نامه هاي جاودانه، وصيت نامه به عنوان يك قالب نوشتاري

چكيده
در بررسي پديده هاي ادبي، موضوع وقايع تاريخي و اجتماعي، اهميت فراواني دارد. به همين علت در بحثهاي تئوري ادبيات، مقولۀ جامعه شناسي ادبيات و ادبيات تاريخي موضوعيت پيدا مي كند. مفهوم نوع در تئوري انواع در دوره هاي مختلف و پس از ظهور وقايع و شخصيت هاي مهّم تغيير مي كند. پديدۀ جنگ در عصر حاضر بر مقوله هاي فكري و به تبع آن، مقوله هاي ادبي تأثير بسيار ژرفي گذاشته است. اين پديده، به عنوان عامل بسيار مهمي در تحولات ادبي بايد بررسي و شناخته شود.
يكي از نوع هاي ادبي كه با شروع جنگ، در عصر حاضر تولدي دوباره يافته است، قالب ادبي وصيت نامه است. وصيت نامه در ادبيات فارسي و در كتاب هاي «انواع ادبي»، هنوز به عنوان قالبي مستقل، معرفي نشده است، درحالي كه اين قالب نوشتاري در دوران هشت سال دفاع مقدس هزاران بار استفاده شد و در برانگيختن جوانان براي ادامۀ جنگ و نهادينه كردن آرمانهاي انقلاب، نقش مهمّي به عهده داشت. در پژوهش حاضر، با بررسي بيش از دو هزار وصيت نامه و مجموعه هاي نوشتاري رزمندگان، وصيت نامه به عنوان قالب ادبي مستقل معرفي شده است؛ قالبي كه زير مجموعۀ هيچ نوع نوشتار ديگري نيست و ساختار قابل تعريف و منحصر به فردي دارد. پيكره شناسي وصيت نامه و تحليل ساختار بيروني و دروني اين قالب يا نوع نوشتاري، از بخشهاي ديگر پژوهش حاضر است.
هدف اين پژوهش، فراخواني نظريه پردازان ادبي، به «جاي دادن قالب وصيت نامه»، در كنار قالب هاي مستقل ادبي و پديده شناسي انواع ادبي هشت سال دفاع مقدس است.

گوارا باد بر اين شهيدان لذت انس و همجواريشان با انبياي عظام و اولياي كرام و شهداي صدر اسلام و گواراتر بر آنان باد نعمت رضايت حق كه : « رضوان من الله اكبر » و اينك ما و شما مانده ايم كه وارث آن رسالتيم و حامل آن امانت . امام خميني
با سلام و درود به ارواح پاك شهيدان هشت سال دفاع مقدس و تمامي شهيدان راه حقيقت و آزادي و اداي خضوع و فروتني به سالار شهيدان امام حسين و ياران راستين آن حضرت و با سپاس از كساني كه اين فرصت زيباي هم -انديشي و هم سخني دربارة شهادت و از خود گذشتگي را فراهم كردند .
از زماني كه گفتگو دربارة " انواع ادبي " در ايران صورتي رسمي يافته و وارد تعليمات رسمي و دانشگاهي شده است، مدت زيادي نمي گذرد. در سال هاي اخير ، اين مسأله، موضوع سخن كتاب هاي بسياري قرار گرفته است و تعداد مقالات و كتاب هايي كه به شناسايي قالب ها و انواع ادبي پرداخته اند، در خور توجه و اعتنا هستند . كتاب هايي را كه در اين زمينه ترجمه شده است، نيز نبايد از نظر دور داشت.
در اين كتاب ها سعي شده انواع و قالب هاي نوشتاري فرهنگ و ادب فارسي معرفي شود . طبيعي است كه همة اين كتاب ها دربارة به رسميت شناختن يك نوع ادبي يا تاريخ پيدايي و رواج يك نوع يا قالب، دقيقاً متفق القول نيستند، چرا كه اصولاً دربارة پيدايش و به رسميت شناختن بسياري از انواع ادبي نمي توان به درستي دليل و تاريخي مشخصي ذكركرد .
طبع انسان به دلايلي تقريباً مشخص به سويي كشيده مي شود و به آثاري توجه مي كند كه در زمان هاي ديگر از نظر دور بوده است. اين ميل ممكن است تا مدتي برقرار بماند و سپس رو به تحليل برود. دربارة تحليل روان شناختي و علل اجتماعي و سياسي پيدايي انواع ادبي سخن هاي بسياري مي توان گفت.
