سرانجام به حقانيت شهيد بهشتي پي برد...

از كجا و چگونه با شهيد منتظري آشنا شديد؟
آشنايي ام با شهيد محمد منتظري از دو بعد بود، يكي اينكه هر دو در حوزه علميه قم مشغول تحصيل بوديم و معمولا كساني كه در حوزه هستند، ضمن تحصيل همديگر را مي بينند و با هم آشنا مي شوند. ديگري مسئله مبارزه و نهضت در همان سال هاي اول آشنايي ما بود. وقتي نهضت امام خميني آغاز شد، افرادي كه به امام علاقمند بودند بيشتر همديگر را پيدا مي كردند و با هم آشنا مي شدند؛ ضمن اينكه شهيد منتظري جز فعالان نهضت اسلامي و به امام خميني خيلي علاقمند بود؛ به همين دليل در بين كساني كه در حوزه علميه مشغول تحصيل بودند و در مجموعه نهضت فعاليت داشتند، معروف بود و همه ايشان را مي شناختند و كساني هم كه در مجموعه كار مبارزاتي و نهضت اسلامي بودند، بيشتر ايشان را مي شناختند.
شما به تحصيل ايشان اشاره كرديد. بعضي ها مي گويند شهيد منتظري تحصيلات حوزوي زيادي نداشت و به احترام پدرش و مبارز بودنش لباس روحانيت به تن مي كرد. آيا اين موضوع صحت دارد؟
ايشان تحصيلات حوزوي داشت، منتها شايد كساني كه چنين مطلبي را گفته اند، منظورشان اين باشد كه تحصيلاتش را ادامه نداد، چون وقتي نهضت شروع شد و امام تبعيد شدند، ايشان هم به دليل فعاليت هاي بسيارش ناچار بود در ايران و در كشورهاي مختلف، از جمله كشورهاي عربي مخفي باشد، از اين رو توفيق ادامه تحصيل نداشت، نه اينكه اصلا تحصيل نكرده باشد. در واقع ايشان به دليل مبارزات نتوانست به درسش ادامه بدهد و به مدارج بالاتر برسد. شخصا شاهد بودم كه در حدود سطح و سطح عالي پيش رفته بود، اما اينكه سطح عالي را تمام كرد و سپس به خارج از كشور رفت، در اين باره اطلاعي ندارم، زيرا زماني كه در قم حضور داشت، مخفي و در اوقات ديگر هم در خارج از كشور بود. ممكن است در آن كشورها به تحصيلات خود ادامه داده باشد. من آن را نفي نمي كنم. تا اين اندازه در اين باره اطلاع دارم.
همان طور كه اشاره كرديد شهيد منتظري از اوايل آغاز نهضت در مبارزات حضور داشت. مبارزات وي در چه زمينه هائي بود؟
قبل از رفتن به خارج از كشور و در زماني كه در قم بود، اصولا نه بستر فعاليت هاي مسلحانه فراهم بود و نه امام چنين خط و مشي اي داشتند، بنابراين در آن دوران كارهاي مبارزاتي از قبيل اعلاميه، سخنراني، تشكيل جمع ها و هسته هاي انقلابي و فعاليت هايي از اين قبيل بود. غير از ايشان افراد ديگري هم براي ملاقات با امام و يا به اين دليل كه در ايران تحت تعقيب بودند، به خارج از كشور رفته بودند. همه اين افراد به دنبال حركات مسلحانه نبودند، بلكه عده اي از آنها چنين تفكري داشتند كه محمد منتظري هم يكي از افراد اصلي در اين قضيه بود. در دوراني كه وي در كشورهاي عربي، خصوصا لبنان حضور داشت، با شهيد چمران و سازمان آزادي بخش فلسطين مشغول فعاليت بود. هم تمرينات نظامي و هم براي كارهاي رزمي و جنگ مسلحانه آمادگي لازم را پيدا مي كرد. تفكر او مبارزه مسلحانه بود و براساس چنين تفكري از اين طريق به جلو حركت و مبارزات را هم به سمت مبارزه مسلحانه هدايت مي كرد. فرق ايشان با افراد ديگر، فعال بودنش بود. آرامش و ايستايي نداشت و بسيار پرتحرك بود. به هر كس هم كه مي رسيد او را به تحرك وامي داشت. در حقيقت مانند يك موتور محركه بود.
