نقش فرهنگ شهيد و شهادت در نمايشنامه هاي تئاتر دفاع مقدس

بي ترديد شهدا و نوع شهادتشان به طور خودآگاه يا حتي ناخودآگاه در بسياري از آثار فرهنگي ـ هنري هنرمندان و نويسندگان به سبب حضور در چنين فرهنگي تجلي مي يابد . موضوع شهيد و شهادت نيز در بسياري از نمايشنامه هاي پس از انقلاب توسط نمايشنامه نويسان ظهور و بروز يافته اما اينكه اين موضوع چگونه و به چه سان در اين آثار تصوير شده يا در چه تعداد از آثار بوده و چه حجمي از اين آثار را به خود اختصاص داده يا كداميك از نمايشنامه نويسان به اين موضوع بيشتر در آثار نمايشنامه نويسي خويش توجه كرده و پرداخته اند طبعاً نياز به بررسي و پژوهش دقيق و متمركز دارد. اما در اين پژوهش تلاش مي كنم ميزان توجه نمايشنامه نويسان تئاتر دفاع مقدس را به اين موضوع در ده دوره از برگزاري جشنواره سراسري تئاتر دفاع مقدس و با تمركز بر دوره دهم آن بررسي كنم و بر برخي از آثار اين نمايشنامه نويسان تمركز كرده و اين موضوع را در آنها مورد مداقه قرار دهم .
به نظر مي رسد جشنواره سراسري تئاتر دفاع مقدس انگيزه مناسب و فرصت مغتنمي براي نمايشنامه نويساني باشد كه دغدغه نوشتن در حيطه ايثار، فداكاري ، جانبازي و سلحشوري رزمندگان و دست اندركاران جنگ را دارند. اما جدا از آن هستند نمايشنامه نويساني كه
بي حضور و شركت در جشنواره هاي دفاع مقدس و نظير آن، دست به نوشتن دربارة جنگ يا دفاع مقدس و مسائلي كه متأثر از جنگ بوده، زده اند يا مي زنند و تلاش مي كنند به نوعي جلوه هاي شهيد ، شهادت و شهدا را در نمايشنامه هاي خويش به تصوير در آورند.
در اينجا اگر بخواهيم پرداختن به اين موضوع را در آثار نمايشنامه نويسان ده دوره جشنواره تئاتر دفاع مقدس مورد بررسي قراردهيم ، ابتدا لازم است به دو صورت اين آثار را دسته بندي كنيم :
1.نمايشنامه هايي كه به صورت مستقيم شهيد و شهادت ناشي از دوران دفاع مقدس را در خود منعكس كرده اند .
2.نمايشنامه هايي كه موضوع شهيد و شهادت در دوران دفاع مقدس را به طور غيرمستقيم يا مستتر در خود دارند .
از ميان تعداد بسياري از نمايشنامه نويسان تئاتر دفاع مقدس كه انصافاً بعضي از آنها بسيار قابل توجه بوده و از نظر تكنيك و فنون نمايشنامه نويسي و نيز محتوا قوتهاي لازم را داشته و ارزشمند در اين حيطه محسوب مي شوند، تنها چند اثر يا در واقع تعداد كمي از آثار اين نمايشنامه نويسان موضوع شهيد و شهادت را با قدرت و به درستي پرورش داده و به تصوير درآورده اند و در بقيه آثار ، نمايشنامه نويسان يا به سادگي از اين موضوع گذر كرده اند يا اين موضوع را در اثر خود حقنه كرده و يا با شعار و تكرار و كليشه درهم آميخته اند و يا توانسته اند اين موضوع را به درستي و آن طور كه بايد در اثر خويش پرورش داده و آن را به كمال برسانند. به اين منظور در ادامه تنها به آثار نمايشنامه نويساني مي پردازم كه اين موضوع را به درستي در اثر خود منعكس كرده و با توفيق نسبي از اين آزمون بيرون آمده اند.
