مسجدی که اولین پایگاه مبارزه با شاه بود
به گزارش نوید شاهد به نقل از خبرگزاری شبستان، مسجد مهم‌ترین مرکز و پایگاه دینی جهان اسلام محسوب میشود، در واقع مسجد بهترین مکانی است که هر مسلمان می‌تواند برای ایجاد رابطه نزدیک با خدا در آن حضور یابد. در عین حال علاوه بر اینکه کانون عبادی و دینی محسوب میشود، به عنوان قطب سیاسی نیز مطرح است و در حکم نماد حاکمیت اسلام در شکل‌گیری امت واحده سهم بسزایی دارد.
قابلیت مسجد در سازمان‌دهی و تربیت نیرو برای تحقق آرمان‌های اسلامی و در مواقع ضرورت برای رویارویی با حاکمیت ظالم، اهمیت این مکان را آشکار می‌سازد. مساجد در دوره پهلوی به کانون‌های مبارزه علیه رژیم شاه تبدیل شدند، سخنرانی‌هایی که روحانیون و آزاداندیشان در مساجد ایراد می‌کردند، موجب آگاهی بیشتر مردم از بی‌عدالتی‌ها، ظلم و تبعیض و فساد در دستگاه‌های دولتی می‌شد، افزون بر افشاگری‌هایی که در مساجد صورت می‌گرفت بازیابی هویت اسلامی و بازگشت به آرما‌ن‌ها و ارزش‌های اسلامی از کارکردهای مسجد در این زمان است که اهمیت ویژه‌ای داشت.
تحولات سیاسی- اجتماعی ایران در دهه چهل که تبعاتی نظیر دستگیری امام خمینی (ره) و واقعه پانزده خرداد و تبعید ایشان را به دنبال داشت و در نهایت پیروزی انقلاب را در پی آورد در درون مساجد شکل گرفت، رژیم پهلوی به خوبی به اهمیت مساجد پی برده بود و در تلاش بود با تبدیل آن به مجالس فاتحه‌خوانی و روضه‌خوانی صرف، مساجد را از درون بی‌محتوا سازد.
انتخاب مهره‌های دست‌نشانده به عنوان هیئت امنای مساجد، تلاش دیگری برای نظارت بیشتر بر آن بود، با وجود نظارت شدید دولت و محدودیت‌‌های ایجاد شده، فعالان سیاسی و مخالفات حکومت پهلوی برخی از مساجد را به سنگری برای مبارزه با رژیم تبدیل کردند، مسجد جلیلی از جمله این مساجد بود که مجالس وعظ روشنگرانه ترتیب می‌داد و عمده‌ترین سرمایه‌گذاری آن روی قشر جوان بود که افزون بر آموزش مسایل دینی آنها را در جریان آگاهی‌های سیاسی قرار می‌داد.
چگونگی تأسیس مسجد جلیلی
مسجد جلیلی در ابتدای دهه 40 فعالیت خود را در تهران در خیابان ایرانشهر جنوبی، حوالی میدان فردوسی آغاز کرد و آیت‌الله مهدوی کنی امامت جماعت آن را عهده‌دار شد که با توجه به شخصیت و جایگاه ایشان در نهضت امام خمینی (ره) مسجد هم ماهیت سیاسی پیدا کرد. شکل‌گیری این مسجد بنا به ضرورت و نیاز منطقه بوده است و این منطقه یکی از سکونت‌گاه‌های اقلیت مذهبی چون مسیحی، زرتشتی و یهودی بود، ضمن آنکه تعداد زیادی از بهاییان در آن ساکن بودند، با این حال عده‌ای از کاسب‌های محل که مسلمان بودند پس از تأسیس مسجد در آن رفت‌وآمد داشتند، از این رو در سال‌های نخست فعالیت مسجد غالبا خلوت بود ولی با امامت آیت‌الله مهدوی کنی به تدریج یکی از مساجد پویای تهران شد.از اولین اقدامات آیت‌الله مهدوی کنی در این مسجد تلاش برای زدودن حریم مسجد از مظاهر ضد دینی، نظیر فروشگاه مشروبات الکلی بود.
مساجد و اقلیت‌های دینی
تأسیس مسجد در منطقه‌ای که تعداد کمی از سکنه‌های مسلمان را در خود جای داده و اکثریت آن را اقلیت‌های دینی تشکیل داده‌اند، خود به خود این سؤال را ایجاد می‌کند که برخورد و واکنش آنان نسبت به این امر چگونه بوده است. باید اذعان کرد که از سوی آنان در قبال فعالیت‌های مسجد، حتی یک امر رفتار منفی دیده نشده و وجود مسجد در این منطقه پیامد مثبتی را نیز به دنبال داشته است و استقبال اقلیت‌های مذهبی از برنامه‌های آموزشی مسجد حاکی از عملکرد مثبت مسجد و موفقیت آنها در ایجاد ارتباط بوده است.