زماني كه شهيد منتظري زنداني شد و همچنين تا قبل از پيروزي انقلاب در سال هايي كه ايشان در لبنان، سوريه و كشورهاي عربي حضور داشت، آيا با هم ارتباط مستمري داشتيد يا اين ارتباط تا نزديكي پيروزي انقلاب قطع شد؟
جريان آقاياني كه زنداني مي شدند يا به شكل هاي ديگر تحت تعقيب بودند، جريان خاصي بود و با آقاي محمد منتظري ارتباط داشتند، منتها من در اين گونه ارتباطات نبودم. ارتباط من با آقاي محمد منتظري زماني كه ايشان خارج از كشور بود، قطع شد، اما گاهي بعضي از اين آقايان از جمله آقاي محمد منتظري را در كشورهاي عربي مي ديدم. سعي مي كردم براي انجام بعضي مأموريت ها به اين كشورها سفر كنم، پيامي ببرم، افرادي را ببينم و با آنها صحبتي كنم و مسئله تفكر انقلابي را رشد بدهم.
يك بار ضمن اين سفرها آقاي علي جنتي را در يكي از خيابان ها مدينه ديدم. ايشان جزو كساني بود كه در زمان شاه مدتي در خارج از كشور فراري بود. در خيابان بودم كه يك نفر با لباس عربي جلو آمد و به من سلام كرد و با من دست داد و بغلم كرد. با تعجب به صورتش نگاه كردم و متوجه شدم آقاي علي جنتي است. تا قبل از اينكه ايشان به خارج از كشور برود و مخفي شود، با هم رفيق بوديم. فرصت را غنيمت شمرديم و به محلي قهوه خانه مانند رفتيم. عرب ها يك حياط بيرون هم دارند كه در آن مي نشينند و چاي مي خورند. ما هم بيرون، در هواي آزاد نشستيم، چاي خورديم و مدت زيادي با هم صحبت كرديم و قرار گذاشتيم در روزهايي كه آنجا هستيم، باز هم همديگر را ببينيم.
همين اتفاق به شكل ديگر در جاي ديگر با آقاي محمد منتظري افتاد، اما ارتباط به اين معنا كه از اينجا با بيرون ارتباط و با آنها سر و كار داشته باشيم، نبود. چند باري كه ايشان را ديدم، با لباس خودش بود، اما بر اساس اطلاعاتي كه داريم، گاهي لباس عربي هم مي پوشيد. از ايشان عكس هايي است كه در كشور لبنان در جريان فعاليت هاي شهيد چمران و چند نفر ديگر، لباس روحاني به تن دارد، اما در برخي موارد بر اساس احتياط، نياز و اقتضا، لباس هاي ديگري هم مي پوشيد. پس از اين ملاقات ها تا بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و تشكيل حزب جمهوري اسلامي با ايشان ديداري نداشتم.
حضور وي در حزب و روابطش با شهيد بهشتي چگونه بود؟
آقاي محمد منتظري مدت كوتاهي، شايد يكي دو ماه در بدو كار در شوراي مركزي حزب جمهوري اسلامي در حقيقت قبل از تصويب اصل كنگره و... بود. اصولا تصويب كنگره بعد از سال 60، پس از شهادت آقاي بهشتي و فاجعه هفت تير بود. در همان ماه هاي اول در 22 بهمن 57 وقتي اعلاميه اي پيرامون تشكيل يك حزب اسلامي منتشر شد، عده اي جمع شدند و مؤسسين آن هم مشخص بود. علاوه بر مؤسسين، 25 نفر هم به عنوان اعضاي شوراي مركزي تعيين شدند و در مجموع سي نفر شدند كه محمد منتظري يكي از آنها بود، البته خيلي زود بيرون آمد. هم خود او متمايل به همراهي با حزب نبود، هم حزب پايدار نماند.
علت جدائي او از حزب چه بود؟
آن هم تندروي هاي او بود كه بعضي از بزرگان حزب را به ليبرال بودن و يا مسائل ديگر متهم مي كرد. مؤسسين حزب خط مشي معتدل و در عين حال انقلابي داشتند، يعني از آن انقلابي هايي نبودند كه بخواهند بولدوزروار جلو بروند و همه چيز را خراب كنند، بلكه بعد از انقلاب براي ساختن، سر و سامان دادن آمده بودند.