باري لازم به گفتن است كه از خيل بسيار نمايشنامه نويسان جنگ و دفاع مقدس ، حدود شصت نمايشنامه نويس موضوع و فرهنگ شهيد و شهادت را به صورت مستقيم و
غير مستقيم در نمايشنامه هاي خود تجلي داده و دستمايه كارخود قرارداده اند . از ميان آنها
مي توانم به نمايشنامه نويساني همچون عليرضا نادري، سعيد تشكري،
سيد حسين فدايي حسين، عليرضا حنيفي، جمشيد خانيان، يعقوب صديق جمالي، فريبا چوپان نژاد، ميلاد اكبر نژاد، شهرام نوشير، چيترا نادري ، حميدرضا آذرنگ، مهرداد راياني،
عاطفه حسيني ، محمد چرمشير، نادر برهاني مرند، حسين نوري، سيد جواد هاشمي،
عبدالحي شماسي و فردوس حاجيان و نيز تعداد ديگري از نمايشنامه نويسان اشاره كنم كه تنها با نوشتن يك نمايشنامه به اين موضوع پرداخته اند . ازآن ميان سيد حسين فدايي حسين، عليرضا حنيفي، جمشيد خانيان وعليرضا نادري ، هم گوي سبقت را در عرصه
نمايشنامه نويسي دفاع مقدس و جنگ از ديگران ربوده اند و هم با پرداختن به اين موضوع در اين عرصه پيشتاز بوده اند. ديگراني كه در آثار خويش اين موضوع را قلمي كرده اند و سعي بسياري از خود نشان داده اند تا با پرورش و پرداخت شايسته و بايسته و به دور از شعار و نگاه آرمانگرايانه ، فرهنگ شهيد و شهادت را جلوه گر سازند، اگر چه ممكن است
به لحاظ كمّي ، تعداد محدود و معدودي از اين آثار را به خود اختصاص دهند، اما به لحاظ كيفي در حد و اندازه هاي استاندارد، قابل اعتنا و توجه هستند. آثاري همچون پچپچه هاي پشت خط نبرد نوشته عليرضا نادري ، پاييز نوشته نادر برهاني مرند، اين كدوم پنجشنبه است يا يك خواب گم نوشته حميدرضا آذرنگ، از خاطرات يك شهيد نوشته مهرداد راياني مخصوص ، همراه نوشته حسين نوري ، كودكان در حلبچه مي ميرند نوشته مليحه مرادي جعفري و مهمان سرزمين خواب نوشته چيستايثربي از آن جمله اند و در اين زمره به شمار مي روند. هر يك از اين آثار با زبان، سبك و نگاه خاص نوسينده يا نمايشنامه نويس تصويري از شهيد و شهادت را به طور مستقيم ارائه مي دهند و نويسندگان آنها تلاش مي كنند روايتي تأثيرگذار از موضوع شهادت و شهيد را بيان كنند كه يا برگرفته از واقعيت است يا واقعيت چنان با تخيل درهم
مي آميزد كه مخاطب آنرا مي پذيرد و باور مي كند و تأثيرات لازم را بر او (مخاطب) مي گذارد. به نوعي نمايشنامه نويس با در هم آميزي واقعيت و تخيل و دستمايه قراردادن فرهنگ شهيد و شهادت تلاش مي كند ياد و خاطره شهيدان را زنده كرده و تلاش هاي بي حد و اندازه و صادقانه آنان را به طور غير مستقيم بستايد و فراموش نكند.
در دهمين جشنواره سراسري تئاتر دفاع مقدس، سه نمايشنامه نوشتۀ جمشيد خانيان با
نام هاي درون پيراهن يحيي، اسماعيل اسماعيل و دهاني پر از كلاغ در بخشهاي صحنه اي و تلويزيوني به نمايش درآمد. درون پيراهن يحيي قصه سربازي جنوبي به نام يحيي را باز ميگويد كه به منطقه خورابه مي رود. جايي كه تمامي دوستانش در آنجا در دوران جنگ شهيد شده بودند.او به دنبال اين سفر و بر اثر اين حضور در آنجا متحول مي شود . پس از عقد آسيه، به جبهه ميرود، اما در آنجا از شركت در عمليات مي ترسد و بدين سبب دوستش به جاي او در عمليات شركت مي كند و به درجه رفيع شهادت نائل مي شود .
اسماعيل پس از اين اتفاق دچار عذاب وجدان مي شود .
نمايشنامه دهاني پراز كلاغ درباره دو برادر دوقلو است كه هميشه يكي از آنها برديگري برتري داشته است زمان جنگ فرصتي براي تلافي پيش مي آيد تا آن ديگري بر ديگري برتري يابد.

حميدرضا آذرنگ با نمايشنامه يك خواب گم كه بعدها با عنوان « اين كدوم پنجشنبه است» به اجراي عمومي درآمد، داستان روح چهار شهيد گمنام را در يك پنجشنبه در گورستان به تصوير در مي آورد. آنان در اين قبرستان شاهد اتفاقاتي بر روي قبرهاي خود مي شوند .
