همه آنچه درباره فاجعه منا باید بدانیم!
موقعیت چادرهای حجاج ایرانی در منا
چادرهای حجاج ایرانی در منطقه ای به نام ربٍرۀ الحضارم (یا تپه حضرمی ها منسوب به حضرموت یمن) قرار دارد که به آن مطنقه 4 الربوه نیز گفته می شود. یکی از مسیرهای اصلی ورودی از مزدلفه به منا از این منطقه می گذرد. چادرهای حجاج ایرانی در سمت غرب خیابان اصلی ربوه معروف به خیابان شماره 406 قرار دارد و در شرق آن علاوه بر چادرهای حجاج ایرانی، چادرهای حجاج آفریقایی قرار گرفته است.
طرح عملیاتی کنترل امنیتی منا
بیش از 6500 دستگاه دوربین کنترل امنیتی بهره برداری می شود. برد این دوربین ها بیش از 7 کیلومتر و برد دوربین های عملیاتی بیش از 60 کیلومتر می باشد. کلیه دوربین ها به اتاق فرمان و کنترل ستاد فرماندهی عملیات متصل است و با شبکه دوربین های حرم و محوطه های اطراف آن و شبکه های دیگر دوربین های مراقبتی ارگان های مختلف عربستان، نصب شده در مکه مکرمه و جاده های منتهی به آن از طریق سیستم رایانه های ارتباط دارد.
از هنگام شروع بهره برداری از پروژه پل جمرات، قراردادهایی با کارشناسان مدیریت توده ها و کنترل موج های انسانی از کشورهای آمریکا، انگلیس و آلمان برای تدوین برنامه های کنترل حرکت توده ها در منا معتقد شده و از مطالعات انجام شده در این خصوص توسط مراکز علمی و تحقیقاتی اروپا و آمریکا بهره می جستند، ولی در موسم حج امسال برنامه عملیاتی مزبور توسط خود سعودی ها تدوین و اجرا شد.
- استقرار تعداد 34 مقر فرماندهی امنیتی در نقاط مختلف منا از جمله در تونل های رابط بین منا و منطقه عزیزیه هر کدام از مقرهای مزبور مسئولیت کنترل محدوده معینی را بر عهده دارد.
- به کارگیری بیش از 11500 نفر از نیروهای «قوات الطواری الخاصه» یا نیروهای ویژه حوادث برای تامین امنیت محدوده پل جمرات
- به کارگیری بیش از 6000 نفر از نیروهای امنیتی برای کنترل مسیرهای منتهی به جمرات
- نصب تعداد 500 دستگاه دوربین پیشرفته با امکانات بسیار بالا برای کنترل حرکت توده های حجاج در منطقه پل جمرات. (این دوربین ها تصاویر را به کنترل در جمرات مخابره نموده و با مرکز فرماندهی و کنترل امنیتی در ارتباط است.)
جزئیات فاجعه
براساس بیانیه های رسمی مقامات سعودی، فاجعه منا حدود ساعت 9 صبح روز دهم ذی حجه 1436 ه. ق. در محدوده تقاطع خیابان 204 با خیابان 223 رخ داد.
· سرلشکر ستاد منصور ترکی سخنگوی رسمی وزارت کشور عربستان طی مصاحبه مطبوعاتی در شامگاه روز وقوع حادثه به چگونگی وقوع آن اشاره و مطالبی به شرح زیر بیان کرد:
- حادثه منا ناشی از تعارض حرکت توده های حجاج و تعارض مسیرهای آنان می باشد.
· وزیر بهداشت عربستان در مصاحبه مطبوعاتی خود پس از وقوع فاجعه، تعداد شهدای حادثه را 769و تعداد مصدومان را 943 نفر اعلام کرد (متن شماره 49) ولی معاون وزیر بهداشت چند روز پس از حادثه، طی بیانیه ای که در سایت رسمی آن وزارت منتشر شد، آمار شهدای حادثه را 4173 اعلام کرد که پس از چند ساعت بیانیه مزبور از سایت برداشته شد و سخنگوی وزارت بهداشت صدور چنین بیانیه ای را تکذیب و آمار شهدا را مجدداً 769 نفر اعلام کرد.