ازجمله رويكردهايي كه در شناخت و بررسي مقوله هاي ادبي كاربرد فراوان دارد، جست و جو در پديده هاي ادب با ملاحظة ربط و نسبت رخدادها و وقايع تاريخي- اجتماعي در آنهاست. بدين روي مقولة« جامعه شناسي ادبيات » و ادبيات تاريخي در سلسله مباحث تئوري ادبيات، موضوعيت پيدا مي كند( كمري ، 1373: 11 ).
ظهور يك اعجوبة ادبي يا يك رخداد تاريخي مي تواند در ايجاد يا دگرگوني يك نوع ادبي نقش قابل توجهي داشته باشد .
« يكي از مسائل مهم تئوري انواع(Genre Theory )اين است كه مفهوم نوع، بعد از ظهور نويسندگان بزرگ تغيير مي كند و به طور كلي مي توان گفت كه انواع در اعصار مختلف ، دستخوش تغيير مي شوند» ( شميسا، 1370،27 ).
تعداد زيادي از قالب ها و انواع ادبي در بين كتاب هايي كه به بررسي نوع و قالب هاي ادبي پرداخته اند ، مشترك است و بسياري از علماي ادب در به رسميت شناختن آن انواع و قالب ها هم نظر هستند، قالب هايي مانند غزل ، قصيده ، رباعي و.... و انواعي همچون حماسه ، ادبيات غنايي و... .
در ادبيات مكتوب فارسي ، قالب ها ي نثر ، كمتر مورد توجه و شناسايي واقع شده اند . اين در حالي است كه قالب هاي نظم فارسي بسيار مورد توجه و دقت اديبان بوده اند و هر گونه استفاده يا تغييري در اين قالب ها از نظر دور نمانده است. علاوه بر اين، كتاب هاي جديدي كه دربارة قالب هاي ادبي نگاشته شده اند؛ تقسيم بندي هاي خود را غالباً به تبعيت از گذشتگان ارائه داده اند و به همين لحاظ، كاركرد هاي جديد قالب هاي نوشتاري در نثر جديد چندان مطالعه نشده است.
يكي از قالب هايي كه در زبان و ادب فارسي تا به امروز چندان توجهي بدان نشده و در بررسي انواع از آن سخني گفته نشده، قالب يا نوع ادبي " وصيت نامه " است .
وصيت نامه احتمالاً بنا به نوع و علل نام گذاري در زيرِ مجموعة انواع نامه ها ( و احتمالاً نوع رسمي نامه ها ) قرار مي گيرد. حدود و ويژگي هاي اين نوع نوشته در كتاب هاي ادبي تبيين و مشخص نگرديده است. اين در حالي است كه در طول تاريخ وصيت نامه هاي ارزشمندي از بزرگان علم و ادب و سياست و... برجاي مانده است و شايسته است مانند هر اثري از اين بزرگان مورد شناسايي ماهوي قرار گيرد .
در ادبيات عرب اين نوع نوشتاري در قالبي جداگانه و تحت عنوان " وصايا " معرفي و شناخته شده است و كتاب هايي نيز در اين زمينه نگاشته شده . گاه بخش هايي از كتاب هايي سترگ به اين عنوان اختصاص يافته است ، مانند آنچه در كلام راستين مولاي متقيان علي (ع)، نهج البلاغه بيان شده و يا سفارش هايي از نبي اكرم ( ص) كه با عنوان هايي همچون « وصايا الرسول » گردآوري شده است .
شايان ذكر است كه تعريف ادباي عرب از وصيت نامه، شايد چندان قابليت انطباق دقيق با عنوان وصيت نامه در ادبيات فارسي را نداشته باشد . در ادبيات عرب صورت هايي شفاهي نيز از اين موضوع مورد نظر بوده است . به پيروي از ادبيات عرب، چند كتاب با موضوع مجموع وصايا و سفارش هاي بزرگان و همچنين وصيت نامه هاي مكتوب اين افراد در ادبيات فارسي نيز نگاشته شده، مانند: وصايا الرسول و الائمه رسولي محلاتي و گنجينة وصايا سيد محمد نحوي و... .
اما اين قالب در مجموعة آثار گذشتة ادب فارسي چندان مورد توجه و شناسايي واقع نشده و به عنوان يك قالب نوشتاري داراي ماهيت و اسلوب مشخص، معرفي نشده و اگر هم ذكري از آن به ميان رفته، به عنوان زير مجموعة قالب هاي اصلي ديگر به آن اشاره اي گذرا شده است، درحالي كه در ادب فارسي وصيت نامه هاي بسياري وجود دارد كه از جهات بسياري (علمي، ادبي، اجتماعي، سياسي ، عقيدتي و...) در خور توجه و اعتنا هستند.
