پیشینه گردآوری اسناد شهدا در گفتگو با مدیران اسناد

در بررسیهای اولیه که در برخی مکتوبات بنیاد شهید و امورایثارگران مثبوت است و گفتگوهای صورت گرفته با مدیران ادوارمختلف، سه مرحله و سه گام اساسی در مسیر ایجاد و تکامل این مرکز به چشم می آید:
نخست مرحله پی ریزی است که در سال 1372 و با مدیریت دکتر محمدعلی ولوی این بنا گذاشته شد. گام دوم را میتوان گام "روشنایی" نامید؛ مرحله ای که از سال 74 آغاز گردید و حجت الاسلام والمسلمین مازنی مدیریت وقت این مرکز تصمیم بر روشن ماندن "مشعل شهادت" و ترویج علمی، عمیق و گسترده فرهنگ ایثار و شهادت گرفتند.
اگرچه تصورمان این بود که باید گام سوم را در آغاز دهه چهارم انقلاب اسلامی، گام تکامل نامید، ولی مدیر فعلی مرکز،آقای محبوب شهبازی ترجیح م یدهند که بگویند: در آغاز راهیم.
این مسیر بودن و شدن، دعای زیبا و بیان عالمانه و عارفانه امام خمینی)ره( را فرایاد م یآورد که فرمودند: "خداوندا! کشورما و ملت ما هنوز در آغاز راه مبارز هاند و نیازمند مشعل شهادت. تو خود این چراغ پرفروغ را حافظ و نگهبان باش"
* گفتگو از: زینب میرعلی - سیدمحمد میرکاظمی
تاریخ شفاهی ایثار و شهادت / اسفندماه 1392

گام اول:
دکتر علی محمد ولوی عضو هیأت علم یدانشگاه الزهرا)س( و اولین مسوول گردآوری اسناد در بنیاد
شهید؛
فونداسیون خوبی برای اسنادشهدا گذاشتیم!
دکتر علی محمد ولوی، هم اکنون مدرس تاریخ در دانشگاه الزهرا است. ایشان مؤسس انجمن ایرانی تاریخ و رئیس سابق هیأت مدیرۀ آن انجمن هستند. مصاحبه با ایشان به این خاطراست که نخستین گام را در بنیاد شهیدبرای جمع آوری و ثبت اسناد و آثار و خاطرات ایثارگران برداشته اند. با او برای مرور این تاریخچه به گفتگونشستم، و البته نظر ایشان را هم دربارۀ تاریخ شفاهی و
مسایل مربوط به آن پرسیدم.
• آقای دکتر، از آ نروزها که برای همکاری بابنیاد شهید دعوت شدید، تعریف کنید.
اگر حافظ هام اشتباه نکند سال 1370 ، به درخواست آقای دکتر فانی و برای همکاری در بخش پژوهش بنیاد شهید به این نهاد رفتم. در آن زمان حجت الاسلام رحیمیان، ریاست بنیاد را به عهده داشتند.
• وضعیت اسناد و آثار را در آن زمان چه گونه دیدید؟
کار خاصی انجام نشده بود. برای حفظ آثار، هرکس به سلیقۀ خود کارهایی انجام داده بود. اگر در جایی از بنیاد فرد خو شذوقی بود، خودش کاری برای حفظ آثار ایثارگران انجام داده بود؛ ولی هیچ برنامه و انسجام یوجود نداشت.
• شما چه اقدام یکردید؟
من سعی کردم که جمع آوری و نگهداری آثار را ساماندهی کنم و این کار با برنامه ریزی انجام شود. لذا تشکیلات مورد نیاز را طراحی کردیم. اول واحدهای پژوهشی تاسیس شد.
کتابخانه ای را تجهیز کردیم با چهل و سه هزار عنوان کتابِ منبع، در زمین ههای تاریخ اسلام، مباحث کلام ی و ایثار و شهادت؛ م یخواستیم پای پژوهش گران و نویسندگان را به
بنیاد شهید باز کنیم.