· به گزارش مطبوعات سعودی و عربی از جمله روزنامه عکاظ شماره 5212 مورخ 24/9/2015 م. قطار مشاعر مقدس روز عرفه با تاخیر وارد یکی از ایستگاه های عرفه شد و هنگام ورود به ایستگاه شماره 3 به دلیل نقص فنی از حرکت باز ایستاده و مسافران آن به علت بازنشدن درهای واگن ها، به مدت 4 ساعت تحت فشار زیاد و در شرایط بسیار سختی قرار گرفتند. با توجه به فشار جمعیت، دشواری تنفس در محیط بسته واگن ها و خستگی ناشی از انتظار چند ساعته در ایستگاه ه ای قطار (قبل از سوار شدن)، تعداد 204 مسافر به ویژه افراد مسن و ناتوان مصدوم شدند و توسط نیروهای دفاع مدنی که تاخیر وارد صحنه شده بودند، به بیمارستان های منا، عرفات و مکه مکرمه انتقال یافتند. (متن های شماره 47، 58 و 104)
این حادثه موجب شد ضمن کاهش ظرفیت قطار، بخش قابل توجهی از حجاجی که می بایست با قطار مشاعر عازم منا شوند از آن صرف نظر کنند و مسیر مزدلفه به منا را پیاده طی نمایند که موجب افزایش شلوغی و ازدحام جمعیت در مسیرهای منتهی به جمرات گردید. نیروهای امنیتی عربستان این تعداد از حجاج را برخلاف برنامه ریزی قبلی که قرار بود با قطار به جمرات بروند، به مسیرهای دیگری؛ از جمله خیابان های سوق العرب و 204 هدایت کردند.
ازدحام و فشار متقابل جمعیت حجاج از تقاطع خیابان 219 شروع و تا پل ملک خالد ادامه داشت.
یک دستگاه خودروی پلیس وسط راه قرار داشت که حجاج را بسیار به زحمت انداخته بود... مردم از خیابان 223 به خیابان 204 سرازیر می شدند که باعث تشدید فشار متقابل و قفل شدن جمعیت شد.
در این تقاطع مشاهده کردم که حجاج به زمین افتاده و زیر دست و پا لگد مال می شوند. فریادهای کمک خواهی و استغاثه از همه جا، به ویژه از افراد مسن و زنان به هوا برمی خاست. مردم به میله ها (حفاظ چادرها) آویزان می شدند و برای نجات از مرگ، خود را بالای چادرها می رساندند.
سعی کردم وارد چادرهای حجاج شوم. خود را به چندین چادر رساندم ولی نگهبانان از ورود مردم ممانعت می کردند که در نتیجه موجب تشدید عمق فاجعه شد.
عوامل مطوفین از ورود حجاج به چادرها ممانعت به عمل می آورند.
هر چند که تعداد زیادی از نیروهای دفاع مدنی در صحنه حضور داشتند ولی علی رغم فریادهای استمداد جویانه سرگرد سعید عمری فرمانده نیروهای امنیتی مستقر در صحنه و تلاش او برای بکارگیری دانشجویان دانشکده امنیتی حاضر در محل حادثه و نیروهای مدنی ولی آنها بسیار دیر وارد عمل شدند...
متاسفانه مسئولین بسیاری از چادرهای اطراف محل وقوع حادثه، عملکرد منفی داشتند و به حجاج اجازه ورود به چادرها را نمی دادند. کمبود خروجی های اضطراری مشهود بود و می بایست خروجی هایی به فاصله 50 متر از یکدیگر برای این خیابان در نظر گرفته می شد.
- شاهد عینی (شمراه 3-0) عادل شعبان عضو مجمع عمومی شرکت های گردشگری مصر و عضو بعثه حج سیاحی آن کشور پنجشنبه مورخ 08/10/2015 م. در گفت و گو با روزنمه الوطن چاپ مصر، مطالب زیر را در خصوص حادثه منا بیان کرد.
