شهدای عصر غیبت (4)/«میرزا کوچک خان جنگلی» رهبر نهضت جنگل

میرزاکوچک در سال 1298 ق/ 1259 ش در محله استادسرای رشت متولد شد. او مقدمات علوم دینی را در مدارس حاج حسن و جامع رشت فرا گرفت و برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه محمودیه به تحصیل علم مشغول شد (پاینده لنگرودی، 24 ؛ رواسانی، 33 ؛ برای اطاع از ویژگی های شخصیتی و اخلاقی او نک: فخرایی، 35 – 45).

نخستین جهت گیری های سیاسی میرزاکوچک در سال های نخست انقلاب مشروطه است. با آغاز مبارزات در تهران و هم زمان با تحصن تجار و روحانیون در حرم حضرت عبدالعظیم، او به همراه تنی چند از دوستان خود انجمنی را با نام «مجمع روحانیان » در رشت تشکیل داد (گیلک، 9).

پس از بر تخت نشستن محمدعلی شاه و آغاز فشارها علیه مشروطه خواهان، میرزاکوچک به همراه گروهی عازم تهران شد. در میانه راه از ماجرای به توپ بستن مجلس و کشته شدن نمایندگان سرشناس آن مطلع شد و به رشت بازگشت. از آنجا که محمدعلی شاه دستور تعقیب تمام مشروطه خواهان را صادر کرده بود، میرزاکوچک نیز تحت تعقیب قرار گرفت و به همین سبب به تفلیس رفت. به احتمال زیاد در مدت اقامت در تفلیس برای نخستین بار با انقلابیون روسیه تماس گرفت (همو، 10 ؛ میرابوالقاسمی، جنبش جنگل، 34 ).

به سبب سختی معیشت، اقامت او در تفلیس دیری نپایید و با شروع قیام مشروطه خواهان علیه استبداد محمدعلی شاه مخفیانه به رشت بازگشت (میرابوالقاسمی، همان، 35 ). او به همراه دوستان پیشین خود، مشروطه خواهان گیلان را فراهم آورد و پس از مسلح کردن ایشان به سمت تهران حرکت کرد و همراه با دیگر مجاهدین در فتح تهران حضور داشت (رواسانی، هما نجا؛ گیلک، 14 - 15 ). از بعدِ ورود او به تهران تا بنیاد نهادن نهضت جنگل (از 1287 ش تا 1294 ش)، دوران نامشخص زندگی اوست.

از این سال ها تنها دو گزارش وجود دارد: یکی آنکه در دوره نیابت سلطنت ناصرالملک، وقتی مجلس به سبب عدم پذیرش اولتیماتوم رو سها تعطیل شد، میرزاکوچک به سبب اعتراض به یزد تبعید شد، اما بیماری او در قم سبب شد او را به تهران بازگرداندند و در باغشاه تحت نظر قرار گرفت (پاینده لنگرودی، 26 ). گزارش دیگر حضور او در جنگ با محمدعلی شاه است. محمدعلی شاه که پس از فتح تهران به دست مشروطه خواهان به روسیه تبعید شده بود، در 1290 ش مخفیانه با کمک روس ها وارد استرآباد شد. مجلس شورای ملی پس از اطاع، قوایی را برای مقابله با او اعزام کرد که میرزاکوچک یکی از فرماندهان نیروهای اعزامی بود. او در این جنگ زخمی شد و برای مداوا مدتی را در باکو گذراند ( پاینده لنگرودی، 26 ؛ رواسانی، 34 ؛ گیلک، هما نجا، میرابوالقاسمی، همان، 38 - 40 ).

یک سال پس از شروع جنگ جهانی اول در 1294 ش/ 1915 م روس ها به بهانه جنگ با نیروهای متفق آلمان و عثمانی تقریباً تمام شمال و غرب ایران را به تصرف خود درآوردند. در این هنگام کمیته اتحاد اسلام، تشکلی که اعضای آن راه خاص مسلمانان از مشکلات را در اتحاد می دانستند و نمونه های آن در دیگر کشورهای اسلامی نیز وجود داشته است، میرزاکوچک خان را به همراه میرزاعلی خان سالار ملقب به سردار فاتح مأمور آزادسازی مناطق غربی گیلان کرد. در همین هنگام دکتر حشمت نیز به همراه جواد گیلجانی به شرق گیلان فرستاده شده بود ( رواسانی،35 ؛ میرابوالقاسمی، دکتر حشمت، 34 ) .

این مأموریت پایه تشکیل نیروهای جنگل بود. مرگ جواد گیلجانی و حضور نیروهای محمدولی خان تنکابنی در شرق گیلان، موجب شد دکتر حشمت در انجام مأموریت خود توفیقی به دست نیاورد و تنها عده ای را فراهم آورد. در مقابل میرزاکوچک خان که توانسته بود عده بسیاری از همفکران خود را گرد آورد، مخفیانه به لاهیجان رفت و با دکتر حشمت دیدار کرد (طالقانی، 11 ).