طرحی برای تاسیس موزۀ شهدا، نگهداری و ارائۀ آثار حجمی تهیه کردیم که البته پس از دوره ما این موزه تاسیس و آن طرح اجرایی شد. گام بعدی این بود که طر حهای
  پژوهشی تعریف کردیم. برخی از این طر حها در همان زمان آغاز شد و به نتیجه رسید و برخی در سا لهای بعد انجام شد. دست به دامن خانواد ههای شهدا و ایثارگران شدیم و پرسنل بنیاد شهید در شهرستانها را تجهیزکردیم.
تاریخ شفاهی ایثار و شهادت / اسفندماه 1392

• کم یبیشتر توضیح دهید. شیوۀ کار به چه صورت بود؟
ما سعی کردیم در طول 2 سالی که در خدمت بنیاد شهید بودیم، امور را از دو طریق عملیاتی کنیم : یکی از طریق تعریف و اجرای طر حهای پژوهشی، که این کار توسط پژوهش گران انجام میشد و یکی هم از طریق تشکیلات اداری و به دست پرسنل بنیاد که در سطح کشور پراکنده بودند.
• پژوهش گران را از چه طریق به خدمت گرفتید؟
عمدتاً دانشجویانِ خودم و اساتید دانشگاه بودند. البته دانشجویان را برای این کار آموزش م یدادیم. ما به شهرهای ادامه یافت یا خیر؟ به وصیت نامه ها خیلی اهمیت میدادیم و برای جمع آوری و نگهداری آ نها خیلی تلاش می کردیم.
• برای آن چه در سینه رزمندگان و ایثارگران باقی مانده بود چه تدابیری اندیشید؟
ما برنامه ریزی و تلاش کردیم تا خاطرات ایثارگران را هم جمع آوری کنیم. دفترچ ههایی را طراحی و چاپ و توزیع کردیم. دانشجویان، با پدران، مادران، فرزندان و همرزمان و اقوام شهید مصاحبه م یکردند و دفترچه را تکمیل میکردند.
تعداد زیادی از این دفترچ هها تکمیل شد. بعد به فکر تدوین و انتشار این خاطرات افتادیم.
• امکانات شما در آن زمان چه اندازه بود؟
هشت سال دفاع مقدس و جنگ و ایثار مردم ایران، شوخی
نیست. ثبت و تحلیل و ماندگاری این تاریخ، یک سازمان گسترده و عظیم
می خواهد. مختلف سفر م یکردیم و منابع و امکانات و افراد توانمند راشناسایی میکردیم.
• روی کدام گون ههای اسنادی بیشتر تمرکز داشتید؟
همه گون ههای سند مدنظر بودند. ما حتی اشعار به جای مانده از شهدا را جم عآوری م یکردیم. اجرای این طرح به عهدۀ مرحوم نصراله مردانی بود. من ساعتها با ایشان مینشستم
و اشعار به جای مانده از شهدا را که در دستنوشت ههای شان باقی بود بررسی می کردیم. یک جلد کتاب هم از آن اشعار منتشر شد با عنوان "شهیدان شاعر". نمیدانم این فعالیتها
با شرایط فعلی خیلی متفاوت بود. هنوز کسی از کامپیوتر برای انجام کارهای اداری استفاده نمیکرد. بودجه و امکانات کافی نبود. همه همّ و غمِ مدیران بنیاد صرفِرسیدگی به امور معیشتی ایثارگران م یشد. بیش از 20 سال از آن زمان گذشته و اکنون مطمئن هستم که برای کارهای
پژوهشی و جمع آوری و نگهداری آثار شرایط مطلوبی در بنیاد شهید وجود دارد .یادم می آید که جابه جای یهای مکرر،لطمه زیادی به اسناد وارد م یکرد. ما در طول دو سال، سه بار در ساختمانهای متعدد بنیاد در خیابان طالقانی جابه جاشدیم.
تاریخ شفاهی ایثار و شهادت / اسفندماه 1392

• شما با شرایط فعلی بنیاد در حوزه های پژوهشی و جمع آوری آثار آشنا هستید؟
خیر. بعد از این که از بنیاد جدا شدم به امور دیگری پرداختم و اسناد و آثار شهدا دغدغه اصلی من نبوده؛ اما این فعالیت ر ا یکی از نیازهای اصیل و حتمی در حوزه تاریخ معاصر می دانم.