«هشت ساعت قبل از وقوع حادثه نسبت به وقوع آن در صفحه فیسبوک خود هشدار دادم چون مقامات سعودی شامگاه روز عرفه مسیر حرکت اتوبوس های بین مزدلفه، پل ملک عبدالله و همه راه های منتهی به پل جمرات در منا مانند پل ملک فهد و پل معیصم را بر روی تردد خودروهای بستند (سخنگوی وزارت کشور عربستان در گفت و گوی مطبوعاتی خود به طور مستقیم به این نکته اشاره داشت که بر صحت ادعای این شاهد دلایت دارد) لذا حجاج- وقوف اضطراری- ناگزیر شدند از خودروهای خود پیاده شوند و از راه های فرعی و لابه لای خیابان های بین مربع های چادرها به پل جمرات بروند، با وجود چنین اقداماتی احتمال وقوع حادثه متصور بود... سراغ یکی از نیروهای امنیتی سعودی که مردم را به سمت خیابان های 206 و 204 در منا هدایت می کرد، رفتم و خطرات احتمالی این اقدام را به او گوشزد کردم و نسبت به وقوع تلفات جانی بر اثر فشار متقابل بین توده های حجاج عازم پل جمرات و حجاج برگشتی از آن هشدار دادم ولی او با نیشخند مرا سرزنش کرد... در این شرایط با مدیران شرکت های گردشگری مصر، سرپرستان آنها مقرر گردید حجاج مصری به ویژه افراد مسن، بیمار و ناتوان به جمرات اعزام نشوند و مستقیما از مزدلفه به مکه منتقل شوند. این تنها مسیری بود که مقامات سعودی برای عبور خودروهای حجاج باز گذاشته بودند. این دسته از حجاج مصری را به مکه بردیم تا قبل از رمی جمره، طواف افاضه انجام دهند. اگر چنین نمی کردیم و لطف خدا شامل حال ما نمی شد، آمار تلفات حجاج مصری افزایش می یافت و تعداد شهدای مصری از پنج هزار نفر تجاوز می کرد؛ به ویژه آنکه این حادثه مقابل مربع چادرهای مصری رخ داد.»
- شاهد عینی شماره (4-0) محفوظ الطویل پدر اسراء الطویل، خبرنگار و از فعالان سرشناس سیاسی مصر در صفحه خود در فیسبوک مطالب قابل توجهی در مورد حادثه منا بیان کرده است که در مورخ 24/9/2015 م توسط تعدادی از سایت ها مانند سایت کلمتی و سایت www.albedaiah منتشر شد. متن نوشته نامبرده به شرح زیر است:
«هنگامی که از خیابان 204 عازم جمرات بودم، حدود ساعت 9:00 صبح با ازدحام بسیار شدید جمعیت مواجه شدم که متاسفانه ناشی از دادن اجازه حرکت همزمان حجاج در یک مسیر از دو جهت مخالف بود.
از سربازان حاضر در آن خواستم درب ایستگاه را برای ورود حجاج باز کنند تا مردم از مرگ نجات دهند ولی متاسفانه و طبق معمول پاسخ دادند ممنوع است و با توسل به زور منانع ورود حجاج به ایستگاه شدند.
هر چند که فاجعه حدود ساعت 9 صبح رخ داد ولی آمبولانس ها سعودی از ساعت 10:20 دقیقه به بعد وارد عمل شدند... اگر آمبولانس های سعودی زود رسیده بودند و از بالگرد ها استفاده می شد و سربازان با تجربه و کاردان به کار گرفته می شدند تا مسیرهای محل تردد حجاج را یک طرفه اعلام نمایند، آمار تلفات حادثه به شدت کاهش می یافت اما سعودی ها از افراد کم سن و سال، بی تجربه و در حال آموزش استفاده کرده بودند.
شاهد عینی شماره (5-0) عمر حسن حاج خضر فیلمبردار تلویزیون سودان: نامبرده که به همراه حجاج سهمیه بخش گردشگری سودان به حج مشرف شده بود، مشاهدات خود را از صحنه حادثه منا چنین بیان می کند:
«هنگام عزیمت به پل جمرات برای رمی جمره، ناگهان با موج عظیمی از حجاج برگشتی از جمرات که از سمت مخالف می آمدند، مواجه شدیم تعداد آنها بسیار زیاد و جمعیت فشرده بود. فریادهایی بر میخاست مبنی بر این که در یکی از چادرها آتش سوزی رخ داده است و سروصداهای نامفهومی به گوش می رسید. جمعیت قفل شده بود. توده های حجاج در هم رفته و قفل شده بودند. بسیاری از حجاج بر زمین افتاده یا لابه لای جمعیت گیر کرده بودند.