مي توان گفت تعريفي كه گذشتگان ما از وصيت داشته اند، با تعريف امروزيان متفاوت است . وصيت نامة امروز، با يك سفارش شفاهي پيش از مرگ كه در گذشته صورت مي گرفت، بسيار متفاوت است. درطول تاريخ به انواع مختلف وصيت نامه هايي با شكل هاي متفاوت - اعم از شعر و نثر - ارائه شده است . بدين لحاظ جا دارد كه وصيت را با عنواني مستقل مورد شناسايي قرار دهيم و حتي فراتر از يك قالب ، آن را به عنوان نوعي مستقل و مشخص كه داراي زير مجموعه هايي نيز هست، معرفي و شناسايي كنيم.
از جمله دلايلي كه براي كم اعتنايي به قالب نوشتاري وصيت نامه از سوي علماي ادب مي توان برشمرد، موارد زير است :
1 – شايد مهمترين دليلي كه باعث مي شود وصيت نامه يك قالب ادبي و نوشتاري مستقل به شمار نيايد، اين است كه غالب نويسندگان وصيت ، " نويسنده " با معناي متعارف آن نيستند و منظورشان از نوشتن وصيت، خلق يك اثر ادبي نبوده است .
2- در گذشته وصيت بيشتر شفاهي بوده است و در مواردي نادر و مگر از سوي بزرگان علم و ادب و صاحبان مال و مكنت ، اين متن مكتوب نمي شده است . بنابراين، اثري تا به طور رسمي و دائم صورت مكتوب نيابد، نمي تواند مورد بررسي قالبي قرار گيرد .
3- در گذشته بيشتر جنبه هاي مادي موارد وصيت، مورد نظر بوده است و شايد همين امر باعث شده است كمتر به ساختار دروني و محتوايي آن توجه شود.
4 – اين قالب نوشتاري در طول زندگي هركس فقط يك بار مورد استفاده قرار مي گيرد و يك بار استفاده از يك قالب آن را محدود نشان مي دهد.
5 - شايد محدوديت دفعات استفاده از اين قالب، باعث شده است كسي كه به نوشتن وصيت مي پردازد ، شناخت ساختاري آن را ضروري نداند و به همين لحاظ ، ساختار بيروني و دروني اين قالب نيز چندان مورد تجزيه و تحليل علماي علم ادب قرار نگرفته است .
6 – اين نوع نوشته ها، جنبه اي شخصي و خصوصي دارد و در بسياري مواقع، مخاطب اين نوع نوشته ها ،تعداد زيادي از انسان ها نيستند .
البته، شايد دلايل ديگري نيز براي به رسميت نشناختن وصيت نامه به عنوان يك قالب نوشتاري مستقل وجود داشته باشد، اما دلايل بسياري نيز مي تواند وجود داشته باشد كه ما از علماي ادب بخواهيم وصيت نامه را به عنوان قالبي مستقل بازشناسي كنند. پيش از ذكر اين دلايل دربارة اهميت ماهيتي وصيت نامه نكاتي را يادآور مي شويم؛ با تأكيد بر اين نكته كه منظور از وصيت نامه در اين مقاله ، وصيت نامة شهداي هشت سال دفاع مقدس است :
از آن جايي كه پديدة جنگ و رواج وصيت نامه نويسي و شهادت تعداد بسياري از رزمندگان بيدار دل در عصر حاضر، در پيدايي و رواج اين قالب نقش عمده اي دارد؛ شايسته است به اين قالب نوشتاري كه از آثار فرهنگي جنگ است، با در نظر قرار دادن« عامل زمان به عنوان پديد آورندة انواع ادبي » ديد و نگرش تازه اي داشته باشيم و دربارة مستقل بودن و پديده شناسي اين قالب يا نوع ادبي بيشتر تأمل و گفتگو كنيم.
امام راحل (ره) در بارة اثر بخشي اين وصيت نامه ها مي فرمايد:« اين وصيت نامه ها انسان را مي لرزاند و بيدار مي كند». ( رجبي، 1380 : 223 ) و همچنين در جايي ديگر مي فرمايند:« اين وصيت نامه هايي كه اين عزيزان مي نويسند را مطالعه كنيد، پنجاه سال عبادت كرديد. خدا قبول كند، يك روز هم يكي از اين وصيت نامه ها را بگيريد مطالعه كنيد و تفكر كنيد. از اين ها قدري تعليم و تعلم پيدا كنيد » ( بنيادشهيد كردستان ،1380:مقدمه ).