حزب جمهوري اسلامي نقش بسيار بزرگي در ايجاد نظم، قانون و تدوين قوانين، خصوصا قانون اساسي و تشكيل ارگان هاي نظام جمهوري اسلامي داشت. اين آقايان كارهاي منطقي قوي در جهت و چهارچوب انقلاب اسلامي انجام مي دادند. شهيد محمد منتظري از همان اول با اينكه انقلاب پيروز شده بود، هنوز همان حركات قبل از انقلاب را انجام مي داد. تحرك و تندروي و به تعبير امروزي افراط داشت. مثلا عده اي را در فرودگاه جمع كرده بود كه پيش قذافي بروند و با آنها صحبت كنند. آن وقت ها قذافي حرف هايي مي زد و شعارهايي مي داد كه مورد توجه انقلابيون بود. در ليبي پايگاه هاي ايتاليايي ها را برچيده بود و به عنوان يك چهره انقلابي معروف بود. بعدها چهره اش تغيير كرد و محو شد. همين طور شهيد محمد منتظري مي گفت به لبنان و فلسطين پيش ياسر عرفات برويم و... برويم و نيرو ببريم و امثالهم. آن زمان ما مي بايست كشوري را كه همه چيز آن از هم گسسته شده بود و انقلابمان را سامان و كارهاي مربوط به آن را انجام مي داديم. قوانين بايد تنظيم مي شدند و نظام بايد شكل مي گرفت. مسائلي كه مد نظر محمد منتظري بود، با تفكراتي كه در حزب جمهوري اسلامي مطرح مي شد، همخواني نداشت. وي در ابتدا، اين افراد را متهم به انقلابي نبودن يا مقابل انقلاب بودن و حتي چرخ آن را كند كردن مي كرد، به همين دليل حزب را رها كرد و در مقابل حزب قرار گرفت و حتي عليه بزرگان حزب مقاله و نشريه منتشر كرد و حرف هاي زيادي زد.
در اينجا لازم مي دانم بگويم بعدها براي او معلوم شد كه سران حزب جمهوري اسلامي در مقابل انقلاب نبودند و چرخ انقلاب را كند نمي كردند، بلكه منطقي برخورد مي كردند و تصور او راجع به آنها اشتباه بود. افرادي كه يا شهيد منتظري و يا طرف مقابل را متهم مي كنند، به اين نكته توجه نمي كنند كه اين مسئله يك سوءتفاهم و اشتباه بوده است، نه اينكه واقعا يكي از طرفين مقصر بوده باشد.
اصولا محمد منتظري روح بي تابي داشت، ولي آقايان حزب روح انقلابي، اما منطقي داشتند و اين دو با هم سازگاري نداشت و منجر به چنين اتفاقاتي شد.
چه شد كه اين رويه تغيير كرد؟
خود من در اين مقطع شخصا شاهد بودم و حضور داشتم كه محمد منتظري به وقتش آمد و مطالب را بيان كرد. آقاي بهشتي دبير كل حزب جمهوري اسلامي بودند و دبير كل، رئيس دفتر سياسي حزب هم بود، از اين رو در جلسات دفتر سياسي هم شركت مي كردند. چهار پنج روز مانده به فاجعه هفتم تير، اعضاي دفتر سياسي در ساختماني واقع در خيابان سعدي طبقه هفتم كه هم دفتر روزنامه و هم دفتر سياسي در آن قرار داشت، جمع شده بوديم. در آنجا درباره مسائل و تحليل هاي سياسي و همچنين تحليل هاي لازم روز كه خوراك تشكيلات حزب بود، بحث مي شد. همگي در سالن بزرگي منتظر نشسته بوديم كه آقاي بهشتي بيايند. همان طور كه مي دانيد ايشان بسيار منظم بودند و هيچ گاه يك ثانيه تأخير در وعده هايشان نبود و ما هميشه شرمنده مي شديم كه دير مي رسيديم و وقتي مي رسيديم، مي ديديم ايشان آنجا حضور دارند. هيچ وقت تأخير نمي كردند. آن روز يك دقيقه، دو دقيقه تا يك ربع منتظر شديم، ديديم نيامدند. براي ما همان يك دقيقه تأخير هم بسيار تعجب آور بود و چند دقيقه در قانون وعده هاي دكتر بهشتي نمي گنجيد، چه برسد به يك ربع! همه با هم صحبت مي كرديم و از هم مي پرسيديم كه چه شده است كه ايشان اين قدر تأخير دارند؟ آن زمان مانند حالا تلفن همراه هم نبود كه از پاسدار يا راننده شان بپرسيم. مسير هم طولاني نبود. دفتر كار ايشان در دادگستري واقع در ميدان ارگ بود. همان طور كه گفتم ما هم در خيابان سعدي بوديم. ضمن صحبت با يكديگر ناگهان در باز شد و آقاي بهشتي وارد شدند. به محض ورود با صداي بلند گفتند: «سلام عليكم! آقا عذر مي خواهم، ببخشيد...» و به اين ترتيب از همان بدو ورود شروع به عذرخواهي كردند. ايشان آمدند و نشستند و منتظر ما هم نشدند كه علت تأخيرشان را بپرسيم و خودشان شروع به توضيح دادن كردند. ما هم بسيار مشتاق بوديم بدانيم چه اتفاقي افتاده است. آقاي بهشتي بسيار خوشحال بودند. كمتر ايشان را آن قدر شاد و مسرور ديده بودم. چهره شان بشاش و خوش رنگ شده بود و دائما لبخند مي زدند. گفتند: «علت اينكه دير آمدم اين بود كه محمدآقا آمده بود.» ما تعجب كرديم كه محمدآقا كيست؟ به ذهنمان هم خطور نمي كرد چنين اتفاقي افتاده باشد. پرسيديم: «محمدآقا كيست؟» پاسخ دادند: «محمدآقاي منتظري.» بسيار تعجب كرديم، چون علاقه دكتر بهشتي به محمد منتظري بيشتر شده بود و از وي ناراحت نبودند. با توجه به سابقه برخورد محمد منتظري با ايشان و اينكه طرف اصلي حملات وي، ايشان بودند. تا آن روز نشنيده بوديم كه آقاي محمد منتظري قصد داشته باشد نزد آقاي بهشتي برود. حتي به ما هم نگفته بود كه قبلاً موضوع را به ايشان منتقل و زمينه سازي كنيم. خودش يكباره پيش اقاي بهشتي رفت كه اين موضوع براي خود آقاي بهشتي هم بسيار عجيب بود. آقاي بهشتي گفتند: «من از اتاق بيرون نيامده بودم كه آمدند و اطلاع دادند آقاي محمد منتظري آمده است و مي خواهد شما را ببيند. من بين دو محذور گير كردم: يكي اينكه ايشان را بپذيرم و در اينجا تأخير داشته باشم و يكي اينكه ايشان را نپذيرم و به موقع به اينجا برسم. سرانجام بهتر ديدم ايشان را بپذيرم و با ايشان صحبت كنم تا تصور نكند قصد دارم به ايشان بي اعتنايي كنم. من از اينكه محمدآقا بيايد و با ايشان ديداري داشته باشم استقبال كردم. ايشان وارد اتاق شد و سلام كرد. من جلو رفتم و محمدآقا را بغل كردم. [مرتبا از محمد منتظري با لفظ محمدآقا ياد مي كرد.] ايشان را بوسيدم و گفتم: «خوش آمديد محمدآقا!» و ايشان هم شروع به صحبت كرد و به من گفت: «آقاي بهشتي! من امروز آمده ام تا از شما عذرخواهي كنم، چون در مورد شما اشتباه مي كردم و قصد و غرضي هم نداشتم.» ما به آقاي بهشتي گفتيم: «شما چه گفتيد؟» در جواب گفتند: «محمدآقا من از اول هم مي دانستم كه شما قصد و غرضي نداريد و اشتباه مي كنيد. منتظر چنين روزي هم بودم كه متوجه شويد و خودتان برگرديد. حالا هم خيلي خوشحالم و هيچ چيز در دل ندارم و نيازي به عذرخواهي نيست. الان هم از شما عذرخواهي مي كنم. ببخشيد كه دير آمدم. به اين دليل بود و شما هم حتما آن را قبول مي كنيد.»
ادامه اين برخورد چگونه رقم خورد؟ آيا شهيد منتظري براي عضويت در شوراي مركزي دعوت شد؟
آقاي بهشتي بسيار بزرگوار و با سعه صدر بود. آقاي بهشتي از محمد منتظري دعوت كرد كه دوباره به حزب بيايد. اگر بنا بود ايشان وارد شوراي مركزي حزب شود، مي بايست اين موضوع در شوراي مركزي مطرح و تصويب و راجع به آن نظر داده مي شد، از اين رو ايشان در آن گفتگو نمي توانستند چنين كاري را انجام دهند و بايد تا تشكيل جلسه شوراي مركزي صبر و در آن جلسه موضوع را مطرح مي كردند. ايشان براي شركت در جلساتي كه شنبه ها كه نخستين جلسه اش هم روز فاجعه هفت تير بود، از آقاي محمد منتظري دعوت كرد و ايشان هم شركت كرد و به فاصله چند روز بعد از عذرخواهي از شهيد بهشتي و آشتي با ايشان، در همان جلسه شهيد شد.