برخی دیگر سعی داشتند خود را به چادرهای حجاج سودانی برسانند ولی به خاطر شدت ازدحام و فشار جمعیت ناکام مانده و به سمت چادرهای حجاج مصری (که بر روی سایر حجاج بسته شده بود) رفتند... برخی از حجاج مصدوم به مدت 4 ساعت زیر انبوهی از اجساد حجاج شهید قرار داشتند و نمی توانستند خود را نجات دهند تا این که پس از 4 ساعت امدادگران به کمک شتافتند و انها را به بیمارستان منتقل کردند... برخی از حجاج مصدوم سودانی که زیر اجساد شهدا گیر کرده بودند، به ذکر خدا مشغول بوده و شهادتین را به حجاج در حال احتضار تلقین می کردند.»
- شاهد عینی شماره (22-0) محمد سالم خدمتگزار چادرهای حجاج در گفت و گو با روزنامه عکاظ شماره 5213 روز جمعه مورخ 25/9/2015 م:
«ده ها هزار نفر از حجاج مانند طوفان و بسان امواج متلاطم از راه رسیدند و در خیابان کم عرض موج می زدند. همه سعی داشتند به راه خود ادامه دهند که در نتیجه ده ه ا نفر زیر دست و پا افتادند. علی رغم چنین وضعیتی، باز هم شدت ازدحام و شلوغی جمعیت افزایش می یافت. نخست افراد مسن و ناتوان زیر دست و پا افتادند. صحنه رعب آوری پیش آمد و خجاج دیوانه وار و به طور بسیار دردآور یکدیگر را لگد مال می کردند.»
- شاهد شماره (31-0) حاج احمد زائر مصری در گفت و گو با نشریه الکترونیکی سبق عربستان مشاهدات خود را چننی بیان داشت:
«هنگام عزیمت به جمرات، حجاج ناگهان به دلایل نامعلوم و به طرز شگفت آوری متوقف شدند و چند دقیقه طول نکشید که از پشت سر جمعیت، گروه های دیگری از حجاج به آنها اضافه شدند و تدافع رخ داد. زنان فریاد می زدند. افراد مسن بر زمین می افتادند و حادثه همچنان ادامه داشت تا این که نیروهای امنیتی و امدادگران پزشکی رسیدند»
- شاهد شماره (43-0) زائر عرب مقیم دیرویت ایالات متحده آمریکا با نام مستعار جمل در گفت و گو با روزنامه عرب زبان صدی الوطن چاپ ایالات متحده آمریکا که جمعه مورخ 23/10/2015 م در سایت www.arabamericannews.com منتشر شد.
افرادی را دیدم که بر زمین افتاده و لگد مال می شدند. این هرج و مرج تا ساعت 11 ظهر ادامه داشت تا این که مقامات سعودیف خروجی ها را باز کردند که دیگر بسیار دیر شده بود. پس از متفرق شدن جمعیت و تخلیه منطقه، اجساد بسیاری را دیدم که بر زمین افتاده بود. اغلب آنها متعلق به زنان و افراد مسن و ناتوان بود. انها نتوانسته بودند از دیوار عبور کنند و خود را نجات دهند. اجساد روی هم تلنبار شده بود.
آنها دچار خفگی شده بودند. احساس خستگی مفرط به من دست داده بود و داشتم از حال می رفتم. اطراف خود را به خوبی نمی دیدم و به شدت تشنه بودم.
نامبرده در سخنان خود به این نکته اشاره می کند:
«هنگام وقوع حادثه تعداد 2 الی 3 فروند بالگرد بر فراز جمعیت پرواز می کردند و در حالی که می توانستندن به جمعیت کمک کنند و حجاج را نجات دهند هیچ اقدامی نکردند.»
عباس تیجانی زائر 57 ساله آفریقایی
«مقامات سعودی راه ها و مسرهای منتهی به جمرات را بسته و فقط یک مسیر را باز گذاشته بودند. جمعیتی انبوه از جهت مخالف می آمد. رهنمودها و دستورات افراد پلیسی مستقر در مسیرهای بین چادرها نتایج معکوس داشت. مردم می خواستند به مسیر خود ادامه دهند تا به جایی برسند و خود را از این مخمصه نجات دهند ولی ماموران پلیس سعودی فریاد می زدند به عقب برگردید، به عقب برگردید.»
هیچگونه اقدامی برای روان سازی حرکت حجاج صورت نگرفت و ظرف مدت بسیار کوتاه حرکت حجاج متوقف گردید و آن هاییکه توان داشتند خود را به بالای بام چادرها رساندند. زمین افتادن حجاج شروع شد و برخی از آنها سراغ آب رفتند. در چنین شرایطی افراد ناتوان، مسن و سنگین وزن توان خود را از دست دادند و دیگر قادر به تنفس نبودند.