میرزاکوچک در این دیدار با برشمردن خطرات شرق گیلان برای آغاز نهضت، جنگل های غرب گیلان را برای مبارزه مساعدتر دانست و نظر دکتر حشمت را در این باره جلب کرد و همراه او به فومن رفت (میرابوالقاسمی، همان، 41 - 42 ؛ پاینده لنگرودی، 43 - 45 ).

میرزاکوچک خان در اول شوال 1333 ق/ 21 مرداد 1294 ش به سمت جنگل های تولم ( 3 فرسخی رشت) حرکت کرد ( میرابوالقاسمی، جنبش جنگل، 42 ) . بدین ترتیب آنجا نخستین پایگاه نیروهای جنگل شد و نخستین عملیات ایشان از این منطقه آغاز شد (رواسانی، 49 ) . در این دوران هدف اصلی ایشان نیروهای روسیه بود. نیروهای جنگل هرگونه که می توانستند به قوای روسیه حمله می کردند و میرزاکوچک همواره خود این حمات را رهبری می کرد ( برای نمونه حرکان ایشان در ابتدای حرکت نک : فخرایی، 63 – 77).

در تابستان 1917 م/ 1296 ش پس از تغییر قدرت در روسیه، به تمامی نیروهای روس حاضر در جبهه های مختلف دستور عقب نشینی داده شد. به همین سبب نیروهای ایشان که در جبهه های غرب ایران حضور داشتند به سمت شمال ایران حرکت کردند. جنگلی ها که بر مخاطرات چنین عقب نشینی گسترده ای آگاه بودند نمایندگانی را به قزوین فرستادند تا با نیروهای روسیه در این باره مذاکره کنند. در نتیجه این مذاکرات رشت در اختیار نیروهای جنگل قرار گرفت و روس ها متعهد شدند آسیبی به مردم نرسانند (فخرایی، 98 - 101 ؛ رواسانی، 53 ).

در پی عقب نشینی نیروهای روسیه، انگلیسی ها مواضع خود را در مرکز ایران محکم کردند. برخی بر این عقید هاند که با توجه به اوضاع روسیه ایشان در پی استیلا بر منابع نفت باکو بودند (فخرایی، 130-129 ).

اما به سبب حضور نیروهای جنگل عبور از گیلان با دشواری همراه بود و کمیته انقلاب سرخ روسیه نیز نمایندگان دولت انگلستان را نپذیرفتند. به همین سبب انگلیسی ها ابتدا تصمیم به قتل میرزا گرفتند (رواسانی، 53 )، اما به دلیل عدم موفقیت، در نام های به میرزا، به شرط عدم مزاحمت برای نیروهای انگلستان، پذیرفتند میرزا و حکومت جنگل را به رسمیت بشناسند، که میرزا این پیشنهاد را نپذیرفت (همو، 55-54 ). پس از این موضوع انگلیسی ها، بیچراخف، فرمانده آخرین گروه از نیروهای روسیه را در ایران اغوا کردند و با همکاری او جنگ منجیل را علیه نیروهای جنگل ترتیب دادند. این جنگ که در 22 مرداد 1297 ش درگرفت، تلفات سنگینی را به جنگلی ها وارد کرد و با درخواست صلح نیروهای جنگل به پایان رسید (همو، 55 ؛ فخرایی، 131 - 141 ).

در 1918 م پس از پایان جنگ جهانی اول و خروج کامل نیروهای روسیه از ایران، انگلیسی ها کوشیدند پایگاه خود را در گیلان مستحکم کنند، اما جنگ های نامنظم جنگلی ها ایشان را به ستوه آوردند. سرانجام در پی دستگیری چند تن از فرماندهان انگلیسی در شبیخون نیروهای جنگل به یکی از پادگان هایشان، انگلیسی ها با میرزاکوچک صلح کردند (فخرایی، 149 - 157 ). نخست وزیر شدن وثوق الدوله در همان سال موجب شد این صلح پایدار نباشد. با حمله نیروهای دولتی به گیلان انگلیسی ها نیز معاهده را زیرپا گذاشتند و حلقه محاصره بر میرزاکوچک و یارانش تنگ شد (رواسانی، 57 ).

تسلیم حاج احمد کسمایی فومن را از دست نیروهای جنگل خارج کرد (گیلک، 199 ). از این رو میرزاکوچک به سمت لاهیجان حرکت کرد. میرزاکوچک در تمام مسیر هیچگاه با نیروهای دولتی وارد جنگ نشد و این کار را برادرکشی می دانست و به همین سبب بسیاری از یاران خود را از دست داد. پس از تسلیم دکتر حشمت و اعدام او میرزاکوچک توانست عده ای از نیروهای خود را در جنگل های فومن گرد آورد. او با نیروهای دولتی به مقابله پرداخت و توانست آنها را به عقب نشینی به رشت وا دارد (میرابوالقاسمی، همان، 70-69 ).