انسان فكر مي كند كه خداوند مقدر كرده بود كه اولا نبايد محمد مي ماند و آقاي بهشتي مي رفت تا محمد نتواند از آقاي بهشتي عذرخواهي كند كه اين نكته بزرگ و مهمي است. ثانيا با هم همسفر مي شدند و همين امر خيلي از مسائل را از بين مي برد. ثالثا شهيد مي شدند و همين شهادتشان هم به بسياري از مسائل خاتمه مي داد چون آن را گفته بود و شايد هم در دلش هنوز اينها را داشت و ناراحت بود. رابعا در حزب شهيد مي شد همان جايي كه اين قضايا در آنجا شروع شده بود و عليه آنجا بسيار صحبت كرده و مطلب نوشته و كارهاي زيادي انجام داده بود. همه اينها نكات جالبي بود. همان موقع كه چنين اتفاقي افتاد فكر مي كرديم از رويدادهاي عجيب و بسيار مهم بود. مي شد آقاي محمد منتظري يك هفته بعد از اين رخداد يا اينكه جلوتر بيايد. اينكه همان زمان بيايد و دعوت هم صورت پذيرد و بعد هم ايشان بهانه اي نداشته باشد و حتما در جلسه دفتر حزب شركت كند و مثل بعضي ها از جمله بنده و سايرين كه مجروح شديم، ايشان هم مجروح شود، ولي اين طور نشد و ايشان شهيد شد و انسان احساس مي كند اين تقدير الهي و امر عجيبي بود.
به نظر شما چه عاملي باعث شد شهيد محمد منتظري به اشتباهش پي ببرد؟ آيا حركت مسلحانه 30 خرداد منافقين در اين امر دخيل بود؟
به چند عامل مي توان اشاره كرد. پس از آن جلسه، من شهيد محمد منتظري را نديدم تا با او صحبت كنم و نمي دانستم واقعا در ذهنش چه مي گذشت. به آقاي بهشتي هم بيش از اين نگفته بود، چون آقاي بهشتي نمي خواستند زياد بمانند و باقي صحبت ها را براي بعد گذاشتند و همين اندازه صحبت كردند و آمدند. يكي از دلايل اين بود كه امام به اين آقايان ابراز اعتماد و اطمينان مي كردند و شهيد منتظري در عين حال كه تندروي هايي داشت، به امام بسيار علاقمند بود. امام هم پس از شهادت وي پيام دادند و راجع به او صحبت كردند و اين موضوع برايشان اهميت داشت. محمد منتظري وقتي مي ديد امام با اين آقايان اين گونه رفتار و درباره شان صحبت مي كند، همين امر عاملي شد كه محمد منتظري فكر كند بالاخره من درست مي گويم يا حضرت امام؟
نكته دوم اينكه از آن زمان تا تيرماه 1360، يعني سال هاي 58 و 59 و دو سه ماه هم از سال 60 گذشته بود، يعني در مدت دو سال و سه، چهار ماه كارهاي بسياري انجام شده بود. به عنوان مثال قانون اساسي بسيار خوبي تدوين شده، ارگان هاي نظام شكل گرفته، نظام سرپا بود و توطئه هاي ضدانقلاب در هم كوبيده شده بودند و جنگ تحميلي ايران و عراق هم شروع شده بود. به نظرم اين مسائل شهيد منتظري را به فكر انداخت كه اگر اينها اين طور رفتار نمي كردند، معلوم نبود اين اتفاقات بيفتد، قانون اساسي تدوين، مجلسي تشكيل و انتخاباتي انجام شود و اركان نظام سرجايشان قرار بگيرند.
