10 هزار شهید گمنام داریم/ 70 درصد نمونه خون خانواده شهدای تهرانی را نداریم
برای آشنایی با روند شناسایی و احراز هویت شهدای گمنام با مجری و طراح تعیین هویت ژنتیکی شهدای گمنام، به «مرکز تحقیقات ژنتیکی نور» وابسته به دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) رفتیم و با ریاست آن «دکتر محمود تولایی»، به گفتگو نشستیم.
دکتر تولایی در گفتگو با خبرنگار نوید شاهد، اظهار داشت: اکنون در خدمت‌گزاری به خانواده‌های شهدا، روند صعودی داریم و فرصت‌های خوبی در این زمینه پیش آمده است. هرسال شناسایی شهدای گمنام، حداقل 50 تا 80 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است. در سال گذشته، حجم بسیار زیادی از این شهدا از عملیات‌های مختلف سومار، حاج عمران، شرهانی، زبیدات، ابوفلوس، ام الرصاص، العماره به شناسایی و احراز هویت رسیده‌اند و الان تقریبا فضای بسیار خوبی برای توسعه این نوع خدمت‌گزاری ایجاد شده است.
بانک اطلاعات خانواده‌های شهدا کامل نیست
رئیس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور افزود: اما یکی از موانعی که در مسیر پیشبرد شناسایی شهدای گمنام وجود دارد، این است که ما پروفایل ژنتیکی شهدای تفحص شده را استخراج کرده‌ایم اما بانک اطلاعات خانواده‌های شهدا کامل نیست و بنابراین نمی‌توانیم خانواده منتسب به آنها را پیدا کنیم. بانک اطلاعات خانواده‌های شهدا شامل یک نمونه خون به مقدار 2 سی‌سی است که ما هنوز از همه خانواده‌های شهدا در اختیار نداریم.
وی ادامه داد: در تهران، نمونه خون حدود 70 درصد خانواده‌های
شهدای مفقود و گمنام را در اختیار نداریم و این یک اشکال مهم است. در سراسر کشور، به‌طور
میانگین تقریبا 65 تا 70 درصد، نمونه خون خانواده‌ها موجود است اما این میانگین در
تهران، حدود 30 درصد و یا کمتر است. دلیل این امر به محدود بودن جمعیت در سایر
شهرها بازمی‌گردد و همچنین نهادهایی که ارتباط بین ما و خانواده‌های شهدای گمنام
را برقرار کردند، تعامل بیشتری داشتند. در نتیجه نمونه‌گیری بیشتری از خانواده‌های
شهدا در شهرستان‌ها انجام شده است. متاسفانه در تهران، به دلیل گستردگی و جمعیت
بیشتر، نمونه خون کمتری از خانواده‌های شهدا گرفته شده است.
چرا یک فراخوان رسانه‌ای اعلام نمی‌شود؟!
تولایی به سوالی که شاید در اینجا به ذهن خطور کند، مبنی بر اینکه چرا از طریق یک فراخوان رسانه‌ای، خانواده‌های دارای شهید مفقود و یا گمنام، فراخوانده نمی‌شوند تا بانک نمونه خون کامل شود؟ پاسخ داد: اگر ما از طریق فراخوان رسانه‌ای اعلام کنیم و خانواده‌ها را برای نمونه‌گیری خون دعوت کنیم، آتش انتظاری را در دل این خانواده‌ها احیا می‌کنیم که اصلا به صلاح نیست. به سه دلیل؛
دلیل اول؛ بخشی از شهدا بلافاصله بعد از پایان جنگ تا شروع کار شناسایی ژنتیکی شهدای گمنام که حدودا از سال 1381 آغاز شده است، در تفحص‌ها پیدا شده‌اند و در مزار شهدا و در هر نقطه‌ای از کشور به عنوان شهید گمنام به خاک سپرده شده‌اند که بیشترین تعداد آنها چیزی حدود چهار هزار شهید، فقط در بهشت زهرای تهران مدفون هستند و ما نمونه‌ای از آنها در اختیار نداریم تا با اطلاعات ژنتیکی خانواده انطباق بیابد و شهید شناسایی شده و به خانواده تحویل داده شود.
دلیل دوم؛ بنابر آمار منتشر شده از سوی کمیته جستجوی مفقودین، در تفحص‌های برون مرزی سرزمین های جنوبی و کردستان عراق، حدود چهار هزار شهید دیگر مدفون هستند که هم اینک در برنامه جستجو و تفحص قرار دارند و منتظر موفقیتهای روزافزون کاوشگران تفحص هستیم.
دلیل سوم؛ ممکن است پیکر تعدادی از این شهدا در حادثه انفجاری پودر شده باشند و یا از طریق آب رودخانه اروند کلا ناپدید شده باشند.