• چه تفاوتی بین فعالی تهای پژوهشی و تاریخی در عرصه ایثار و شهادت با سایر عرصه ها قائل
هستید؟
تاریخ نگار و فعال حوز ههای تاریخی همیشه باید صداقت و اخلاص داشته باشد، ولی در عرصه تاریخ مکتوب و تاریخ شفاهی ایثار و شهادت باید صداقت و اخلاص در حد نهایت باشد. عرصه انقلاب اسلام یو دفاع مقدس یکی از مهمتریند عرصه های تاریخ معاصر است و هرکس با انگیزه غیرِ حزبی،
غیر سیاسی، غیر قومی و غیر جانبدارانه، فعالیت کند خدمت بزرگی به تاریخ کشور کرده است.
هشت سال دفاع مقدس و جنگ و ایثار مردم ایران، شوخی نیست. ثبت و تحلیل و ماندگاری این تاریخ، یک سازمان گسترده و عظیم م یخواهد.
• شمایک استاد آکادمیک در رشتۀ تاریخ هستید.
نظرتان راجع به تاریخ شفاهی و وجه استنادی آن چیست؟
تاریخ شفاهی یکی از مقولات علم یاست که اخیراً در کشورمان باب شده، ولی متاسفانه چندان به آن اهمیت داده نشده. در همین عرصه ایثار و شهادت، مادران و همسران و دوستان شهدا و فرماندهان جنگ، می توانند بخشی از تاریخ را تغذیه کنند و تاریخ بدون روایت آن ها ناقص است. هر
انسانیم یتواند در این حوزه نقش یک مورخ را بازی کند.
• شما چه تفاوتی میان خاطره گویی و تاریخ شفاهی قائلید؟
کوتاه می گویم که رابطۀ این دو، رابطۀ عام و خاص مطلق است.
• آیا آمادگی برای حضور مجدد در عرصه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت دارید؟
من همیشه معلم بوده ام و هستم. آن روزها هم کارمند بنیادشهید نبودم. به عنوان یک پژوه شگر تاریخی به خدمت ارزشهای جامعه و ارزش های ایثار و شهادت درآمده بودم. اکنون نیز هرکجا خدمتی بتوانم انجام دهم کوتاهی نمی کنم؛ ولی به هرحال نشاط و قوت و فرصت چندانی
ندارم. من در آن زمانِ کوتاه توانستم کتاب "شاهدان زمان" را تألیف کنم. احساس م یکردم لازم است در بدو کار تعریف روشنی از شهید و شهادت ارائه کنیم.
• توصیه شما به دست اندرکاران و پژوه شگران و مورخان فعلی ایثار و شهادت چیست؟
وادی ایثار و شهادت وادی مظلومی است. آ نطور که شایسته بوده است مورد توجه قرار نگرفته؛ من توصیه می کنم معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگی بنیاد شهید به دانشگا هها نزدیک شود. با هم تعامل داشته باشند. ظرفیت عظیم یدر دانشگا هها نهفته است و می تواند به خدمت
اهداف بنیاد شهید درآید. بسیاری از رسال ههای دانشجوییم یتواند با موضوع ایثار و شهادت باشد. دانشگاه م یتواند طر حهای پژوهشی زیادی در جهت اهداف بنیاد شهید اجرا کند. امیدوارم شاهد این اتفاق مبارک در آینده نزدیک باشم.
• از وقتی که در اختیارم گذاشتید کمال تشکر را دارم.

* محبوب شهبازی رئیس مرکز اسناد
ایثارگران و سومین مسوول گردآوری اسناد در بنیاد شهید؛
هنوز در آغاز راهیم!