پس از آن میرزا کوچک مدام جا عوض میکرد و قوای دولتی در پی او بودند تا آنکه در 1298 ش دولت مرکزی با او صلح کرد و جنگلی ها به رغم میل باطنی برای مدتی ترک مخاصمه کردند (برای جزئیات وقایع این دوران نک : فخرایی، 200 - 223 ) شناخت (رواسانی، 63 ) و در 28 اردیبهشت همان سال ارتش شوروی در انزلی پیاده شد و با نیروهای جنگل وارد مذاکره شد. نتیجه این مذاکرات ورود نیروهای جنگل به رشت و قرائت اعلامیه جمهوری در 14 خرداد 1299 ش بود ( همو، 233 ، 245 ؛ رواسانی، 70 - 71 ).

جمهوری دیری نپایید و عده ای از اعضای حزب عدالت، که در 1914 م کارگران ایرانی مقیم قفقاز تشکیل داده بودند، پس از ورود به گیلان به بهانه عدم پایبندی میرزاکوچک به مرام کمونیستی کودتایی را علیه میرزاکوچک خان ترتیب دادند. یک ماه پس از استقرار حکومت شورایی، میرزاکوچک از سمت های خود عزل شد. میرزا برای جلوگیری از خونریزی رشت را ترک کرد (رواسانی، 73 - 74 ).

پس از خروج میرزا از رشت کمیته ای با حضور احسان اللّه خان و خالو قربان تشکیل شد و به دستور ایشان حمله به جنگل برای دستگیری میرزاکوچک آغاز شد (همو، 268 - 272 ). در کنگره حزب کمونیست که کمی بعد از این وقایع برگزار شد، برخی به رفتار دوگانه دولت شوروی با میرزاکوچک اعتراض کردند.

حیدرخان عمو اوغلی به عنوان نماینده جدید حزب کمونیست وارد ایران شد وبا میرزاکوچک مذاکره کرد. دولت کودتا هم مجبور به عقب نشینی در برابر خواست مردم شد و مذاکراتی با میرزاکوچک خان انجام داد (گیلک، 437 - 438 ). در این مذاکرات بر مواردی چون روابط دوستانه با دولت شوروی، عدم مداخله ایشان در مسائل داخلی ایران و تجمیع نیروها برای مقابله با نیروهای حکومت مرکزی توافق شد. سفیر شوروی در ایران هم به احمد شاه قول مساعد داد که مشکلات گیلان به زودی حل شود (فخرائی، 327 - 328 ، 353 - 354 ).

پس از کودتای سوم اسفند 1299 ش در حالیکه سردار سپه موافق جنگ با نیروهای جنگل بود، سیدضیاء خواستار مذاکره با میرزاکوچک شد، اما او نپذیرفت (گیلک، 445 - 455 ). در 13 مرداد 1300 ش دولت جمهوری شورایی گیلان به ریاست میرزاکوچک خان تشکیل شد، اما اختلافات میان سران نهضت تا حدی بود که عملاً این دولت را به چهار منطقه جدا از هم تقسیم کرد.

در ادامه این اختلافات با حمله تعدادی از طرفداران میرزاکوچک بدون اطاع وی به جلسه دیگرِ سران در ملاسرا، درگیری داخلی میان نیروهای جنگل رخ داد (فخرائی، 365 - 369 ). قوای دولتی که برای تصرف گیلان حرکت کرده بود، با تسلیم خالو قربان در رشت و در نتیجه این اختلافات داخلی به راحتی گیلان را متصرف شد (همو، 372 - 374 ).

میرزاکوچک به تعقیب و گریز با نیروهای دولتی ادامه داد، اما موفقیتی به دست نیاورد و سرانجام در 11 آذر 1300 ش به شهادت رسید و با مرگ او نهضت جنگل خاتمه یافت.

مآخذ:

پاینده لنگرودی، محمود، یادی از دکتر حشمت جنگلی، تهران، 1368 ش؛ رواسانی، شاپور، نهضت جنگل، تهران، 1381 ش؛ طالقانی، محمدتقی، دکتر حشمت که بوده، جنگل گیلان چه بوده، تهران، 1324 ش؛ فخرائی، ابراهیم، سردار جنگل، تهران، 1354 ش؛ گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل، رشت، 1371 ش؛ میرابوالقاسمی، محمدتقی، جنبش جنگل و میرزاکوچک خان، تهران، 1377 ش؛ همو، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران، 1378 ش.

در همین زمینه بخوانید:

شهدای عصر غیبت (3)/«محمد تقی پسیان» رهبر قیام خراسان

منبع: دانشنامه شهدای عصر غیبت،حنیف قلندری و اکرم هادیان نشر شاهد 1397