براین اساس، سه جمعیت از شهدای گمنام (دفن شده، تفحص نشده و کاملا از بین رفته) وجود دارد که نمونه‌ای از آنها در اختیار ما نیست، بنابراین ترجیح میدهیم که بجای احیای آتش این انتظار سخت، بصورت دیگری دستیابی به نمونه های این خانواده های عزیز دسترسی پیدا کنیم. امیدواریم اطلاعات ژنتیکی از پیکرهای تفحص شدهو در اختیار، تا دو سال آینده تهیه شود. از سوی دیگر، شهدای زیادی هم هستند که قبلا گمنام دفن شده‌اند و فعلا در دسترس نیستند، در اولویت مرحله بعد اقدام قرار می گیرند. در حال حاضر، حجم بالای کار نمونه‌های جاری که در دسترس ماست، در اولویت اول قرار دارد. بنابراین اگر ما یک فراخوان رسانه‌ای به خانواده‌های دارای شهید گمنام بدهیم، از آنجا که ممکن است شهدای برخی خانواده‌ها قبلا دفن شده باشند و یا وضعیت صحنه شهادت بنحوی بوده باشد که اصلا پیدا نشوند، این موضوع به لحاظ روحی و روانی می‌تواند لطمه بزرگی ایجاد کند و آرامش خانواده را برهم زند.
همکاری بنیاد شهید، ما را زودتر به نتیجه می‌رساند
مجری و طراح تعیین هویت ژنتیکی شهدای گمنام، خاطرنشان کرد: انتظار اصلی ما از بنیاد شهید این است که در قالب یک برنامه پایش سلامت، نمونه خون این افراد ( 2 سی‌سی خون) را در اختیار ما قرار دهد. این کار سبب میشود، بانک اطلاعاتی ما زودتر تکمیل شود و تعداد زیادی از این شهدا شناسایی شوند و کار خیلی سریعتر پیشرفت خواهد کرد.
وی درباره نحوه پروفایل کردن اطلاعات استخوانهای یافت شده گفت: پیکر بسیاری از شهدا در مناطق مختلف، از جمله شهدای بدست آمده در جزیره بوارین، بدلیل شرایط سرزمینی و باتلاقی منطقه و استفاده از ماشین آلات و تجهیزات مکانیکی خارج شده‌اند و به همین خاطر عمدتا به صورت مخلوط بدست می‌آیند. علاوه بر دقت نیروهای تفحص، همکاران متخصص آناتومی و پیکرشناس ما، پیکرها و استخوانهای یافت شده را تفکیک می‌کنند. برای استخوان پیدا شده، پرونده‌ای ترتیب داده و کدگذاری میشود و در فرآیندهای آزمایشگاهی، ماده اصلیDNA جداسازی و با طی فرایندهای تخصصی و پی در پی بعدی، پروفایل یا طرح واره ژنتیکی اختصاصی هر یک از بقایای شهدا بدست می‌آید.
رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور افزود: طبیعت سرزمینی جنوب که با آب گرفتگی‌های موسمی همراه است، بعضا دیده می شود که در برخی موارد به همان دلیل آب گرفتگی یا رانش زمین، جابجایی برخی اجزای پیکرها محتمل بوده است، در چنین مواردی، استخوانها نیز به دلیل متصل نبودن به بافت، ممکن است در رانش زمین جابه‌جا شده باشد به همین خاطردر زمانی که بخشی از یک منطقه تفحص میشود، بخشهایی از استخوانهای یک شهید پیدا شود و شاید در زمانی دیگر، بخش‌های دیگری از استخوانهای همان پیکر در منطقه دیگر یافت شود. آنچه مهم است ما قادریم اجزای متعلق به یک شهید را بر اساس پروفایل ژنتیک تفکیک و به هم ملحق نماییم.
تولایی درباره طولانی شدن زمان تفحص شهدا متذکر شد: هزار کیلومتر مربع از سرزمین ما در جنگ تحمیلی درگیر بوده است و به همین علت سالهای طولانی امر تفحص ادامه داشته و همچنان ادامه دارد. وی افزود، مابین سالهای 83 تا 86 نیز به دلیل حضور اشغالگران خارجی در عراق، کار تعطیل شد و در مقاطعی از زمان، حضور داعشی‌ها مانع از انجام کار شده است ولی آنچه مهم است جستجوگران تفحص برای این کار سخت، از جان مایه می گذارند.