• جناب آقای شهبازی، به عنوان سؤال اول بفرمائید، شما از چه سالی در سمت مدیر کل اسناد بنیاد شهید و امور ایثارگران شروع به فعالیت کردید؟
در سال 83 پس از تجمیع نهادهای ایثارگری با حکم جناب آقای دکتر حسین دهقان ب هعنوان مدیرکل جمع آوری، نگهداری و تنظیم آثار ایثارگران منصوب شدم. البته قبل از آن توفیق داشتم در همین حوزه خدمت کنم . یعنی در سال 75 به صورت پژوهشگر وارد بنیاد شدم. به عبارتی در اولین سال تاسیس معاونت پژوهش و تبلیغات که تازه چند ماهی بود معاونت تاسیس شده بود و در حال ساماندهی و طراحی تشکیلات خود بود. ابتدا رئیس مرکز اطلا ع رسانی بودم وبعد از چند سال به عنوان معاون اسناد و اطلا عرسانی دفتر تحقیق و پژوهش ادامه خدمت دادم. معاونت اسناد و اطلاع رسانی، سه اداره زیر مجموع هاش بود؛ و حضرت حج تالاسلام مازنی رئیس ما بودند.
در سال 86 اداره کل جم عآوری، نگهداری و تنظیم آثار با توسع های که یافته بود تبدیل به مرکز اسناد ایثارگران شد و حقیر کماکان توفیق ادامه خدمت یافتم.
• خوب، شما پس از ای نکه از معاونت اسناد به
مدیرکلیِ این مجموعه ارتقا ءیافتید چه کار کردید؟
پس از تجمیع نهادهای ایثارگری )ستاد آزادگان- بنیاد جانبازان و بنیاد شهید انقلاب اسلامی( و با توجه به شرح وظایفِ مصوب که مسوولیت مستقیم یکی از ماموری تهای اصلی بنیاد طبق
اساسنامه متوجه حقیر شده بود و با استفاده از تجربیات قبلی که آموخته بودم طرح جامع گردآوری و مستندسازی اسناد ایثارگران را مستند به برنامه راهبردی که برای همین منظور
تهیه کرده بودیم با همکاری و راهنمایی متخصصین علوم آرشیوی و اسنادی تدوین نمودیم تا موج جدیدی از گردآوری و مستندسازی اسناد ایثارگران در کشور رقم بخورد.
این دوره تفاوت اصلی با دورۀ قبل از تجمیع داشت و به ویژه گردآوری اسناد جانبازان و آزادگان تفاو نهایی با کار گردآوری اسناد شهدا داشت. مه مترین تغییر در این دوره که اقتضای شرایط بود تغییر استراتژی از «اثر محوری » به «ایثارگر محوری » بود. بدین معنا که قبل از تجمیع، طر حهایی با عناوین مختلف)حدود ده طرح( اجرا شد که اسنا دیا اثر خاصی از شهید را
هدف قرارمیداد؛ مانند طرح "مشعل شهادت" برای جمع آوری وصایا /یا )طرح روایت عشق( که ب همنظور گردآوری خاطرات شهدا اجرا م یشد. بعد از تجمیع نهادهای ایثارگری، طرح جامع جمع آوری آثار آغاز شد که با روش سرگذشت پژوهی سیر زندگیایثارگر طی میشد و هر آ نچه بهجا گذاشته بود یا دیگران دربارۀ او خلق کرده بودند، گردآوری و مستندسازی میشد. به ازای هر ایثارگر به هشت منبع اصلی، برای گردآوریِ حدود 18 آیتم اطلاعاتی مراجعه میشد.
• اشاره کردید به اضافه شدن مسوولیت گردآوری آثار آزادگان و جانبازان، مشخصا چه اقداماتی برای آزادگان و جانبازان توسط مرکز اسناد ب هعمل آمده است؟
متاسفانه به رغم تلاشهای مستمر اینجانب و همکارانم
هی چگونه سابق های از ستاد آزادگان و بنیاد جانبازان در خصوص اسناد این عزیزان به بنیاد شهید منتقل نشد. در خصوص اسناد آزادگان علاوه بر ستاد آزادگان از چند موسسه مرد منهاد و نیز
هلا ل احمر هم پیگیر یهایی داشتیم. در هر صورت در آن سا لهای اولِ تجمیع هیچ سابق های حاصل نشد و اجباراً در طرح تاریخ شفاهی ایثار و شهادت / اسفندماه 1392

• خوب، برگردیم و چند سووال در خصوص اهداف و فلسفه وجودی مرکز شما بپرسیم. اساسا هدف از تاسیس مرکز اسناد ایثارگران چه بوده است؟
هدف اصلی از تاسیس مرکز اسناد ایثارگران، جمع آوری و حفظ آثارفرهنگی شهدا و ایثارگران، به منظور انتقال به آیندگان میباشد.
