تاريخ شفاهي همگاني دفاع مقدس

بسمه تعالي

تاريخ شفاهي همگاني دفاع مقدس

رحيم نيكبخت
درآمد
دفاع مقدس و هويت ملي

پيش از آنكه بخواهيم وارد بحث اصلي مقاله شويم لازم است نگاهي هر چند گذرا بر نقش و جايگاه هشت سال دفاع مقدس در هويت ملي ايرانيان داشته باشيم. هويت ملي ما از دو بخش اسلامي و ايراني ما در تداوم تاريخ و جغرافياي ايران شكل گرفته است.
هويت ملي عناصر پايا دارد و عناصر پويا، از عناصر پاياي هويت ملي مردم ايران، باورهاي عميق ديني و مذهبي بوده است. ايرانيان در طول تاريخ مردماني خداباور بوده اند كه با ورود اسلام به اين سرزمين، اسلام اهل و بيت (ع) پيامبر اين جايگاه را به خود اختصاص داد. ايران بعد از اسلام پيوندي ناگسستني با پيامبر و اهل بيت او هويتي متعالي يافت . با رسميت يافتن مذهب حقه شيعه در ايران دفاع از كيان دولت شيعه، نه دفاع از خاك، بلكه دفاع از حريم و مرزهاي مذهب اهل بيت (ع) تلقي مي گرديد. طي دو قرن گذشته، بعد از سقوط صفويه اقتدار ايران رو به كاستي نهاد و مرزهاي جغرافيايي آن در نواحي مختلف (قفقاز و افغانستان ) از دست رفت و اين افول ايران ادامه داشت تا جايي كه بحرين در دوره ي سلطنت محمدرضا پهلوي كه خود را ژاندارم منطقه مي دانست، در نهايت خفت و خواري از ايران تجزيه گرديد.
انقلاب اسلامي ايران به رهبري امام خميني رستاخيزي بود كه ايران رو به اضمحلال عصر تبرج محمدرضاشاهي را با تكيه بر آموزه هاي مذهب حقه شيعه احيا كرد.نفس گرم و مسيحايي امام بود كه نظام پوسيده شاهنشاهي را مضمحل و پايه هاي اقتدار و صلابت ايران شيعي را ازنو استوار گردانيد. دفاع مقدس ادامه منطقي انقلاب اسلامي با رهبري اين قاعد اعظم بود. اگر در تمامي دو قرن گذشته مرزهاي جغرافيايي ايران كوچك و كوچكتر شده بود با انقلاب اسلامي امام خميني ايران در چنان جايگاهي قرار گرفت كه با تجهيزات قدرتمندترين ابرقدرت ها در حمايت رژيم بعثي صدام يك وجب از خاك ايران به دست بيگانه نيفتاد.
دفاع مقدس بخش مهمي از هويت ملي مردم ايران است كه نگاه مسئولان به آن بايستي از منظري به مراتب فراتر از يك جنگ به نظر بيايدوبه آن اهميت داده شود. كوتاهي در فرهنگ سازي اين حماسه پرافتخار و انتقال حماسه ماندگار گناهي نابخشودني و ستمي ناجوانمردانه بر شهيدان گلگون كفن ايران و آيندگان است.
مهم ترين راهكاري كه مي تواند اين حماسه ماندگار هويت ايراني را تبيين و چونان ميراثي گرانبها به نسل هاي بعدي برساند، ضبط و ثبت و انتشار خاطرات شفاهي دفاع مقدس به اشكال مختلف است. منتهي پر كشيدن خاطره داران دفاع مقدس يكي پس از ديگري در اثر جراحت هاي ايام جنگ و... ايجاب مي كند هر چه زودتر تمهيدي در اين باره انديشيده شود.
همچنان كه انقلاب اسلامي نهضت عمومي اسلامي همه مردم ايران بود و به قشر و مردم خاصي اختصاص نداشت، دفاع هشت ساله از مرزها و كيان اسلامي هم نهضتي فراگير در سطوح و گستره بسياري گسترده شده بود. گرچه خاطرات و به يادمانده هاي رزمندگان اسلام اعم از فرماندهان و رزمندگان ارتشي و سپاهي و بسيجي بخش مهمي از خاطرات ماندگار دفاع مقدس است امّا همه خاطرات تاريخ اين دفاع مردانه نيست.
دفاع مقدس در مرزهايي طولاني گسترده شده بود كه حضور مردم نواحي مختلف ايران از همه قشرها هشت سال ادامه داشت. با چنين گستردگي و فراگيري هم جغرافيايي و هم انساني روشن و آشكار است يك نهاد يا چند سازماني كه مقيد به نظام اداري باشد نتواند گام چنداني براي ثبت و ضبط خاطرات اين حماسه همگاني برداشته باشد. نگاه مديران و مسئولاني كه مسئوليت هايي در اين خصوص بر عهده داشته يا دارند هم تأثير مهمي در تلاش هاي نهادهاي موظف دارد. علي رغم وجود مراكز مختلفِ موظف گاهي فراموشكاري هايي عمدي روي مي دهد كه نابخشودني است. با چنين گستردگي و فراگيري از نهادهايي كه علي الظاهر متولي امر هستند نبايستي توقع زيادي داشت. همچنان كه دفاع مقدس فقط به رزمندگان محدود نمي شد، لازم است تاريخ شفاهي دفاع مقدس را از حضار ادارات بي روح خارج ساخت و به دست همان ها و فرزندان همان هايي سپرد كه اين حماسه ها را آفريده اند.
علاوه بر رزمندگان اسلام كه نهادهاي ذي ربط نتوانسته اند كار قابل ملاحظه اي در ثبت و ضبط خاطرات آن انجام دهند اقشار مختلف مردم هم به نوعي درگير مستقيم و غير مستقيم جنگ بوده اند.
مثلاً:
- پزشكان و پرستاران و رانندگان آمبولانس ها
- تداركات و آشپزخانه و رانندگان اتوبوس
- جهادگران سازندگي
- روحانيون اعزامي
- مهاجرين جنگ زده
- معاودين عراقي
- اسراي عراقي
- مسئولان ايستگاه هاي صلواتي كه هر شهري در مناطق عملياتي ايستگاه صلواتي داشت.
- خانواده هاي رزمندگان اسلام (مادر، پدر، همسر، برادر)
- زنان رزمنده و امدادگر
- آزادگان
- شهدا و رزمندگان
- اقليت هاي مذهبي (ارامنه و زرتشتيان)
با چنين حضور گسترده اقشار مختلف اگر راهكارهاي همگاني براي ثبت و ضبط خاطرات دفاع مقدس كه از مهم ترين جلوه هاي هويت ملي (ايراني اسلامي) است اقدامي صورت نگيرد عمده ترين توان بالقوه هاي هويت ملي بي اثر خواهد گرديد، تواني كه در صورت مديريت فرهنگ سازي، همبستگي و پيوستگي اسلامي مردم ايران را مستدام مي دارد.