آنچه راجع به محمد منتظري حائز اهميت است اين است كه او تندروي هايي داشت، اما سوءنظر نداشت. به نظام و انقلاب علاقمند بود و قاعدتا اين مسائل را نبايد از نظر دور داشت، در عين حال كه اين مسائل اتفاق افتاده اند و نمي توان آنها را انكار كرد. گمان مي كنم موضوع ديگري كه در تصميم محمد منتظري تأثير داشت اين بود كه او به بيرون و مسائل بين المللي اسلامي بسيار توجه داشت. مي ديد كه انقلاب و نظام جمهوري اسلامي چقدر در خارج از كشور تأثير گذاشته و اين تأثير فقط با شعار، سر وصدا و تخريب ممكن نيست و نتيجه منطقي اين است كه اين آقايان همت به خرج داده بودند و با كارها و برخوردهايي كه مي كردند و حرف هايي كه مي زدند، اين اتفاق ها افتاد. در همان بحبوحه جرياني كه شما به آن اشاره كرديد يعني حركت مسلحانه منافقين در 30 خرداد و كاري كه منافقان و بني صدر انجام دادند، در واقع جبهه متحدين ضدولايت فقيه و ضدانقلاب در مقابل حزب قرار گرفتند. در آن بحران حزب جمهوري اسلامي بازوي اصلي امام و انقلاب بود و مؤسسين حزب آماج حملات محمد منتظري قرار گرفته بودند. جالب اينجاست كه محمد منتظري متوجه اين نكته شد، بنابراين عامل چهارم هم قطعا مؤثر بوده است.
شايد مسائل و عوامل ديگري هم بوده، ولي اين سه چهار عامل را هيچ انسان منصف و علاقمند به انقلاب، امام، اسلام و نظام جمهوري اسلامي نمي توانست ناديده بگيرد و همه اينها مثل روز روشن و آشكار بود و من فكر مي كنم اين مسائل در شهيد محمد منتظري اثر كرد و سبب شد كه متوجه شود و به سمت حقيقت بيايد و اقدام كند. همين جا لازم مي دانم بگويم اين امر صفاي باطن و شجاعت وي را نشان مي داد. صفاي باطن لازم است تا وقتي انسان متوجه مي شود اشتباهي را مرتكب شده است، حاضر شود به آن اعتراف كند و بايد شجاع باشد تا خودش نزد شخصي كه به او بد كرده است، برود و حرف هايش را به او بزند، در غير اين صورت بايد منتظر شود تا كس ديگري اين كار را انجام دهد. هستند كساني كه كاري را انجام مي دهند و بعدا شجاعت بازگشت از آن را ندارند، اما او واسطه اي قرار نداد و خودش نزد آقاي بهشتي رفت كه فرد اصلي آن تهاجمات بود. اين امر براي همه بسيار عجيب بود.
وحدت گروه ها معمولا يا وحدت در آرمان آنهاست يا وحدت در دشمنانشان. در طول ايامي كه شهيد منتظري با حزب جمهوري اسلامي اختلاف ديدگاه هاي عميق داشت و با آنها برخورد مي كرد، آيا بين او و دشمنان اصلي حزب مانند بني صدر يا سازمان مجاهدين خلق وحدتي هم ايجاد شد يا مرز اصلي حفظ شد؟
خير. محمد منتظري، امام و جوهره اصلي انقلاب را با هيچ چيز عوض نمي كرد و اين يكي از خصوصيات او بود. او عاشق امام بود و حاضر نمي شد تندروي هايش را با انحراف قاطي كند. انحراف و تندروي دو موضوع كاملا مختلف است. از نگاه محمد منتظري، آقاي بهشتي منحرف نبودند، با اينكه ايشان طرف اصلي حملات محمد منتظري بودند، اما هيچ گاه ايشان را منحرف نمي دانست، بلكه كسي مي دانست كه اشتباه مي كند. اين گمان به اشتباه آقاي بهشتي از تندروي ها و افراط هاي محمد منتظري بود، بنابراين به هيچ وجه با بني صدر و ديگران پيوندي نداشت و با آنها مرز كاملا جداگانه اي داشت.
به نظر شما آيا شهيد منتظري روحيه تشكيلاتي داشت و در اوايل انقلاب حضورش در شوراي مركزي به دليل اين روحيه تشكيلاتي بود؟
بله. روحيه تشكيلاتي داشت و همين هم باعث ورودش به حزب شده بود. از طرفي قبلا هم به دليل چنين روحيه اي كارهاي تيمي انجام مي داد. تيم و كار گروهي، همان تشكيلات، اما در سطحي محدودتر است. علت اينكه حاضر شد بپذيرد و به حزب بيايد، همين روحيه تشكيلاتي اش بود. به قول ما طلبه ها «الجنس مع الجنس» يعني اگر چهار نفر تندرو كنار هم قرار گيرند، مي توانند با هم كار كنند، اما يك تندرو در يك جمع معتدل نمي تواند كار كند و با آنها كنار بيايد. در واقع جذبش به حزب به دليل علاقه اش به كار تشكيلاتي و دفع و رفتنش از حزب به اين دليل بود كه آن را مناسب و متناسب با تفكرات خود نمي ديد. در واقع اگر جمعي پيدا مي كرد كه با افكار و تحركات زياد، او همراهي مي كرد، چون اهل كار تشكيلاتي بود با آنان همراه مي شد. بيرون آمدنش از حزب به اين دليل بود كه انسجام فكري نداشت، يعني فكر مي كرد هميشه بايد ده قدم جلوتر از آنها باشد و آنها ده قدم عقب تر باشند و اين ممكن نبود. اينكه حق با چه كسي بود، بعدا روشن شد، اما در آن زمان به اين دليل از حزب جدا شد.