با اين توصيف بايد پرسيد در بين ديگر قالب هاي نوشتاري، كدام قالب به اين قوت و قدرت توانسته است پيام خود را بيان كند ؟ و آيا نويسندة يك وصيت نامه ، هم ارز با يك نويسندة معمولي است ؟
شهيد چمران دربارة نويسندة وصيت مي گويد : كسي كه وصيت مي كند ، آدم ساده اي نيست ؛ بزرگترين مقامات عملي را گذرانده، سردي و گرمي روزگار را چشيده؛ از زيباترين و شديد ترين عشق ها برخوردار شده ؛ از درخت لذات زندگي ميوه چيده ؛ از هرچه زيبا و دوست داشتني است، برخوردار شده و در اوج كمال و دارايي همه چيز خود را رها كرده و به خاطر هدفي مقدس ، زندگي دردآور و اشكبار شهادت را قبول كرده است( رجبي ،1380 :16).
در طول تاريخ وصيت هايي از سوي بزرگان دين و فرهنگ نوشته شده است كه بر جنبه هاي عقيدتي و فكري صاحب وصيت تأكيد ورزيده است و براي مشتاقان به يادگار مانده است . شايد وصيت نامه هاي شهيدان دوران دفاع مقدس نيز از اين دست وصيت نامه ها باشد. در حقيقت، وصيت نامة شهيدان دوران هشت سال دفاع مقدس هر كدام وصيتي از جنس وصيت خواص است. اگر چه وصيت نامة شهيدان، با وصيت نامه هاي خواص شباهت هاي بسياري دارد، اما با اين حال با توجه به دلايل رواج وصيت نامه نويسي و ساختار دروني اين نوع نوشتاري ، مي تواند گونه اي مستقل به شمار آيد، چرا كه اين وصيت نامه ها كه شاهكاري از حماسه و ايثار است، به گونه اي جديد و با نيتي بديع نگاشته شده و در تداوم جنگ و تهييج جوانان به ادامة جنگ و وفاداري به آرمان هاي شهيدان تأثير غير قابل انكاري داشته است .
در طول هشت سال دفاع مقدس اين قالب نوشتاري مورد اعتنا و توجه خاصي قرار گرفت. رزمندگان بلافاصله با رفتن به جبهه با عشق به شهادت، وصيت نامة خود را تنظيم مي كردند. گاه با شروع هر عملياتي وصيت نامه اي جداگانه مي نوشتند و از آن جايي كه اين وصيت ها جنبه اي معنوي و اعتقادي داشته است؛ رزمندگان براي تأكيد به
آرمان هايشان بارها و بارها از اين قالب براي بيان آرمان هاي معنوي خود بهره مي جستند. به همين دليل، گاه از هر شهيد چند متن مكتوب به عنوان وصيت نامه برجاي مانده است و اين شهيدان مكرم گاه براي دوستان ، اعضاي خانواده و ملت ايران وصيت نامه هايي جداگانه نوشته اند .
وصيت نامه هاي رزمندگان اسلام شاهكار نوشتاري است. در گوشه هايي از اين درياي پر معني به ادبيات غنايي نزديك مي شويم ، آن جا كه يك شهيد به بيان احساس خود راجع به عشق به محبوب ازلي ، امام حسين ، و عشق به شهادت و امام راحل « ره » مي پردازد ؛ نمونه اي كامل و بي نظير از ادبيات غنايي را در پيش روي داريم و از سويي
جلوه گري ادب حماسي را در آيينة اين نوشتار مي بينيم . آن جا كه يك مجاهد راه حق دربارة ايمان و يقين به راه و هدف خود مي نويسد و از سر تحقير دشمن را مورد خطاب قرار مي دهد و او را به رزم بي امان فرا مي خواند ؛ سراسر حماسه است و شجاعت . ادبيات تعليمي نيز جايگاهي ويژه در اين درياي معني دارد . اضافه بر بخش هاي ياد شده وصيت نامه سراسر تعليم، اندرز، آموزش ، فراخواني مردم به الگو قرار دادن قيام امام حسين(ع) و سفارش به تقوا و اجراي احكام الهي است .
در ادامه، با تأكيد به تعدادي از موارد ياد شده، دلايل زير را براي به رسميت شناختن قالب وصيت نامه اضافه مي كنيم:
1- امروزه وصيت نامه به شيوه اي جديد و متفاوت با قرون گذشته نوشته مي شود. در حقيقت اين نوع ادبي در طول تاريخ دچار دگرگوني هايي شده است و عنوان« وصيت » يا « وصايا » ي گذشتگان ما هم به سبب شباهت هاي صوري و هم به دليل شباهت هاي معنايي و ساختار دروني با « وصيت نامه» امروز تفاوت دارد. در گذشته وصيت ، غالباً به صورت شفاهي بيان مي شد و در مواردي اندك ، نوشته مي شد، اما امروزه فقط نوع مكتوب آن رسميت دارد و رايج است.