چه بايد كرد؟
در پاسخ به اين سؤال بايستي نخست يك دسته بندي داشت و با توجه به اقشار درگير در دفاع مقدس نخست بايستي مراكز دولتي در دفاع مقدس را از دو منظر؛ يكي نقش اين ادارات در دفاع مقدس و سپس ثبت و ضبط خاطرات رزمندگان شاغل در اين ادارات را مورد توجه قرار داد. مراكز دولتي درگير در دفاع مقدس عبارتند از:
- وزارت خارجه
- وزارت دفاع
- وزارت بهداشت و درمان
- وزارت نفت
- وزارت كشور
- وزارت بازرگاني
- وزارت آموزش و پرورش
- وزارت علوم
- بنياد شهيد
- شهرداري ها و......
در هر يك از اين ادارات اگر تلاشي آغاز شود كه زندگينامه تفصيلي شهدا، سرداران و سرافرازان اين ادارات تأليف و منتشر گردد ضمن اينكه خاطرات رزمندگان هم مورد توجه قرار گيرد.
در كشورهاي غربي مرسوم است هر مأموري كه به بازنشستگي مي رسد بايستي تجربيات و خاطرات خود را مكتوب نموده به اداره ي خود تحويل دهد. اين اقدام گامي در راستاي حفظ منافع ملي آنهاست. تجربيات اداري حاصل آمده به كارمندان بعدي منتقل شود. چنين راهكاري را هم مي توان در نظام بازنشستگي اداري براي ثبت و ضبط خاطرات دفاع مقدس تعريف كرد.
مراكز مردمي هم شامل: مساجد، پايگاه هاي بسيج مساجد و دانشگاه ها، نهاد نمايندگي ولي فقيه در دانشگاه ها، ستادهاي راهيان نور (ارتش و سپاه) مي تواند در همگاني شدن تاريخ شفاهي دفاع مقدس مؤثر باشند.
پرواضح است بايستي عزم جزمي در اين عرصه شكل گيرد كه جز با دلسوزي و تلاش همان رزمندگان دفاع مقدس ميسر نخواهد شد. همچنان كه دفاع مقدس را همان مردم انقلابي ايران مديريت كرد. اكنون هم بايد رزمندگان و جوانان انقلابي ميراث دار همان رزمندگان همتي ديگركنند .
در كنار عزمِ جزم پيشكسوتان، برنامه و لوازم لازمِ آن مورد نياز است، تأليف و انتشار گسترده كتابچه اي در آموزش ضبط تاريخ شفاهي و انتشار آن در نشريات و سايت هاي پرخواننده از جمله لوازم لازم است.
نشريات هم مي توانند در همگاني نمودن ضبط و ثبت خاطرات دفاع مقدس نقش ايفا كنند. رفتن خبرنگاران به سراغ صاحبان خاطره و انتشار مصاحبه ها در تشويق ديگر خاطره داران مؤثر است.
در ايام دفاع مقدس روزنامه ها و نشريات صفحه اي به اين امر اختصاص داده بودند كه شايسته است چنين صفحه اي با عنوان «تاريخ شفاهي دفاع مقدس» داير گردد.ضمن اينكه عدم وجود نشريه خاص و مخصوص خاطرات دفاع مقدس هم از كاستي هاي قابل ذكر در اين عرصه است .گرچه هم سپاه و هم ارتش نشريات ارگاني خود را داراهستند و به تاريخ تحولات جنگ هم مي پردازند .