- برخی از حجاج مغرب که در محل حضور داشتند به کمک قربانیان حادثه شتافتند و گروه دیگری از داوطلبان، مخازن آب کولرها را باز کردند و بر قربانیان فاجعه پاشیدند.
«کشتار یا فاجعه یا تراژدی، هر نامی بر آن بگذاریم، نام خیابان 204 یا خیابان جدید را به خیابان مرگ تغییر داد... این حادثه هیچ علتی جز بستن خروجی های اضطراری مربع های چادرها ندارد. مطوفین نیز از بیم ورود حجاج به چادرهای خود، با گشودن خروجی های اضطراری مخالفت کردند. علاوه بر آن، نیروهای امنیتی کلیه راه های منتهی به اماکن امن را بستند و فقط مسیرهایی را باز گذاشتند که به خیابان مرگ منتهی می شد.
- کانون این برخورد حدفاصل بین مربع های چادرهای حجاج الجزایری و مصری بود.
آنها کلیه معابر بین مربع های چادرها و جمرات را بستند و فقط معابر منتهی به خیابان مرگ را باز گذاشتند تا هزاران نفر از حجاج پس از راهپیمایی 4 ساعته زیر آفتاب سوزان از مزدلفه به مقصد منا برای رمی جمرات، با مرگ مواجه شوند. هزاران نفر بر اثر تشنگی و خفگی جان باختند و فریادهای آنها ظرف نیم ساعت به سکوت مرگبار تبدیل شد.
- نیروهای امنیتی سعودی، حجاج را به سوی این خیابان هدایت می کردند. حتی پس از اطلاع یافتن از شروع جان باختن حجاج را به سوی این خیابان هدایت می کردند. متقابل و تدافع جمعیتف باز هم تمامی راه ها و مسیرها جز خیابان مرگ بسته ماندند و نیروهای امنیتی سخنی جز «این راه بسته است از اینجا بروید» نمی دانستند.
- دیگران چاره ای جز مردن نداشتند... نیروهای حمایت مدتی بعثه حج الجزایر نخستین کسانی بودند که وارد صحنه شدند.
حمایت مدنی بعثه حج الجزایر توانستند ده ها نفر از حجاج بین مرگ و زندگی را نجات دهند.
- هنگام وقوع این صحنه ها سه الی چهار واحد از نیروهای دفاع مدنی عربستان در چند متری محل وقوع حادثه حضور داشتند و ماموران پلیس و نیروها امنیتی سعودی همه جا مستقر بودند.
- افراد واحد حمایت مدنی بعثه حج الجزایر توانستند 10 حاجی الجزایری و ده ها حاجی ایرانی اندونزیایی، ترک، پاکستانی و غیره را از مرگ نجات دهند.
- عینی الجزایری از حجاج مکتب 91 مطوفین ویژه حجاج دفاتر گردشگری الجزایر اظهار داشت: «یک زائر مصری را مشاهده کرده که نیم تنه اش زیر انبوهی از اجساد دفن شده بود و با اشاره دست، ورودی چادرها را نشان می داد و با نگاه خود کمک می طلبید. او هر چه بیشتر تلاش می کرد، بیشتر توان خود را از دست می داد تا این که از حال رفت. چند نفر دیگر به کمک او شتافتند و با توسل به زور او را از این وضعیت نجات دادند. او با نوشیدن آب جان تازه ای گرفت. با دفاع مدنی تماس گرفته شد تا او را به بیمارستان منتقل کنند ولی قبل از رسیدن آمبولانس که با تاخیر آمد جان سپرد.
- قربانیان این حادثه نزدیک به 2 ساعت بدون دسترسی به آب در معرض تابش شدید خورشید قرار داشتند و بر اثر فشار جمعیت دچار خفگی شدند و یکی پس از دیگری بر زمین افتادند. آنها فقط جرعه ای آب می خواستند.
-اجساد شهدای حادثه در ورودی ها و راهروهای چادرهای حجاج الجزایری پراکنده بود. این اجساد متعلق به حجاجی بود که توانسته بودند خود را به چادرها برسانند ولی به دلیل نبودن خدمات درمانی اورژانسی و دیر رسیدن آمبولانس ها جان سپردند.
