شخصیت او برای دوست و دشمن، جذاب است...

از کودکی خود و شیوه های تربیتی پدر بگویید.

در سال 1334 در آبادان به دنیا آمدم و همان جا هم بزرگ شدم و تحصیلات را در آنجا گذراندم. از سال 59 مسائل جنگ و مقتضیات آن به هر حال روی خانواده تأثیر گذاشت و مسائل خودش را داشت و لذ بیشتر خاطرات ما به آن دوران برمی گردد. پدر ما شخصیت جامعی دارد. ایشان هم به مسائل خانوادگی دقت داشت، هم به مسائل فامیلی و هم به مسائل اجتماعی و سیاسی. ما از نظر معیشتی زندگی آسانی نداشتیم. به هر حال متعلق به قشر متوسط پایین بودیم. خانه ای داشتیم که دو تا اتاق داشت و خانواده پر جمعیتی هم بودیم. در تنگستان شرایط بسیار دشوار بود و زمینه رشد و تحصیل برای عموهایم فراهم نبود. حاج آقا با همان زندگی سخت، آنها را هم آورد و در همان دو اتاق در کنار ما امکان تحصیل و رشد را برایشان فراهم کرد. برادر بزرگ تر بود و حکم پدر را برای برادرهایش داشت. محیط تنگستان هم بسته بود و بیشتر از دوره ابتدایی نداشت، لذا ایشان دو تا از برادرها و یکی از پسرعموهایش را آورد پیش خودش در همان خانه کوچک.می خواهم بگویم که حاج آقا از حداقل امکانات خود برای فراهم کردن زمینه های تحصیلی و شغلی بستگان خود هم بهره می گرفت. در آن دوران با تجمع کوچک همشهری های خود نیز ارتباط کامل اجتماعی داشت و تا حدی که مقدورش بود، به مسائل و مشکلات آنها می رسید. محیطی که ما در آن بزرگ شدیم، یک فضای کاملاً سنتی و مذهبی بود و حاج آقا بین مسائل اجتماعی، سیاسی و خانوادگی، مرزبندی های مشخصی داشت و هیچ یک از این حیطه ها در حیطه های دیگر تداخل پیدا نمی کردند. ایشان همین مرزبندی را هم در داخل خانه هم داشت. به مسائل تربیتی، بسیار توجه می کرد. بسیار رئوف و عطوف بود و با آنکه در خانواده مشکلات زیادی داشتیم، اما ایشان لحظه ای صبر و مهربانی خود را از دست نداد. هر کسی که با حاج آقا روبرو شده یا زندگی کرده باشد، همین برداشت را از او دارد. با این ویژگی ها، در هر جمعی قرار می گرفت، شخصیتش برجسته بود.

کمی از ارتباط پدر و مادرتان بگویید.

رابطه این دو تا آنجا که من یادم هست، یک رابطه کاملاً منطقی بود. فضای خانه ما یک فضای صمیمی و شفاف بود. حدود وظایف و مسئولیت ها مشخص بودند. در خانواده های مختلف، سلسله مراتب ها متفاوت است. ما به هر حال جنوبی هستیم و در خانواده های جنوبی نوعی روحیه مردسالارانه حاکم است، با این همه حاج آقا کاملاً رفتار عادلانه ای داشت. اساساً به شکل تحکم آمیز برخورد نمی کرد و به همه احترام می گذاشت و مادر ما هم که از احترام خاصی برخوردار بود. هرگز به یاد ندارم که این دو با هم مجادله و یا صدایشان را برای همدیگر بلند . کرده باشند. مادر ما هم خیلی حوصله می کرد، چون واقعاً زندگی مان سخت بود و ایشان باید بار یک زندگی نه نفره را به دوش می کشید. خودش هم جوان بود و نیازهای طبیعی یک جوان را داشت، اما باید مسئولیت این خانواده پر جمعیت را هم به دوش می کشید، مضافاً بر اینکه عرض کردم که عموها و پسرعموها هم برای ادامه تحصیل، پیش ما زندگی می کردند. مادرمان البته این شرایط را پذیرفته بود و همراهی می کرد. پدر و مادرمان همدیگر را کاملاً درک می کردند و رابطه منطقی و شفاف و صمیمانه ای با هم داشتند. حاج آقا کاملاً متوجه مشکلاتی که برای مادر وجود داشت، بود و با رفتار محبت آمیز و مدارا و مسالمت، از سنگینی این بار می کاست.