آغاز فعالیت‌های سیاسی در مسجد جلیلی
مقارن شروع نهضت امام (ره) در سال 42 خروش مردم در اعتراض به بازداشت امام خمینی (ره) در وقایع 15 خرداد و تبعید وی، مسجد جلیلی پای به عرصه فعالیت گذاشت و شرایط سیاسی موجود زمینه کافی برای ایجاد حرکت و فعالیت سیاسی در مسجد را مهیا کرد. توزیع اعلامیه‌های امام، بیان نظرات ایشان و حمایت قاطعانه از رهبری امام در صدر کارهای مسجد قرار گرفت و طیفی از فعالیت‌های آنها را شامل شد. این وجه از فعالیت مسجد، انگیزه بسیاری از کسانی بود که در آن شرکت می‌کردند و در واقع هدف اصلی آنان برای حضور و مشارکت در مسجد بود.
مسجد جلیلی پایگاهی برای انتقال اندیشه امام خمینی(ره)
کارهای سیاسی مسجد جلیلی زیر پوشش کارهای فرهنگی و اجتماعی صورت می‌گرفت و از نظر تبلیغی رساله امام تدریس می‌شد. در واقع این مسجد یکی از اولین پایگاه‌هایی بود که مبارزه با شاه را آغاز کرد. گفتن از امام و یاد او که در غربت می‌زیست عامل جذب بسیاری از افراد به این مسجد شد.
فروش رساله امام بخشی از فعالیت‌های مسجد بود که به منظور آشنایی هر چه بیشتر نمازگزاران با او صورت می‌گرفت. در واقع این مسجد به طور غیرمستقیم پیوندی میان مردم و امام که در تبعید به سر می‌برد، ایجاد کرده بود. تعدادی از فعالان مسجدی که به بچه‌های مسجدی مرسوم بودند به قصد فروش رساله امام در کفش‌داری می‌ایستادند و آن را در اختیار نمازگزاران می‌گذاشتند.
مهدوی کنی از وقتی پا به محراب جلیلی گذاشت، مسجد را به کانون بدل کرد. مسجد جلیلی دیگر جایی منحصراً برای آیین و عبادت نبود و بزودی در ردیف مساجدی چون هدایت و قبا و الجواد و مراکزی چون حسینیه ارشاد قرار گرفت. پای خطیبان انقلابی چون شهید مطهری، شهید باهنر، شهید هاشمی‌نژاد، شهید فضل‌الله محلاتی، مرحوم علی حجتی کرمانی و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و جوانان پرشوری چون بخارایی و نیک‌نژاد از فدائیان اسلام، رضایی از مجاهدین خلق اولیه به آن باز شد. ساواک، هراسان از تکرار پدیده مسجد هدایت و حسینیه ارشاد، مخبرین و خفیه‌نویسان خود را به آنجا گسیل کرد.
در گزارش‌های ساواک، هراس نهاد امنیتی پهلوی از این مسجد بخوبی نمایان است تا آنجا که از تعبیر «پایگاه عناصر متعصب مذهبی و منحرف» برای مسجد و «روحانی افراطی» برای امام جماعت آن (مهدوی کنی) استفاده می‌کرد. گزارش‌هایی هم از آمد و شد شهید سیدمجتبی نواب صفوی به مسجد جلیلی وجود دارد. این گونه بود که محمدرضا مهدوی کنی مسجد را به یک کانون توأمان عبادت و مبارزه مبدل کرد، کانونی که باز هم طبق گزارش‌های ساواک، در هر تجمعی بالغ بر 600 نمازگزار را به مسجد می‌کشاند. از این زمان بود که به عدد کانون‌های مبارزات دینی مردم تهران، یکی دیگر هم اضافه شد. کانونی که به ظاهر تجانسی میان مراجعان آن نبود و افرادی از طیف مجاهدین خلق تا مؤتلفه و فدائیان اسلام را به‌خود می‌پذیرفت. در این کانون نوظهور مبارزه انقلابی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی فقط امام جماعت نبود، او گاه به سلک سخنرانان ثابت مراسم هم اضافه می‌شد و موضوعات متنوعی را پیش می‌کشید.
بردن نام امام در شرایط سیاسی که پس از واقعه پانزده خرداد و تبعید او پیش آمد، مستلزم جسارت بیش از حد بود و آوردن این نام کافی بود که ساواک را نسبت به گوینده و مکانی که برای امام تبلیغ می‌کردند، حساس کند.مسجد جلیلی مرکز تکثیر اطلاعیه‌ها، بیانیه‌ها و رساله امام خمینی (ره) بود و وعاظ طراز اول که در مسیر انقلاب فداکاری داشتند در مسجد جلیلی منبر وعظ و خطابه داشتند، از این رو ساواک نسبت به فعالیت های این مسجد حساسیت داشت.
امام جماعت مسجد آیت‌الله مهدوی کنی از سوی امام (ره) اختیارات فوق‌العاده‌ای در این مسجد داشت و در شب‌های احیا که در این مسجد سخنرانی داشت بارها توسط ساواک دستگیر شد. در مسجد جلیلی شخصیت‌های برجسته باعث جذب جوانان از اقصی نقاط تهران به این مسجد می‌شدند و این شخصیت ها بارها پس از سخنرانی در این مسجد توسط ساواک دستگیر و ممنوع‌المنبر شدند.