- از اظهارا شاهدان عینی چنین برمی آید که ماموران سعودی خود زمینه ساز بروز چنین حادثه ای بوده و شروع آن به گفته شاهدان عینی شماره 2-0، 3-0، 6-0، 42-0، 44-0)و براساس بیانیه های صادره، بین ساعت 8:20 دقیقه تا 9 صبح روز پنجشنبه مورخ 10/12/1436 ه. ق (بنا به اظهارات بسیاری از شاهدان عینی و بیانیه های صادره) می باشد و به گفته شاهدان عینی شماره (42-0، 45-0، 46-0) یک الی دو ساعت طول کشیده است.
- هدایت حجاج به خیابان های 206، 233 و 204 که موجب افزایش تراکم جمعیت در این خیابان ها شد. شاهدان عینی از جمله شاهد شماره 3-0)
- به کارگیری افراد بی تجربه و یا آموزش ندیده و کم سن و سال توسط مقامات امنیتی عربستان: شاهد شماره (2-0)
- تاخیر در امدادرسانی به حجاج حادثه دیده، تاخیر در اعزام آمبولانس ها و استفاده نکردن به موقع از بالگردها: شاهد شماره (4-0)
- عبور کاروان رسمی مقامات سعودی: خبرگزاری رویتر در این خصوص به مطالب منتر شده در برخی از سایت های خبری و مطبوعات اشاره می کند که عبور کاروان رسمی مقامات سعودی را علت اصلی بروز این فاجعه می دانند.
- پایبند نبودن حجاج ایرانی به مقررات اعزام گروهی حجاج به جرمات که در مطبوعات سعود بر آن تاکید شده است. در بخش مربوط به این علت مواردی از این اتهامات ذکر خواهد شد.
-چنانچه از اتهامات کلیشه ای مطبوعات عربستان علیه ایران و حجاج ایرانی بگذریم: چهار عامل می تواند علت اصلی وقوع این حادثه باشد. نخست عامل توطئه، دوم نقش افراد خاندان حاکم یا نخبگان سیاسی، سوم بی تدبیری و سوء مدیریت سعودی ها در حج و چهارم بی توجهی و اهمال حجاج فقیر و بذل توجه بیشتر به حجاج ثروتمند...
خاندان حاکم در عربستان که تصدی حج را مایه فخرفروشی و مباهات خود می داند، مسئولیت سنگینی بر عهده دارد. سعود یها بر این باورند که با صرف هزینه های میلیاردی برای توسعه حرمین شریفین، اماکن مقدس و ساختارهای زیربنایی مکه مکرمه، مدینه منوره و مشاعر مقدس از عهده این مسئولیت سنگین برآمده اند ولی وقوع چنین فاجعه گسترده ای، شایستگی و توانایی آن کشور را در به عهده گرفتن این مسئولیت سنگین زیرسوال برده است. گرچه سعودی ها همانند گذشته، حقایق را کتمان نمی کنند و پادشاه عربستان چند ساعت پس از وقوع حادثه دستور داد در روش های مدیریت حج بازنگری شود و تحقیقات لازم برای بررسی علل وقوع حادثه به عمل آید ولی نتایج تحقیقات هر چه باشد، همواره شک و تردیدها مبنی بر دست داشتن افراد خاندان حاکم یا نخبگان سیاسی آن کشور در بروز این حادثه به وقت باقی خواهد ماند... مقامات سعودی، حجاج را به رعایت نکردن دستورالعمل های صادره متهم می سازند ولی این فرافکنی ها مانع از سرازیر شدن سیل اتهامات و انتقادات فزاینده علیه دولت عربستان نخواهد شد.
- گزارش ها حاکی است سعودی ها توجه فزاینده ای به قشر ثروتمند حجاج مبذول داشته و در منا چادرهای مجلل برای آنها برپا می کنند... یکی از شاهدان عینی حادثه منا اظهار می دارد:
«نگهبان سعودی، ورودی چادرها را بر روی حجاج بستند و اجازه ورود به آن ها را ندادند. چنانچه به حجاج اجازه می دادند که برای مدت 5 الی 10 دقیقه به چادرها پناه ببرند، هیچ زائری در این حادثه کشته نمی شد.
محمدبن نایف ولیعهد وزیر کشور و رئیس شورای عالی حج عربستان سعودی دستور داده است، تدابیر سخت امنیتی برای جلوگیری از درزکردن اطلاعات و فیلم های به دست آمده از دوربین های امنیتی منا اتخاذ گردد.