آیا با پسر و دختر رفتار متفاوتی داشتند؟

ما چهار برادر بودیم که پشت سر هم به دنیا آمدیم و خواهرها با فاصله سه چهار ساله. البته به دلیل اینکه ما بزرگ شده بودیم و آنها کوچک تر بودند، نوعی تفاوت در رفتار حاج آقا نسبت به دخترها دیده می شد، ولی به دلیل کوچک تر بودنشان بود نه به دلیل دختر بودنشان. محبت حاج آقا نسبت به همه یکسان بود.

آیا نسبت به ادامه تحصیل و نوع رشته ای که تحصیل می کردید حساسیت به خرج می دادند؟

در خانواده روحانیون مرسوم هست که پدرها سعی می کنند فرزندانشان هم معمم شوند، ولی پدر ما چنین تحکمی نداشت. پدر خیلی علاقمند بودند که ما به تحصیلاتمان ادامه بدهیم، ولی برای تعیین رشته و این مسائل، اجباری در کار نبود. از وضعیت درسی مان می پرسیدند و اگر نمرات خوبی نمی گرفتیم، خیلی ضعیف انتقاد می کردند، ولی تحکم و سرزنشی در کار نبود. شیوه رفتار ایشان به گونه ای بود که اگر اندکی از دست ما ناراحت می شدند، خود ما به شدت نگران می شدیم و سعی می کردیم به هر نحو ممکن از دلشان بیرون بیاوریم.

علت این تأثیر را چه می دانید؟

جاذبه های شخصیتی ایشان. حاج آقا انسان خود ساخته ای است. تقوا، زهد، حلم و بردباری و مهربانی از ویژگی هایی هستند که شاید انسان نتواند از آنها تعریف خاصی به دست بدهد، ولی مجموعه شان از فرد شخصیتی را می سازد که برای دوست و دشمن، جذاب است. مناعت طبع حاج آقا بی نظیر بود و در اوج گرفتاری های شخصی، طبع بسیار بلندی داشت. هرگز ندیدم که نیازش را نزد کسی ببرد و یا از زندگی گلایه و شکایتی بکند. من در میان اسناد ایشان یک بار به سند جالبی برخوردم که مؤید همین نکته است. حاج آقا از دهه 30 در آبادان بودند؛ منتهی تا سال 55 نتوانستند برای خانواده، منزل شخصی تهیه کنند. کسانی که در ساخت مسجد آن جا شرکت داشتند، تصمیم می گیرند یک منزل هم برای آقا بسازند. حاج آقا فهرست اسامی کسانی را که این کمک را کرده بودند، می گیرد و از آنها تشکر می کند و می گوید که نیازی به این کار نیست. این نوع رفتارها روی اطرافیان تأثیر می گذارد. حاج آقا در عین نیاز، این طور طبع بلندی داشتند و از کسی کمکی را نمی پذیرفتند.

باتوجه به اینکه حاج آقا، پدرشان را خیلی زود از دست دادند و همه مسئولیت ها به نوعی روی دوش مادر بزرگتان قرار گرفت، از ایشان خاطراتی را نقل کنید.

مادر بزرگ ما سعی کرد هم جای پدر باشد و هم جای مادر و در مقابل ناملایمات هیچ ضعفی از خود نشان ندهد. او خودش شش تا یتیم داشت و دو تا هم بچه های برادر شوهرش بودند و باید هشت تا بچه را بزرگ می کرد و این بچه ها هم در سن و شرایطی نبودند که بتوانند برایش کاری بکنند. او محکم ایستاد و برای همه آنها هم مادری کرد و هم پدری. روحیه سخت و مقاومی داشت.

آقای جمی در شیوه های تربیتی خود روی چه مسائلی بیشتر حساسیت داشتند؟

روی مسائل دینی. موقعی که درباره احکام دینی کاهلی می کردیم، تذکر می داد و گاهی هم اخم می کرد، ولی در همین حد. تحکم و سر و صدا و این کارها اساساً در شخصیتش نبود. به هر حال ما طوری بودیم که با یک اخم آقا حساب کارمان را می فهمیدیم. همین حالا هم با اینکه رابطه بین پدر و مادر و فرزندان تغییر کرده، به هر حال باز عده ای در این کار موفق ترند که صبر بیشتری دارند و کمتر تحکم می کنند.

