خطر مین در مناطق سیلابی در چه حد جدی است؟

تخمین زده می‌شود هنوز صدها هزار مین عمل نکرده زیر خاک‌های مناطق غرب و جنوب کشورمان پنهان باشند. پیش از این رئیس مرکز مین‌زدایی کشور، گفته بود از ۴۲ هزار کیلومترمربع سرزمین‌های آلوده به مین در پنج استان؛ آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان، مناطق محدودی هنوز آلوده به مین باقی مانده است که همه مین‌های آن یادگار دوران جنگ نیستند، بلکه تعدادی از آنها برای جلوگیری از ترددهای غیرقانونی از مرز و مبارزه با قاچاق در زمین کاشته شده‌اند. مین‌زدایی مستلزم هزینه و فرصت کافی است، از این‌رو پاکسازی مناطق آلوده تا سال‌ها به درازا می‌کشد. در بسیاری از موارد نیز مکان‌های دقیق مین‌گذاری مشخص نیست و بالطبع کار مین‌روبی دشوار و کند پیش می‌رود. در چنین وضعیتی مخاطرات ناشی از وجود مین موجب می‌شود تا زیست بوم‌های قبل از جنگ با مشکلات جدی برای ادامه سکونت، کشاورزی و گردشگری روبه‌رو باشند. تلاش بین‌المللی برای منع کاربرد مین بویژه مین‌های ضدنفر در قالب «پیمان اتاوا» شکل گرفته است، اما به‌دلیل عدم عضویت طرفین درگیر در جنگ ایران و عراق در این پیمان، محدودیتی برای کار گذاشتن مین وجود نداشته است. طبق نظر کارشناسان درجریان جنگ عراق علیه ایران، 16 میلیون مین در نزدیک به 4.2 میلیون هکتار ازمناطق مرزی زیر پای نظامیان دوطرف کاشته شده است که بلافاصله بعداز پذیرش قطعنامه 598، پاکسازی این مناطق آلوده شروع واغلب بخش‌های خاک ایران پاکسازی شده است. رئیس مرکز مین‌زدایی کشور فروردین‌ سال گذشته اعلام کرد: «در حال حاضر تنها 28 هزار هکتار از زمین‌های آلوده به مین که پاکسازی نشده در مناطق مرزی وجود دارد که علت آن تراکم بسیار بالای مین در این زمین‌هاست.» این در حالی است که وزیر دفاع دولت دهم گفته بود؛ «تمام زمین‌های آلوده به مین در استان‌های مرزی، تا پایان سال 91 به‌طور کامل پاکسازی خواهند شد.» ایلام، خوزستان، کرمانشاه، آذربایجان غربی و کردستان، پنج استان مرزی‌ای هستند که مین در آنها وجود دارد. طبق آمار، یک سوم زمین‌های آلوده به مین در منطقه سومار قرار دارد و در این منطقه هرچه به خط مرزی نزدیک تر می شوی تعداد مین‌ها بیشتر می‌شوند، تا آنجا که نمی‌دانی در هنگام راه رفتن پایت روی مین خواهد رفت یا نه! بعد از جنگ، حدود چهار هزار نفر به‌علت انفجار مین دچار حادثه شده‌اند و جالب است بدانید که بیش از 90 درصد آنان افراد غیرنظامی هستند. 10 درصد باقی‌مانده هم مأمورانی هستند که برای گشتزنی، پاکسازی یا مأموریت به این مناطق رفته بودند. براساس آمار بیشترین قربانیان حوادث ناشی از انفجار مین‌، افراد محلی‌اند که یا برای چرای دام یا هنگام کار و فعالیت در مناطق کشاورزی بوده و یا کودکانی‌اند که درمنطقه مشغول بازی و جست‌وخیز بوده‌اند. برهمین اساس و برپایه تخمین منابع غیررسمی تا پایان سال 1395 بیش از 2800 نفر براثر انفجار مین درمناطق مرزی کشته و بیش از 7000 نفر نیز زخمی شده‌اند و خطر مین جان افراد بیشتری را نیز تهدید می‌کند. سیلاب و باران‌های شدید قادرند مین‌های باقی مانده از دوران جنگ را جابه‌جا و از عمق به سطح بیاورند. کما اینکه در سیل اخیر نیز این اتفاق افتاده است. در این ارتباط به سراغ سرهنگ حسین اسکندری مشاور رئیس مرکز مین‌زدایی کشور رفتیم تا از چندوچون مین‌های باقی مانده از دوران جنگ و میزان جدی بودن خطر آنها مطلع شویم.