در نمايشنامه هاي ديگر اين جشنواره ، از سوي هر يك از نمايشنامه نويسان شركت كننده ، ديد خاصي به موضوع و فرهنگ شهيد و شهادت تجلي يافته است . نمايشنامه هايي همچون خاك معصوم و خاك آلوده هر دو نوشته سيّد حسين فدايي حسين، ناگهان پنجره اي سرد نوشته ميلاد اكبر نژاد ، شب و بچه ها نوشته محسن گودرزي ، وقتي زنگ بخوره نوشته سيد جواد هاشمي ، آمنه نوشته محمد نورايي و آ.ج.671ـ905 نوشته شهرام نوشير وجايي ديگر نوشته حقير از اين قبيلند. هرچند بعضي از اين آثار همچون آ.ج. 671ـ905 ، ناگهان پنجره اي سرد، شب و بچه ها و دهاني پر از كلاغ تنها در جشنواره هاي منطقه اي ( و نه سراسري) اين جشنواره به نمايش در آمدند و ظاهراً به لحاظ كيفيت اجرايي موفق به حضور در بخش
صحنه اي و نهايي اين جشنواره نشدند. نام بردن ازاين نمايشنامه ها در اينجا به دليل همان پرداخت مستقيم و غيرمستقيم به اين موضوع بوده است.
به عنوان مثال جمشيد خانيان در سه نمايشنامه خود به شكل غيرمستقيم به اين موضوعات پرداخته و حميدرضا آذرنگ برخلاف او مستقيماً شهدا و روح آنان را دستمايه كارخود قرارداده است . اين نمايشنامه اگرچه در جشنواره مورد توجه هيأت داوران قرارنگرفت ، اما هم در جشنواره و هم در اجراي عمومي با استقبال تماشاگران و منتقدان روبرو شد. به نظر
مي رسد تحليل درست موضوع از سوي اين نمايشنــامه نويسـان و شناخت و مطالعه آنان بر احوال خانواده هاي شهدا و يا هر يك از كساني كه با آنان پيش از شهادت شهدا روبرو
بوده اند منجر به توفيق اين آثار بوده است. دوري جستن از شعار دادن و پرهيز از پرداختهاي كليشه اي و تكراري و نگاه واقعگرايانه و تسلط بر موضوع و نيز پرداخت آن ، به رموز اين توفيقات افزوده است .
در پايان اين پژوهش چند نكته را براي پيشرفت نمايشنامه نويسي با موضوع شهيد و شهادت يادآور مي شوم و به دست اندركاران اين امر پيشنهاد مي دهم اگرمي خواهيم جلوه هاي شهادت و شهيد و شهـدا را در آثـار درام نويسي به شكـل درستي شـاهد باشيم ، ناگزيريم كـه نمـايشنامه نويسان را بيش از پيش دريابيم و حامي هميشگي آنان باشيم و از توجهات
دوره اي و مقطعي به اين مهم بپرهيزيم:
1.حمايتهاي مادي و معنوي از نمايشنامه و نمايشنامه نويس و تشويق نمايشنامه نويسان توسط افراد حقيقي و حقوقي و دولتي و غير دولتي .
2.تأسيس پژوهشكده نمايشنامه نويسي شهيد و شهادت و فرهنگ ايثار .
3.تأسيس كتابخانه تخصصي .
4.انتشار نمايشنامه هاي با موضوع فرهنگ شهيد و شهادت .
5.فراهم كردن زمينه اجراي نمايشنامه هاي با موضوع شهيد شهادت .
6.ايجاد زمينه هاي تحقيق و پژوهش بر روي اين موضوع براي نمايشنامه نويسان .
7.برگزاري جلسات نقد و بررسي و تحليل نمايشنامه هاي با موضوع شهيد و شهادت .
8.نمايشنامه خواني نمايشنامه هاي با موضوع شهيد و شهادت (با حضور كارشناسان، مسئولان، دست اندركاران بنياد شهيد و خانواده هاي شهدا و نمايشنامه نويسان و منتقدان)
9.انتشار نقد و تحليل و نيز پژوهش برروي آثار نمايشنامه نويسي با موضوع شهيد و شهادت.
اميد كه فرهنگ شهيد وشهادت در همه زمينه هاي فرهنگي و همه هنرها و به خصوص تئاتر و نمايشنامه نويسي به طور بايسته و شايسته مورد توجه قرار گيرد و تصويري واقعي و درست در آثار فرهنگي ـ هنري بازتابانيده شود .
نويسنده: صديقي
منبع: اداره امور هنري و نمايشي معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگي بنياد شهيد