در دوران دفاع مقدس شهيدان به طور رسمي وصيت نامة خود را مي نوشتند، حتي پيش از حمله ها، فرم هاي وصيت نامه توزيع مي شد و رزمندگاني كه احياناً از سواد كافي برخوردار نبودند ؛ با ياري رزمندگان ديگر وصيت نامة خود را مي نوشتند ( بنياد شهيد استان كردستان، 1380 : 10 ). البته، شهيدان وصيت هايي شفاهي نيز داشته اند كه در اين جا مورد بحث نيست.
2– براي نوشتن يك اثر وجود يك نويسنده به معناي متعارف آن ضروري نيست . از آن جايي كه منظور از « وصيت نامه » در اين مقاله وصيت نامة شهداست ، بايد اظهار كرد كه شايد همة رزمندگان شهيد ، اديب نبودند، اما در نوشتن وصيت نامه تا جايي كه توانسته اند به درستي و استواري كلام خود انديشيده اند. بسياري از شهيدان دانش آموز و دانشجو بوده اند و با درستي و اهميت كلام به نسبت آشنا بوده اند و براي افزايش اثرگذاري به استواري كلام خود انديشيده اند . علاوه براين، در بين اين آثار نوشته هايي به چشم مي خورد كه نشان دهندة دقت بسيار نويسنده به رواني و زيبايي كلام خود است . وصيت نامه آخرين كلام باقي مانده از آنان است و قرار است پس از مرگ آنان بين مردم منتشر شود. بنابراين، غالب وصيت نامه ها ، با كلماتي شيوا و روشن و تأثير گذار نگاشته شده اند.
تعدادي از اين نوشته ها شاهكار كلام نوشتاري هستند . به خاطر همين نمونه ها هم مي توان يك نوع و قالب مستقل براي وصيت نامه در نظر گرفت.
3- رزمندگان با مخاطب قرار دادن همة مردم سعي در بيان عقايد خود از اين طريق و تهييج مردم براي ادامة جنگ داشته اند. وقتي به جنبة تأثير گذاري نوشته اي تا بدين حد توجه شود ، حتماً بايد آن را صورتي از نوشتار هدفدار به شمار آورد، نه نوشته اي اتفاقي و بي برنامه.
4– رزمندگان هنگام نوشتن وصيت نامه ، حتماً به صورت و ساختار بيروني توجه داشته اند. اين توجه گاهي به صورت ناخودآگاه و بر اثر مطالعة وصيت هاي ديگر شهدا بوده است. ساختار اين قالب در جان و ذهن رزمندگان نشسته و در هنگام نوشتن بر قلم آنان جاري شده است. در بسياري مواقع، وصيت نامه ها ، قالب بيروني مشخصي دارد. هم اكنون نيز كتابچة وصيت براي افراد عادي و وصيت هاي معمول در بازار مطبوعات و تأليفات موجود است .
5- وصيت نامه ها مانند ديگر قالب هاي نوشتاري از يك شخصيت قابل تعريف برخوردارند؛ به اين ترتيب كه اجزاي يك وصيت نامه را مي توان تشريح كرد و آن ها را از يك ديگر باز شناخت و با ديگر وصيت ها تطبيق داد.
6- اگر براي به رسميت شناختن و به شمار آوردن يك نوع يا قالب ، تعداد كاربرد يك اثر مورد نظر باشد ؛ وصيت نامه هاي شهيدان دفاع مقدس از نظر تعداد ، بسيار قابل توجه هستند. به تعداد شهيدان دوران دفاع مقدس وصيت نامه نوشته شده و همان طور كه اشاره شد، حتي تعدادي از شهيدان بيش از يك مورد وصيت مكتوب دارند. اين در حالي است كه بعضي انواع ادبي كه در كتاب ها به عنوان يك نوع شناخته شده اند، هيچ وقت از نظر تعداد قابل قياس با اين مقدار وصيت مكتوب هشت سال دفاع مقدس نيستند.
7– يك بار نوشتن و استفاده از اين اثر نمي تواند دليلي براي بي توجهي به اين قالب باشد. خيلي از آثار ماندگار فارسي نيز در طول عمر پديدآورندگانشان يك بار به كار برده شده اند، مانند سفرنامة ناصر خسرو.