- «حجاج به دلیل ساماندهی غلط سعودی ها، از سه جهت مخالف هم وارد یک تقاطع شدند و به هم رسیدند و در نتیجه حادثه رخ داد. حجاج بسیار مرعوب شده بودند و هیچگونه سازماندهی نبود.»
- «کشته شدن این تعداد از حجاج، پرسش های نگران کننده ای نسبت به توانایی عربستان سعودی در ساماندهی و حفظ امنیت حج مطرح می سازد.
- چالش های حج ناشی از یک سری مشکلات ساختگی است که از عجز و ناتوانی توام با غرور سعودی ها سرچشمه می گیرد.
- این بحران به خوبی ثابت می کند آل سعود از توانایی و شایستگی لازم برای تعامل با جمعیت انبوه حجاج برخوردار نیست.
- اظهارنظر مفتی اعظم عربستان در مورد فاجعه منا و علل وقوع آن در نوع خود بی نظیر است. او در گفت و گو با روزنامه عکاظ شماره 5213 جمعه مورخ 11/12/1436 ه.ق. با تکید بر لزوم رعایت مقررات حج توسط حجاج و آگاه سازی آنها توسط بعثه های حج، سعی داشت مسئولیت وقوع حادثه منا را به عهده حجاج و بعثه های حج بگذارد و برای این ادعای خود استدلال خنده آوری بیان کرده و اظهار می دارد:
«برخی از حجاج تعهد دارند در اماکن مقدس بمیرند تا به باور خود به ثواب برسند. برخی از افراد معتقدند که مردن عمدی در حج فضیلت است. چنین باوری بسیار زیان آور بوده و خودکشی به شمار می رود. اگر فردی به عمد، موجب مرگ خود شود، مرگ او خودکشی به شمار می رود.
- روزنامه عکاظ چاپ عربستان که در تمام مطالب و گزارش های خود در مورد حادثه منا سعی داشت حجاج را مقصر جلوه دهد، در شماره 5213 مورخ 25/9/2015 م. خود به نقل از شاهدان عینی از جمله یک زائر مصری به نام بشیر احمد، پایبند نبودن حجاج به جدول زمانبندی اعزام به جمرات را علت وقوع حادثه معرفی کرد.
- احمد شوقی العطار مقاله نویس روزنامه معروف روز الیوسف که زیرنظر دولت مصر چاپ و منتشر می شود در مقاله ای به عنوان «من قتل الحجاج؟... موکب الأمیر»= «چه کسی حجاج را کشت؟... کاروان شاهزاده»با ا ستناد به گفته های بسیاری از شاهدان عینی عرب به ویژه مصری و سعودی، عبور کاروان رسمی مقامات بلند پایه سعودی را عامل اصلی وقوع حادثه منا معرفی کرده است. طبق گفته برخی از شاهدان عینی این کاروان مربوط به محمد بن سلمان بود.
- نامبرده در آغاز مقاله خود می نویسد: «در طول هفته گذشته با تعداد زیادی از حجاج مصری گفت و گو داشتیم و اظهارات مهم برخی از شاهدان عینی را که در محل وقوع حادثه حضور داشتند، ضبط کردیم.» در این مقاله به موارد زیر اشاره شده است:
- اظهارات زینب عبدالعزیز زائر 50 ساله مصری:
«پس از رمی جمره پیشاپیش جمعیت در نزدیکی در خروجی قرار داشتیم. ناگهان نظامیان سعودی فریاد سر دادند وسع یا حاج، وسع یا حاج (حجاج راه را باز کنید) و حجاج را به عقب راندند و درها و مسیرها را بستند. سپس کلیه حجاج حاضر در صحنه دیدند یک ستون خودرو از مقابلشان عبور کرد که پیشاپیش آن یک دستگاه آمبولانس و پشت سر آن تعدادی خودروی مشکی شاسی بلند قرار داشت. جمعیت انبوه حجاج متراکم و متراکم تر می شد. بستن ورودی ها و خروجی ها موجب قفل شدن جمعیت شد و فشار جمعیت تشدید یافت. عبور کاروان از محل 3 دقیقه طول کشید. پس از عبور کاروان، درها را باز کردند ولی هزاران نفر کشته شدند.» نامبرده تاکید داشت آمار واقعی کشته ها و مصدومان حادثه منا بسیار بیشتر از آمار منتشر شده توسط مقامات سعودی است زیرا شخصا هزاران نفر جان باخته را با چشم خود دیده است.