شهيد منتظري و شما سفري هم به ليبي داشتيد؟
در سفري كه به ليبي داشتيم محمد منتظري حضور نداشت. البته او چند بار جداگانه به ليبي سفر كرد. در اين سفر جمعي از وكلاي مجلس، عده اي از حزب جمهوري اسلامي كه ما در آن گروه بوديم و رئيسمان هم شهيد هاشمي نژاد بود و جمعي هم از طرف رياست جمهوري رفته بوديم كه خانم نواب صفوي دختر شهيد نواب صفوي در آن جمع بود. ما آن جمع را قبول نداشتيم و با آنها همراهي نكرديم. اين سفر در واقع به مناسبت دهمين سالگرد برچيده شدن پايگاه هاي نظامي ايتاليايي ها در ليبي برگزار شده بود و ما از طرف ايران شركت كرده بوديم تا تبريك بگوييم. در بياباني كه پايگاه هاي نظامي ايتاليايي ها قرار داشت، چادرهايي را برپا و مراسمي را برگزار كردند. از كشورهاي ديگر هم به اين مراسم آمده بودند. قذافي در اين مراسم سخنراني كرد. از طرف ايران هم رؤساي هيئت ها سخنراني كردند و تبريك گفتند. وقتي قذافي خواستار ملاقات شد و اطرافيانش مي خواستند ترتيب ملاقات با قذافي را بدهند، ما شرط كرديم با هيئتي كه از طرف رياست جمهوري آمده بود، نمي رويم و بايد جدا باشيم، فلذا براي آن هيئت يك وقت ملاقات و براي ما و مجلسي ها هم زمان ديگري جدا از آنها تعيين كردند. دليل آن هم اختلاف بين حزب جمهوري اسلامي و بني صدر بود و ما افكار اين هيئت را قبول نداشتيم. ما با هيئت مجلس در يك هتل بوديم و با هم حشر و نشر داشتيم و در ملاقات ها با هم مي رفتيم. همين طور در يك مهماني در شهري اطراف بن قاضي در يك مزرعه سبز كه قذافي به عنوان مزرعه نمونه درست كرده بود، همراه مجلسي ها در آن مهماني حضور داشتيم.
مسئله امام موسي صدر باعث شد تا براي همه علامت سئوالي ايجاد شود كه قذافي كيست و درباره اش شك كردند و تا همين امروز هم مشخص نشده است كه ماجرا چه بود. بعضي از صحبت ها و موضع گيري هايش مثلا در همان جلسه اي كه همراه هيئتي از مجلس نزد قذافي رفتيم و با او ديدار كرديم، سئوال برانگيز بود. او صراحتا و رسما به ما ايراد گرفت كه چرا شما در مقابل صدام هستيد و چنين روابطي با او داريد؟ و بحث اصلي هم همين بود. در آنجا آقاي هاشمي نژاد به او اعتراض كرد كه چرا شما چنين حرف هايي مي زنيد؟ البته بعدها ضمن روابطي كه آقاي هاشمي رفسنجاني برقرار كردند و آن زمان آقاي رفيق دوست هم با او روابط خوبي برقرار كرد و مسئله سپاه بود، مسئله عوض شد و حمايتش را از صدام ادامه نداد.
در مجموع از همان يكي دو سال اول وضعيتش مشخص شد، اما قبل از اينكه ماهيتش آشكار شود به عنوان كسي كه روي كار آمده، كودتا و رژيم قبلي را سرنگون كرده و خودش يك حكومت جديد تشكيل داده و اشغالگران ايتاليايي را كه مدت ها در ليبي بودند از كشور بيرون كرده و پايگاه هاي نظامي آنها را برچيده بود، براي انقلابيون قبل از پيروزي انقلاب جاذبه داشت، ضمن اينكه حضور نمايندگان كشورهاي مختلف در آن جشني كه بدان اشاره كردم، حاكي از آن بود كه قذافي به عنوان يك نيروي انقلابي مورد توجه بود.