8- وصيت نامه، سندي رسمي و معتبر است. وقتي نوشته اي از نظر رسمي و قانوني مورد اعتبار است، چرا نبايد از سوي اديبان مورد توجه و امعان نظر قرار گيرد ؟
9 - وصيت نامة شهدا شكل بيروني و شكل دروني قابل تعريفي دارد ، حدود و اوصافش مشخص است و با نوع قديم آن وجوه مشتركي وجود دارد ؛ با اين حال قالبي سراسر ابتكار، حس برانگيز و تأثير گذار است و در چهارچوب قراردادها نگنجيده است. وصيت نامة شهيدان تابلويي است از مراحل تكامل و مسير معنوي يك انسان. در بحث انگيزه شناسي به وجود آمدن يك اثر بايد به اين نكته اشاره كنيم كه هدف رزمندگان هشت سال دفاع مقدس از نوشتن وصيت نامه در طول تاريخ كم نظير وحتي بي نظير است . هدف آنان از نوشتن وصيت، فرياد پيام خونين براي نوع بشر است . به تعبيري مي توان گفت وصيت نامه فرياد بلند انسانيت راستين است كه براي همة اعصار باقي است. در اين قالب نوشتاري هدف فقط بيان حقايقي است كه يك انسان پيش از مرگ بدان ها وقوف مي يابد ، بيان و نوشتن يك اثر شعاري وتقليدي نيست .
10 - در اين وصيت نامه ها، بجز مواردي اندك به موارد مادي زندگي اشاره اي نشده است . حتي در اين بخش نيز سراسر ايثار و بخشش است كه به چشم مي خورد . در وصيت نامة شهيد محسن گردن صراحي آمده است : مقدار پولي كه از سپاه بابت حقوق دريافت شده را جمع آوري كرده و به صندوق سپاه باز گردانيد و كتاب هاي موجود مرا در خانه به يكي از مساجد و مراكز مورد نياز واگذار كنيد. يك عدد كفن طواف داده شده در حرم امام رضا (ع ) در قسمت بالاي قفسه اطاق منزل دارم ، چون سه يا چهار سال از زمان فروش ( خريد ) آن گذشته و خمس آن را نداده ام ، خمس آن را به هر مقدار كه هست بپردازيد. مبلغ 600 تومان نزد تعاوني مدرسة عالي شهيد مطهري و مبلغ ديگر در رسالة همراه من موجود است ، همة آن ها را به حساب جبهه و جنگ واريز كنيد. كلية لباس و وسايلي كه مربوط به جبهه نزد من است را پس از شهادتم تحويل مراكز نظامي بدهيد ... ( رجايي، 1378: 283 ). شهيد مزروعي مي نويسد : خمس مالم را داده ام و بدهكار كسي نيستم . فقط از مهرية همسرم مقداري ممكن است بدهكار باشم. هرچه بدهكارم بپردازيد..(سازمان آموزش و پرورش اصفهان، 1381: 261 ). شهيد حسن پورگونه مي نويسد : من نه به كسي بدهكارم و نه طلبكار و آن يك مقدار پول را هم كه دارم ، خودتان مي دانيد...( مرتضوي قهوي، 1381 : 274 ). شهيد محمد رضا خوشبخت نيز در نامة جاودانة خود مي نويسد: فقط خواهش من از شما اين است كه بعد از شهادتم بدهي هايم را بپردازيد و از آن ها عذر خواهي كنيد كه نتوانستم زودتر بدهي ام را بپردازم و خمس مابقي دارايي اندكم را بدهيد و باقي مانده در اختيار پدرم مي ماند كه در راه اسلام خرج كند(مرتضوي قهوي ، 1381 : 260 ).
11 – رزمندگان نوشتن وصيت را ادامة رسالت خود مي دانستند و مانند خود جهاد، نوشتن وصيت را براي خود واجب به حساب مي آوردند. به عبارتي، وصيت نامه بيانية جهاد يك شهيد به شمار مي آيد. شهيد حافظ صادقيان مي نويسد : در ابتداي امر مايل به نوشتن چيزي به نام وصيت نامه نبودم، ولي تكليف اقتضا مي كرد كه بنويسم . شهيد احمد جوهر
مي نويسد: در اين لحظه قلم در دستم سنگيني مي كند و نمي داند چگونه بر اين كاغذ سفيد كوچك نقش بندد، ولي من با خودم فكر مي كنم كه شايد حركات اين قلم بر روي اين ورق كوچك و سفيد ، مانند قطرات خونم ، باعث آگاهي بعضي از افراد جامعه و همشهريانم شود ( رجايي ، 1378: 285 ).
12 – نوشتن وصيت فقط براي زمان خود شهيد و براي اطرافيان شهيد نيست. شهدا مي دانستند كه وصيت آنان پيامي است براي آيندگان و مطمئن بودند يكي از ابزاري كه ياد حماسه و دليري را به خوبي در اذهان تثبيت مي كند، مكتوب كردن آرمان هايي است كه براي آن از جان خود گذشته اند و در حقيقت، وصيت اقراري است مكتوب به درستي راه و هدفي كه به خاطر آن كشته شده اند. شهيد معصوم نيك رنجبر مي نويسد: تنها طرف صحبتم اميدان آيندة انقلاب هستند. آن روز كه پشت ميز نشسته و كتاب تاريخ را ورق زدند، وقتي كه به عكس سنگر يا ديگر برنامه هاي جبهه مي رسند و نگاهشان را جلب مي كند، تنها به ساختمان سنگر يا به جسم ظاهر رزمندگان نينديشند. بلكه بدانند كه سنگرهاي آنان معبد و محل راز و نياز و شب زنده داري هايشان بوده است ... ( رجايي ، 1378: 277)
اين موارد ، نكته هايي است كه براي شناختن وصيت نامه به عنوان يك قالب مستقل به نظر مي رسد.