وی در ارتباط با دلیل رؤیت مین در مناطق پاکسازی شده در جریان سیل‌های اخیر و میزان مخاطرات احتمالی آنها می‌گوید: «پاکسازی لول‌های مختلفی دارد. آن پاکسازی که معمولاً اعلام می‌شود انجام گرفته و به پایان رسیده، «پاکسازی بشردوستانه» نام دارد. یعنی سطح زمین و آن چیزی که در دسترس عموم مردم هست پاکسازی و مین‌هایش جمع‌آوری شده است. اما «پاکسازی تکمیلی» یا «پاکسازی صنعتی» مرحله‌ای است که بعد از پاکسازی بشر دوستانه باید انجام شود. کاوش زیر سطح و جمع‌آوری آنچه که زیر سطح است و بیرون آوردن مواد ناریه ازلایه‌های زیرتر به‌دلیل هزینه بالای آن، معمولاً انجام نمی‌شود. بلکه براساس اولویت‌بندی صنعتی یا اقتصادی، زمینی که قراراست در آن پروژه‌ای اجرا شود، پاکسازی تکمیلی درآنجا به‌عنوان یک فاز اجرایی صورت می‌گیرد. در مواقع سیلابی معمولاً سیل مینی را جابه‌جا نمی‌کند، چون در مسیرسیلاب نیست، بلکه با برداشته شدن لایه‌های رویی زمین، لایه‌های عمقی پیدا شده و مین‌ها ی موجود در عمق قابل رؤیت می‌شوند ومی توان بدان‌ها دسترسی داشت و آنها را خنثی نمود.» سرهنگ اسکندری در پاسخ به  سؤال دیگری درارتباط با برنامه مرکز مین زدایی کشور برای این‌گونه موارد می‌گوید: «به‌دنبال وقوع سیل تیم‌های عملیاتی ما در مناطقی که درگیر جنگ بوده حضور یافته و به موارد اورژانسی رسیدگی می‌کنند. اگر جایی اعلام شود که شیئی مشکوک به مواد ناریه مشاهده شده است، تیم‌های اورژانس ما به آن نقطه می‌روند وبه موضوع رسیدگی می‌کنند. درسیل اخیراز آنجا که وضعیت ثابت و پایداری وجود ندارد، فعلاً برنامه جامعی نمی‌توان داشت. مگر اینکه بعد از فروکش کردن سیل مناطقی را که مین مشاهده شده است ، مورد بازدید مجدد قراردهیم.»
وی مناطقی از دشت آزادگان را شامل این موارد دانسته و بر لزوم جست‌و‌جوی مجدد در این مناطق تأکید می‌کند و در ارتباط با نزدیکی آنها به محل زندگی و زمین‌های مزروعی اهالی اظهار می‌دارد: «این مناطق بیشتر در اطراف روستا‌ها و زمین‌های کشاورزی مردم است و مین‌های رؤیت شده متعلق به دوران جنگ تحمیلی‌اند.» مشاور رئیس مرکز مین زدایی کشور پیرامون جست‌و‌جوی مناطق بیشتری علاوه بر آنجا‌هایی که مین مشاهده شده توضیح می‌دهد: «اگرجایی مینی مشاهده نشود معنایش این است که نیاز به پاکسازی تکمیلی ندارد و همان پاکسازی قبلی کافی بوده است و ضرورتی ندارد که کار تکمیلی در آن منطقه انجام شود. زیرا امکان اینکه تمام مسیرهایی که سیل آمده است را مورد بازبینی مجدد قراردهیم وجود ندارد. چون وسعت منطقه به حدی است که در عمل این امکان را به ما نمی‌دهد.» سرهنگ اسکندری در ادامه پیرامون همین موضوع می‌گوید: «مناطق آلوده به مین ومخاطره آمیز به مناطق جنگی محدود است و تقریباً برای ما معلوم است که چه مکان‌هایی مین‌گذاری شده‌اند. اگرسیلاب از روی این مناطق عبور کرده باشد لازم است آنجا و زمین‌های پایین دست آن را واکاوی مجدد کنیم و لزومی ندارد تا همه مسیرهای سیلابی مورد بازدید مجدد قرارگیرند. از این جهت بازکاوی بخش‌هایی از دشت آزادگان را ضروری می‌دانیم نه همه گستره این منطقه را، این بخش‌ها هم مشخصاً شامل مناطقی هستند که در نتیجه نفوذ دشمن در عمق خاک کشورمان در روزها و ماه‌های اول جنگ آلوده به مین شده‌اند.»
سرهنگ اسکندری در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان به مردم اطمینان داد که خطر مین جان و سلامتشان را تهدید نمی‌کند؟ می‌گوید: «نه ما و نه هیچ کس دیگری اطمینان خاطری در حد صد در صد که مردم با خیال راحت مثل سابق در همه مناطق تردد کنند نمی تواند بدهد. این اطمینان را قبل از سیل هم نمی‌شد داد چه رسد به حال که سیل تغییراتی را در سطح خاک به وجود آورده و امکان بالا آمدن مین از عمق به سطح وجود دارد. اما این اطمینان را به اهالی می‌دهیم که بعد از فروکش کردن سیل، تیم‌های اورژانس ما به همه موارد مشکوک رسیدگی و آنها را مورد بازبینی مجدد قرار دهند. تیم‌های اورژانس ما در اختیار مردم است. این نکته هم نیازمند تذکر است که تیم‌های اورژانس زمانی به کمک اهالی می‌شتابند که مینی مشاهده شود.»
وی در پاسخ به این سؤال که درصورت غیرقابل رؤیت بودن مینی که براثر سیل از عمق به سطح آمده وقابلیت انفجار و آسیب رساندن دارد چه تمهیدی اندیشیده شده است؟ می گوید:« بعد از فروکش کردن سیل گروه‌های گشت ما به‌صورت گمانه زنی در مناطقی که لایه‌های زمین برداشته شده و ممکن است مینی از عمق به سطح آمده باشد عملیات جست‌و‌جورا انجام خواهند داد.» مشاور رئیس مرکز مین زدایی کشوردر پایان با تأکید براینکه دیگر بخش خصوصی نقشی در مین روبی مناطق آلوده ندارد یادآورمی شود که مرکز مین زدایی کشور مسئولیت مستقیم این کار را برعهده دارد و از جانب وزارت دفاع مأمور این اقدام انسان دوستانه است.