بسياري از نيروهاي انقلابي اين گونه اند كه وقتي به حكومت مي رسند، اقتضاي حكومت آنها را كند مي كند. مثلا در جريانات مربوط به انرژي هسته اي در چند سال اخير، همان فشاري كه به ما آوردند، به قذافي هم آوردند. او تسليم شد و تمام امكانات هسته اي را تحويل غرب داد و حتي پيچ و مهره هايش را هم باز كردند و بردند. معني اش اين است كه ما انقلابي مانديم، اما او نماند. خيلي ها مثل شهيد منتظري او را به عنوان يك انقلابي قبول داشتند و بعضي ديگر هم حاضر نبودند بيشتر از حد متعارف، اين حرف را بپذيرند، علتش هم اين بود كه بين قذافي و امام از نظر تفكر، علم، خط اسلامي تفاوت زيادي وجود داشت و اين تفاوت ها بسيار بارز بود. محتواي كاري كه امام كرده بودند و آنچه قذافي انجام داده بود، فرق داشت. در سال هاي دوم، سوم پس از پيروزي انقلاب در دهه 60، ديديم كه قذافي براي آمدن به ايران شرط گذاشت. شرطش اين بود كه وقتي من آمدم همتاي من امام خميني باشد كه اين امر براي ما قابل قبول نبود، زيرا كشور ما نظام خاصي داشت. آن زمان نخست وزير داشتيم و مجلس هم حضور بود. براي حضرت امام هم كه همتا و غيرهمتا مهم نبود. ما قذافي را به عنوان رئيس جمهور ليبي همتاي رئيس جمهور كشورمان مي دانستيم و بيشتر از اين هم نبود. رئيس جمهور سوريه، حافظ اسد كه رهبر جبهه مقابل اسرائيل بود و افراد ديگر كه به ايران آمده بودند، چنين تقاضايي نكردند. قذافي به اين دليل كه خواسته اش پذيرفته نشد، به ايران نيامد و اين خيلي مهم بود. همه اين مسائل نشان مي داد قذافي كسي نيست كه بعضي ها گمان مي كردند. اوايل مشخص نبود، ولي بعدها معلوم شد.
تا قبل از پيروزي انقلاب افراد زيادي براي انقلابيون ايران جاذبه داشتند مانند ياسر عرفات، كه او قبل از پيروزي انقلاب اسلامي و تا مدتي بعد از آن مورد توجه بود. او به ايران هم آمد و در كنار امام نشست و در گوش ايشان حرف زد و سران كشور، حزب و احمدآقا و سايرين او را تحويل گرفتند. پس از مدتي معلوم شد كه راه انقلاب اسلامي با راه يك گروه ملي مبارز تفاوت دارد و اگر تضاد نداشته باشد، لااقل متفاوت است. ياسر عرفات بين دولت ها مباحثه مي كرد و به ايران آمده بود تا دلالي كند و ايران را از عزم خود نسبت به بعضي مبارزات منصرف و وادار به عقب نشيني كند. بعدها با مشخص شدن وضعيت ياسر عرفات، او طرد شد. يادم هست استاندار گيلان آقاي دكتر انصاري كه از دوستان ما بود و در همان سال 60، پس از فاجعه حزب در هفتم تيرماه توسط منافقين به شهادت رسيد، اواخر 59 و اوايل 60 به من گفت: «ياسر عرفات از شوروي به ايران آمد و چون جنگ آغاز شده بود و مشكلات حمل و نقل وجود داشت، به صورت زميني از مرز آستارا وارد رشت شد و من براي استقبالش به رشت رفتم و او را آوردم. با هم در ماشين نشسته بوديم. در حالي كه دو انگشت شست و اشاره را به معني پول و اوضاع مالي به هم ماليدم كه يعني چقدر به تو پول دادند؟ خنديد و طوري حرف زد كه يعني بله. از او پرسيدم براي چه اينجا آمده اي؟ مي خواهي دلالي كني؟» يعني تا اين حد هم چنين صحبت هايي شد. در واقع به اين دليل آمده بود تا تسليم صدام شويم و مواردي را كه او مي خواست بپذيريم و جنگ ادامه پيدا نكند. براي همين قضيه ياسر عرفات با بعضي از هيئت هايي به ايران آمده بودند تا بين ايران و عراق وساطت كنند، بعدها ماهيتشان كشف شد.