البته، بايد اذعان داشت كه اظهار نظر دربارة قالب ها و انواع ادبي درعرصة ادبيات مقاومت، نيازمند پژوهش و كار تحقيقي عميقي است كه اين مهم هنوز چندان حاصل نشده است، اما با توجه به دلايل ذكر شده و براي زنده نگاه داشتن ياد و خاطرة شهيدان و آرمان هاي آنان، در بحث انواع ادبي وصيت نامه مي تواند به عنوان يك قالب جديد مطرح
شود؛ قالبي مستقل كه زير مجموعة هيچ نوعي نوشتاري ديگري نيست.
براي اثبات سخن خود دربارة ساختار بيروني و دروني وصيت نامه، بيش از دو هزار وصيت نامة شهيدان هشت سال دفاع مقدس را بررسي نموديم. اجزاي زير را مي توانيم تشكيل دهندة پيكرة بيروني وصيت نامه قلمداد كنيم:
1- نام خدا و ذكر آيات مقدسي كه بر جهاد و ايثار مال و جان وشهادت تأكيد دارند.
2 - مقدمه : در مقدمه غالباً اقرار به درستي راه و اقتدا به سالار شهيدان و نيايش و مناجات با خداوند متعال مطرح شده است .
3- متن اصلي : مضمون اصلي وصيت ، پيام يك مجاهد راه خداست و متن اصلي وصيت نامه در اين بخش بيان مي شود .
4- پيام ها، يادكرد از خانواده و دوستان، طلب حلاليت از آنان، بخصوص از مادر و در خاتمه در بعضي موارد اشاره به مسائل مالي و خانوادگي .
در مورد ساختار دروني و موضوع يابي وصيت نامه هاي شهيدان، خوشبختانه كتاب هاي زيادي تأليف شده، از جمله مهمترين مضمون هاي وصيت نامه موارد زير است:
الف- نيايش ها : بخش اصلي اين وصيت نامه ها به نيايش با معشوق ازلي اختصاص دارد . در بخش نيايش ها ، اين موارد مطرح شده است : 1 – حمد و سپاس : بيان احساس امتنان و سپاس از خداي متعال و نعمت هاي الهي؛ 2 – اقرار و اعتراف : اعتراف به تقصيرات ، گناهان ، سستي ها ، ضعف ها و...؛ 3 – اعتذار و پوزش : عذر خواهي از اشتباهات و خطاهاي گذشته؛ 4 – طلب مغفرت: پس از اقرار به گناه و عذر خواهي از خطاها نوبت به طلب بخشش از درگاه خداي متعال مي رسد؛ 5 – استمداد : طلب ياري و مدد الهي در رسيدن به اهداف و توفيق پيمودن راه و مسير انتخاب شده؛
6 – بيان هدف و انگيزه يكي از موضوعاتي كه در اكثر وصيت نامه هاي شهدا و بويژه در بخش نيايش ها به چشم مي خورد ، بيان هدف و علت حضور در جبهه هاي نبرد حق عليه باطل است كه با مخاطب قرار دادن خداي متعال و به شهادت گرفتن حضرتش به آن اشاره مي كنند؛ 7 – بيان احساس درون : ابراز حالات دروني و دغدغه هاي باطني و دلواپسي ها؛ 8 – روحية جمع گرايي : دعا براي ديگران و توصيه هاي اخلاقي ، اجتماعي ، سياسي ، و ... نسبت به ديگران ، بيانگر روحية جمع گرايي شهداست؛ 9 – يقين و پيش آگاهي : از مهمترين مباحث مطرح شده در وصيت نامه هاي شهدا كه وجه تمايز آن با وصيت نامه هاي ساير انسانهاست، موضوع يقين و آگاهي آنها نسبت به آيندة خود و انسانهاست، موضوع يقين و آگاهي آنها نسبت به آيندة خود و شهادتشان در راه خداست، به طوري كه آنها به مرحله اي از يقين و اطمينان رسيده اند كه بر شهادت خويش شاهدند و فدا شدن خود را به چشم دل مي بينند( مختاري پور، 1358 :16).