درصورت فوت والدین، شناسایی سخت‌تر میشود
رئیس انجمن ژنتیک ایران، درباره چگونگی روند شناسایی شهدا درصورت فوت والدین گفت: اطلاعات خانواده ها براساس از طریق یک فُرم اظهارنامه که در هنگام اخذ نمونه، توسط خانواده تکمیل می شود، بخشی از اطلاعات قبل از شهادت اخذ می شود و در مرحله بررسی اطلاعات آزمایشگاهی و منطقه عملیاتی، تمامی اطلاعات مورد بررسی و انطباق قرار می گیرد، اگر اطلاعات شهید با خانواده‌ای انطباق داشته باشد، شهید شناسایی خواهد شد. واقعیت مهم اینست که اکثر والدین شهدای گمنام در سنین کهنسالی و پیری قرار دارند و برای تعداد کثیری از خانواده ها، یکی یا هردو والد فوت شده‌اند. پیام این واقعیت یعنی این که، همه نهادهای مسئول بویژه بنیاد شهید باید به روند ثبت اطلاعات و اخذ نمونه از والدینی که هنوز در قید حیات هستند، سرعت ببخشند. در صورت فوت والدین، مسیر کار بسته نمی‌شود اما بسیار سخت تر خواهد شد و حجم کار، هزینه آزمایشات و زمان حصول نتیجه را بیشتر خواهد کرد. در این حالت باید نمونه‌گیری از خواهر و برادر و یا همسر و فرزند شهید انجام شود. همچنان انتظار داریم، بنیاد شهید در جمع‌آوری نمونه‌های خون خانواده شهدا، همکاری موثر داشته باشد.
وی ادامه داد: نگرانی من از دیر شدن شناسایی شهدای گمنام، برای پدر و مادر پیر، خواهر و برادر چشم انتظار، همسر و فرزند دل‌شکسته شهید است و این در شرایطی است که آمار و اطلاعات و دسترسی به خانواده‌های شهدا، بسهولت برای بنیاد شهید میسر است. اکنون نیز علیرغم کاستی‌ها، کار در حال انجام شدن است اما می‌تواند با یک برنامه‌ریزی بهتر، سرعت بیشتری بگیرد. فقط از این جهت خوشحالیم که تکنولوژی خود را توسعه داده‌ایم و بررسی‌هایی که در مراکز پیشرفته کشورهای توسعه یافته درحال انجام است، به خوبی در مرکز تحقیقات ژنتیک نور با کیفیت و راندمان بالا انجام میشود.
تولایی درباره تعداد شهدایی که با علم ژنتیک احراز هویت شده‌اند، گفت: باتوجه به دلایل گفته شده که باعث تاخیر در شناسایی شهدا میشود، نمی‌توانم عدد دقیقی از تعداد شهدای شناسایی شده بدهم زیرا از تعداد کثیری از بقایای شهدا پروفایل ژنتیکی تهیه شده ولی پروفایلی از خانواده محتمل آنها در اختیار نیست!!
این مسئول در شناسایی شهدای گمنام، به‌طورکلی گفت: براساس آمارهای موجود، قریب به ده هزار شهید گمنام و خانواده‌ای که شهید مفقودالاثر دارند، در کشور وجود دارد. در حال حاضر ما بیش از سه هزار و 500 نمونه از پیکر شهدا را در اختیار داریم که بخش زیادی از این پیکرها پروفایل شده‌اند. تعدادی از این پیکرها هم در مراحل مختلف آزمایشگاهی هستند و بمرور به شناسایی منجر می‌شوند. تعداد زیادی از پیکرها، پروفایل شده‌اند که اگر بانک خون خانواده‌های آنها در اختیارمان بود، تعداد خیلی بیشتری شناسایی می‌شدند. از این رو، تکمیل شدن کار از طریق پایش سلامت و سرکشی به خانواده‌های شهدا یک راه کار سریع و یک ضرورت ضرورت است. البته در همین مرکز تحقیقات ژنتیک نور نیز پذیرای خانواده شهدا برای نمونه‌گیری هستیم.
روزی که مادر فوت کرد، نامه شناسایی شهیدش در جیبم بود
وی درباره یکی از خاطرات تلخ خود از دیر شناسایی شدن پیکر یک شهید گمنام تعریف کرد: سال گذشته ما مطلع شدیم که مادر شهیدی در بیمارستان بستری است. دو هفته قبل از فوت ایشان، برای عیادت از او به بیمارستان رفتیم و نمونه خونش را گرفتیم و شهید او را شناسایی کردیم. اما همان روزی که شهید این مادر بزرگوار شناسایی شد، مادر به رحمت خدا رفته بود. من درحالی‌که نامه شناسایی شهید در جیبم بود به تشییع جنازه این مادر رفتم. جالب است که از نمونه این شهید، از پنج سال قبل در مرکز تحقیقاتی نور، پروفایل ژنتیکی تهیه شده بود، اما فقط به دلیل نداشتن نمونه خون از خانواده، نتوانستیم پنج سال قبل از فوت مادر، او را از انتظار دربیاوریم. گاهی وقتها این مسائل برای ما نیز بسیار گران تمام میشود که یک کار سخت و پرمشقت انجام میشود اما آن کسی که باید بیشترین لذت را ببرد و به آرامش برسد، دیگر در قید حیات نیست.
تولایی در پایان یادآور شد: در حال حاضر هر پیکر بدون پلاکی که در تفحص‌ها یافت میشود، امور شناسایی و احراز هویتش در آزمایشگاه مرکز تحقیقات ژنتیک نور انجام میشود. پیش‌بینی‌ها حاکی از این دارد که در تکمیل تفحص شهدا در مناطق برون مرزی، حدود 4-3 هزار شهید دیگر نیز پیدا شوند.