كتاب هاي درسي
مشكل اصلي و اساسي جامعه ايراني بيگانگي با نوشتن است. فرهنگ ما فرهنگ شفاهي است تا فرهنگ مكتوب. اين اشكال را نمي توان رفع كرد مگر با اصلاح نظام آموزشي آن هم از مقطع ابتدايي. در كتاب هاي درسي فارسي در مقطع دبستان به ويژه بايستي خاطره نويسي دفاع مقدس از والدين و بستگان خود را نهادينه كرد.عدم توجه به آموزش ادبيات فارسي و تاريخ در مدارس را مي توان از انتخاب معلمان اين دو درس حياتي ديدكه بحثي ديگر دارد . در حالي كه در كشورهاي غربي در مقطع دبستان ضمن آنكه بيشترين تكيه بر اين دوموضوع اصلي هويت ساز دارند بهترين معلمها و خوش صحبت ترين آنها براي تدريس زبان و تاريخ انتخاب مي كنند .هرچه در كتابهاي درسي ما تاريخ سخت و دشوار نوشته و تدريس مي شود در آن كشورها درست برعكس است . مواد درسي هم كه در مقطع دبستان تدريس مي شود نيازمند تجديد نظر اساسي و باز تعريف در چارچوب هويت ملي است .

تكليف سر كلاسي
در كشورهاي غربي براي خوديابي و تقويت هويت ملي، دانش آموزان موظف هستند در هر سال به عنوان تكليف سر كلاس مصاحبه هايي با بزرگان خانواده خود انجام داده و به معلم ارايه نمايند. از اين طريق دانش آموز با هويت و كيستي خانوادگي و ملي خود آشنا مي شود. چنين راهكاري را در مورد ثبت و ضبط و خاطرات در مدارس مي توان اتخاذ كرد. علاقه و علقه هاي اساتيد دانشگاهي هم گاهي به تلاشهايي فردي منجر مي گردد .ذكر نمونه اي لازم است نگارنده چند دوره درس تاريخ انقلاب اسلامي را در مراكز آموزشي برعهده داشت تكليفي درسي كه از دانش جويان خواسته مي شد
نگارش خاطرات خود كه برخي رزمنده بودند و يا بستگان نزديك رزمنده داشتند بود كه از رهگذرتعداد قابل توجه كار كلاسي در اين موضوع گرد آوري گرديد كه در آينده اي نزديك منتشر خواهدشد.


پايگاه هاي بسيج كانون تاريخ شفاهي همگاني
پايگاه بسيج در اغلب محلات، ادارات، دانشگاه ها و مؤسسات محلات و مساجد وجود دارد كه اعضاي آنها را جوانان پرتحرك و فعال تشكيل مي دهد كه داراي انگيزه و شور جواني هستند در صورتي كه بتوان با عزمي جزم مديريت نمود اين پايگاه هاي بسيج مي تواند كاستي عمده ضبط خاطرات دفاع مقدس (هم خاطرات رزمندگان و هم خاطرات شهداي دفاع مقدس) را در سطح ملي مرتفع نمايند. اگر هر پايگاه بسيج موظف شود در كنار فعاليت هاي خود به ثبت و ضبط خاطرات رزمندگان آن پايگاه و يا شهداي آن پايگاه با حداقل موازين علمي بپردازد در مدت زمان كوتاهي مي توان حجم انبوهي از خاطرات دفاع مقدس را گردآوري نمود. برپايي شب هاي خاطره گويي هفتگي و ماهانه هم مي تواند در اين روند مورد توجه قرار گيرد. در مراكز عقيدتي سياسي مستقر در پادگان ها هم مي تواند چنين كاركردي را عملياتي نمود.

راهيان نور
كاروان هاي راهيان نور هم فرصت و مجال مناسبي هستند تا همگاني نمودن تاريخ شفاهي دفاع مقدس عملياتي گردد. حضور رزمندگان در اين كاروان ها از يك سو و تحقق و علاقه راهيان كاروان ها از سوي ديگر مي تواند انجمن ها و گروه هايي را تشكيل دهد كه به ضبط و تدوين خاطرات دفاع مقدس بپردازند. مزيت كاروان هاي رواهيان نور آن است كه هم سپاه درگير آن است و هم ارتش.