2- اقرار به انتخاب آگاهانه و اقتدا به امام حسين ، شباهت انقلاب اسلامي با قيام امام حسين(ع) ، دعوت از باز ماندگان به الگو قرار دادن حضت زينب ( س ) و.... يكي از مهمترين موضوعات وصيت نامه هاي شهداست .
3 – سفارش در مورد پيروي از امام خميني ( ره ) : تأكيد بر الگو پذيري از امام ، اطاعت از امام ، تداوم راه امام ، حمايت از امام ، خط امام ، دعا به امام ، عشق و ارادت به امام ، قدر داني و اداي دين نسبت به امام ، امام به عنوان نايب امام زمان ( عج ) (رفيعي، 1379 ، : 1)؛
4 – پيام ها و سفارش ها : هدف اصلي از نوشتن وصيت ، مكتوب كردن پيامي است كه خون يك شهيد مي تواند براي همة انسان ها داشته باشد. شهيد فتح الله ابراهيمي مي نويسد : اگر خوني پيام نداشته باشد، در تاريخ گنگ مي ماند (ابوالحسني ؛ 1386 : 17 ) از جملة اين پيام ها تأكيد بر انتخاب آگاهانه ، سفارش به ادامه جنگ تا تحقق اهداف مورد نظر ، حمايت از انقلاب، دعوت از مردم به شناخت حقايق اسلام و اتحاد و... است .
براي بازشناسي وصيت نامه به عنوان يك قالب مستقل بايد به طور دقيق ساختار بيروني و دروني اين نوع نوشته ها را بررسي كرد كه البته مجالي نيست . فقط بايد اذعان كرد كه حق مطلب آن گونه كه بايد، ادا نشده و نتوانسته ام به سفارش برادرشهيدم، حافظ صادقيان كه « كار را درست تحويل دهيد » عمل نمايم و اين به سبب رفعت مقام شهادت و آثار آن و از سويي ديگر، كمي بضاعت علمي مطرح كنندة موضوع است . اين نوشته فقط دعوتي از نظريه پردازان فرهنگ و ادب براي باز شناسي قالب هاي ويژه ي ادبيات پايداري است .
سخن امام بيانگر نهايت ناتواني ما در بيان حقيقت مطلب است آن جا كه مي فرمايد :
« با كدام قلم و بيان ، مي توان از عزيزاني كه سنگرهاي جنگ را به محراب مسجد و معراج الي الله تبديل كرده اند ثناكرد . گيرم كه قلم فرسايان هنرمند بتوانند ميدان هاي شجاعت و دلاوري آنان و قدرت و جسارت فوق العادة آنان را در زير آتش مسلسل ها و توپ ها و تانك ها ترسيم نمايند ، و نقاشان و هنر پيشگان بتوانند پيروزي هاي هنرمندانة آنان را در آن شب هاي تار در مقابل موشك ها و بمب افكن هاي دشمن غدار و عبور از پيچ و خم هاي سيم هاي خاردار و كوه هاي سر به فلك كشيده و بيرون كشيدن دشمنان خدا از سنگرهاي بتوني مجهز به جهازهاي پيشرفته را مجسم نمايند، آن بعد الهي – عرفاني و آن جلوة معنوي رباني كه جان ها را به سوي خود پرواز مي دهد و آن قلب هاي ذوب شده در تجليات الهي را با چه قلم و چه هنر و چه بياني مي توان ترسيم كرد ؟ »

منابع و مآخذ
حاجي ابوالحسني، عبدالحسين .(1386). نردبان تكامل ، نشر صبح صادق.
رجايي، غلامعلي.(1387). سيرت شهيدان ،تهران: نشر شاهد.
رجبي، پروين.(1380). وصايا ، انتشارات زنده رود .
رسولي محلاتي، سيد هاشم .(1379). وصاياالرسول و الائمه ،تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
رفيعي ، محمود .(1379). امام در كلام شهدا ، نشر شاهد.
سازمان آموزش و پرورش استان اصفهان .(1381). يادمان شهداي فرهنگي استان اصفهان، اصفهان ، بهار.
شميسا ، سيروس.(1370).انواع ادبي ، تهران: انتشارات باغ آينه.
كمري ، عليرضا .(1373). خاطره نويسي و خاطره نگاشته ها ، انتشارات حوزة هنري سازمان تبليغات اسلامي.
مختاري پور ، حسن.(1385). نيايش هاي آسماني ، اصفهان: نشر سرو چمان.
مرتضوي قهي، مرتضي.(1381). ياد ياران و صحبت عاشقان مسجد المهدي ، تهران.
معاونت فرهنگي و پژوهشي بنياد شهيد انقلاب اسلامي كردستان .(1380). حديث جاودانه، تهران: انتشارات عابد.
نحوي ، سيد محمد.(1374). گنجينة وصايا ،تهران: انتشارات اسلامي