علت محبوبیت آقای جمی در نزد نوجوان ها و جوان ها با وجود اختلاف سن زیاد چیست؟

حاج آقا درک خوبی از مسائل آنها دارد. یادم هست مسجد که می رفت، بچه هایی را که به آنجا می آمدند، به شدت تحت حمایت قرار می داد. حالاتی در مأمومین بود و حالا هم هست که بچه ها را پس می زنند و می گویند مسجد جای بچه نیست. حاج آقا به خاطر بچه ها با آنها دعوا می کرد و جالب اینجاست که با آنکه حاج آقا در سنین میانسالی و آن افراد، معمر بودند، از ایشان دلخور نمی شدند و کسی هم قهر نمی کرد. بچه ها هم به ذوق و شوق حاج آقا می آمدند و مسجد همیشه پر از بچه بود. اینها نسلی بودندکه بعدها نوجوان و جوان شدند و آن حماسه ها را آفریدند و جالب تر اینکه بچه های آنها هم با حاج آقا رابطه صمیمانه داشتند و دارند. همین حالا هم حاج آقا با اینکه یک مقدار ضعیف و بیمار شده اند، از کسانی که به دیدنشان می آیند می پرسند بچه ات چطور است؟ ازدواج کرد؟نکرد؟ از تحصیلات و شغل آنها می پرسند. مثلاً چند روز پیش آقایی که مدتی استاندار خوزستان بود، نزد آقا آمده بود، آقا پرسید، "محمدت چطور است؟" ظاهراً این محمد آقا خیلی شیطان بوده. پدرش توضیح داد که حالا او بزرگ شده است و به دانشگاه می رود .حاج آقا بسیار خوش حافظه بود و کمتر چیزی از یادش می رفت. همه چیز را با دقت در ذهنش ثبت می کرد. طوری بود که وقتی دیگران در نقل قول هایشان از حاج آقا، حتی یک واو را کلمات پس و پیش می کردند ، ایشان می گفت که دارد اشتباه می کند و من این را نگفته ام.

چگونه است که آقای جمی در اوج مشکلات جنگ و مسائل متعددی که به هر حال مسئولیتش به عهده ایشان بود، متوجه مسائل جزئی و شخصی افرادی هم که با ایشان در ارتباط بودند، می شدند و بی آنکه این افراد کمکی بخواهند، در رفع آنها می کوشیدند؟

حاج آقا به هر حال خودشان با سختی بزرگ شده اند و مشکلات و سختی ها را خیلی خوب تشخیص می دهند. تولد ایشان هفت هشت سال بعد از قیام دلیران تنگستان بود و لذا از همان کودکی با مفهوم عدالت و مبارزه در راه احقاق حقوق مردم آشنا بودند. آدم های تیزهوش، وقتی خودشان سختی ها و مشکلات را تجربه می کنند، ضرورتی ندارد که به آنها بگویید در چه حالید و چه وضعیتی دارید. اشارات بسیار ظریف هم آنها را به وضعیت اطرافیان، حساس می کند. محیط تنگستان تحت تأثیر دلیران تنگستان که قیامی با جنبه دینی و موافقت علما بود، قرار داشت. این گونه رویدادها در ارتقای سطح فکر و دقت نظر افرادی چون حاج آقا، فوق العاده تأثیر گذارند. بعد هم که با فاصله بسیار کمی در جریان نهضت نفت و رویداد 15 خرداد قرار گرفتند و مسائل مبارزاتی و پیروزی انقلاب و جنگ پیش آمد و خلاصه، همه عمر حاج آقا در تلاطم ها و انقلاب ها گذشت و ایشان کاملاً در متن قضایا بود. این تجربه ها، انسان را نسبت به همه مسائل، اعم از فردی و اجتماعی و سیاسی حساس می کند.

بزرگ ترین درسی را که از پدرتان گرفته اید، چیست؟

حاج آقا قدر تک تک لحظات عمرش را می دانست و می داند و لحظه ای را به بطالت نمی گذراند. ایشان عرصه های مختلفی را تجربه کرده و معنای هر یک لحظه را می داند. یک وقتی به من می گفت، " تا دندان بود نان نبود، از وقتی که نان آمد دیگر دندانی نیست." ایشان احساس می کرد بعد از انقلاب، شرایط بسیار مناسب تری برای خدمت فراهم شده و ای کاش ده سال جوان تر بود. ایشان و همین طور ما، متعلق به نسل هایی هستیم که محدودیت ها، مشکلات و فشارهای سیاسی و اجتماعی را احساس کرده و لذا قدر آزادی فعلی را می داند. کسی که به خاطر تهیه یک کتاب زجر نکشیده و راحت پشت کامپیوتر می نشیند و با کل دنیا ارتباط برقرار می کند، تصورش را هم نمی تواند بکند که ما برای خواندن یک خط کتاب و اعلامیه، باید چه خطراتی را به جان می خریدیم.