تاریخ و فرهنگ از مؤلفههایی است که کشورهای مختلف جهان  هنگام تعیین جایگاه خود در جامعۀ جهانی به آن استناد کرده و به تناسب تأثیرگذاری در تمدن بشری به آن مباهات م یکنند. ایران
نیز به علت برخورداری از تاریخ کهن و فرهنگ غنی در صف مدعیان این عرصه قرار داشته و آداب، رسوم و فرهنگ این مرزو بوم که سینه به سینه و نسل به نسل در قرون مختلف میان
مردم این کشور منتقل شده، نشانۀ هویت و مایۀ مباهات این ملت است. اسناد شهدا و ایثارگران انقلاب اسلام یو جنگ تحمیلی جامع، بنا بر صفر گذاشتیم.
بنابراین در طرح جامع گردآوری و مستندسازی علاوه بر شهدا و در مرحله اول جانبازان 70 در صد )ب هدلیل وضعیت وخیم جسمانی آ نها ( و کل آزادگان تحت پوشش قرار گرفت و پس از پایان طرح از حدود هشت هزار جانباز 70 درصد، اسناد بیش از هفت هزار نفرشان گردآوری و مستندسازی شد.
در خصوص آزادگان سرافراز هم پس از تجمیع نهادهای ایثارگری برنامه مدونی تهیه شد. و در طول اجرای طرح جامع گردآوری و مستندسازی اسناد ایثارگران، برای 37 هراز آزادۀ سرافراز پرونده فرهنگی حاوی اسناد و آثار آزادگان تشکیل شد.
همچنین برای زندانیان سیاسی قبل از انقلاب که دارای پرونده ایثارگری در بنیاد شهید بودند پروژ های با روش تاریخ شفاهی آغاز شده است و تا کنون گفتگو با 275 نفر از زندانیان سیاسی
با همکاری کانون زندانیان سیاسی به اتمام رسیده است. از سال جاری، گفتگو با آزادگان گرا نقدرمان را هم آغاز کردیم و امیدوارم با عطف توجه مدیریت جدید شاهدِ تقویت فعالی تهای
این بخش برای ثبت و ضبط خاطرات و شواهد شفاهی آزادگان باشیم. )البته تلاش ما برای رایزنی و همکاری با سازما نهای مرد منهادی که با موضوع آزادگان و جانبازان تشکیل شدند و
فعال هستند ادامه دارد، از جمله تبادل اسنادی با موسس های که تحت پوشش جناب د هنمکی است داشتیم، تعامل حسن های با موسسه پیام آزدگان داریم، با مجموعه سازما نهای مرد منهاد
جانبازان نیز گفتگوهای سازند های داشت هایم. تلاش ما این است که پروژ ههای جدید با روش تاریخ شفاهی را با همکاری اینگونه موسسات به سرانجام برسانیم.
عراق علیه ایران به مثابۀ میراث معنوی انقلاب و دفاع مقدس است و گردآوری، حفظ، عرضه وانتقال آ نیک رسالت است، زیرا آیندگان با بهر ه گیری از این گنج عظیم به بازشناسی و درک صحیح از تاریخ دست مییابند. قانو نگذاران محترم هم با عنایت به اهمیت موضوعِ پی شگفته در قانون اساسنامۀ بنیاد، گردآوری و مستندسازی اسناد شهدا و ایثارگران را از مأموری تهای اصلی دانسته و در چند بند به آن تصریح نمودند.
• مرکز اسناد از سال 83 تا کنون چه اقدامات جدید و مؤثری انجام داده است؟آخرین وضعیت
مرکز چه گونه است؟
تجهیز مرکز اسناد فرهنگی ایثارگران مطابق استانداردهای علمی، تجهیز و راه اندازی کارگاه مرمت و احیاء اسناد فرهنگی