- روزنامه الدیار چاپ لبنان در گزارشی که توسط سایت های شفقنا و نیل نت آنلاین نیز منتشر شد، علت وقوع حادثه منا را عبور کاروان ولیعهد دوم عربستان معرفی می کند. دراین گزارش آمده است:
کاروان محمد بن سلمان متشکل از 200 ارتشی و 150 نیروی امنیتی که او را احاطه کرده بودند از میان جمعیت عبور کرد و موجب بسته شدن راه ها، تغییر مسیر حجاج و معکوش شدن جهت حرکت آنان و در نتیجه وقوع تدافع شد. به عقیده گزارشگر این روزنامه ناهماهنگی به وجود آمده در این خصوص ناشی از رقابت بین محمد بن نایف و محمدبن سلمان بر سر قدرت می باشد.
- یکی از فعالان سیاسی با نام مستعار «ذیب الحجار العتیبی» در سایت های اجتماعی علیه آل سعود افشاگری می کند در مورد تکذیب خبر عبور کاروان رسمی در منا اظهار می دارد:
«مقامات سعودی با تکذیب خبر عبور کاروان، در خصوص وقوع فاجعه منا سعی دارند از خود سلب مسئولیت کنند ... ولی ولیعهد عربستان تصمیم گرفت با کاروان رسمی خود متشکل از 200 نفر از نیروهای ویژه ارتشی و 150 نفر از افراد پلیس وارد منا شود و از سمت مخالف حرکت حجاج جمعیت شد که موجب بروز تدافع شدید شد. کاروان مزبور به خاطر قفل شدن جمعیت ناگزیر شد برگردد ولی تدافع حجاج ادامه یافت و هزاران نفر از حجاج از سر و کول هم بالا می رفتند و آمار تلفات افزایش یافت.»
- ادعای مقامات سعودی که رفتار حجاج به ویژه آفریقایی و عدم پایبندی آنها به مقررات تفویج عامل اصلی وقوع فاجعه منا است، عنوان داشته که کاربران شبکه های اجتماعی این ادعاها را نشانه ای از تفکرات نژادپرستانه و ضدسیاه پوستان در ذهن مقامات ریاض می دانند.
- حادثه منا، قضا و قدر نبوده بلکه یک جنایت هولناک و وحشتناک به شمار می رود که مایه شرمساری است. این جنایت وحشتناک ترین جنایت در حق بشریت در دوران معاصر است؛ زیرا در مکان حرام و در ماه حرام رخ داده و قربانیان آن حجاج بی گناهی بودند که در اجابت فرمان خدا و پیامبرش از سرتاسر نقاط کره زمین عازم مکه شدند.
- قبرستان شهدای حرم (مقبره الشهدا)
قبرستان شهدای حرم در منطقه معیصم واقع در شمال شرقی مکه مکرمه قرار دارد و در سال 2009م توسط انجمن «مبره شهداء الحرم» با همکاری شهرداری مکه مکرمه بر روی زمین اهدایی یکی از شهروندان سعودی به مساحت بیش از یک میلیون مترمربع احداث شد و دومین قبرستان عربستان از لحاظ وسعت، پس از قبرستان «العوده» در ریاض به شمار می رود. ظرفیت آن 10000 قبر به روش «لحد» (که روش اهل مدینه قبل از اسلام بود و کلیه قبرستان های جهان اسلام به این روش عمل می کنند) و 10000 قبر دیگر به روش ضرح یا «شق» است؛ (که تنها در سه قبرستان از قبرستان های مکه مورد استفاده قرار می گیرد). لازم به یادآوریست انجمن مزبور در سال 1400 ه. ث به دستور پادشاه وقت عربستان پس از حادثه حمله به حرم شریف مکی موسوم به حادثه جهیمان، برای کمک به خانواده های شهدای حوادث حرم تشکیل شد و ریاست هیئت مدیره آن برعهده وزیر وقت امور شهرداری ها و بخشداری هاست. هتل شهدای مکه متعلق به این انجمن است.
- برخی از منتقدان: یکی از اعتراف ضمنی به نقش روش های اجرایی فعلی در بروز این حادثه و دیگری تخطئه روش های فعلی مصوب محمدبن نایف است و در نتیجه، منجر به تضعیف موقعیت او خواهد شد.
