مقدمه:

استراتژی عراق در جنگ علیه ایران، روشن و مشخص بود و آن در راستای:

دکترین نظامی- سیاسی قدرت های استکباری شکل گرفته و تبیین گردید، و سپس به آن عینیت بخشیده شد .

جنگ عراق علیه انقلاب اسلامی، ادامه روند خصومت ذاتی استکبار جهانی جهت نابودی ارزش های اصیل و متعالی انقلاب اسلامی ایران به طور کلی، و یا حداقل مهار و توقف حرکت فزآیند آن بوده است.

با درک درستی از فلسفه تحمیل جنگ، به این نکته مهم واقف خواهیم شد که استکبار جهانی جهت منزوی ساختن نظام مقدس جمهوری اسلامی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... جنگ را ضروری می دانست .

ملت مسلمان و انقلابی ایران که انقلاب الهی خویش را در معرض تهدید جدی تلقی نمودند، برای پاسداری و حفاظت از ارزش ها، دفاع از حقوق مشروع، عدم تمکین در برابر متجاوزان و با حضور انقلابی عظیم خود در میادین نبرد، یک بار دیگر با خلق حماسه ها، ایثار ها و مقاومت ها... دنیا را به شگفتی وا داشتند.

این حضور معنادار، و شور عظیم انقلابی و شعور مذهبی مردم، و جانفشانی و ایثار و فداکاری و ... باعث ایجاد آثار و تبعات بسیار مهم و به بار آمدن نتایج در خور توجه گردید.

از زیباترین و بزرگترین حماسه های جنگ که بدون شک «مادر حماسه ها» است، حماسه جاودانه ی خرمشهر که نه تنها به دلیل اهمیت والا و جایگاه جایگاه رفیع در فرهنگ جنگ، فراتر از یک حماسه و نبرد معمولی و متعارف است، بلکه قاموس آن ارزش های مقدس، متعالی و مهّم است که با مطالعه هر کدام، عمق و ژرفای این رویداد عظیم واضح می گردد.

فتح خرمشهر از بسیاری جهت حائز اهمیت است و کارشناسان سیاسی، نظامی و فرهنگی نسبت به این واقف ترند .

در اینجا برای اینکه مطلب را در محدوده ی یک مقاله بگنجانیم و از طرفی مطلب به گونه ای ادا شود تا غرض را بر آورده سازد، لاجرم به طور خلاصه و فشرده، فهرست وار به ذکر بسیاری از نکات خواهیم پرداخت و از ذکر جزییات و توضیحات خوداری می ورزیم .

الف- بُعد سیاسی:

ابعاد سیاسی این حماسه، به دلیل اهمیت آن، وسیع و دامنه دار است، لذا این بعد نسبت به سایر ابعاد، نقش مهم تری در منازعات سیاسی منطقه ایفا نموده است. برای اینکه نقش سیاسی آزادی خرمشهر روشن شود، باید گفت که اوضاع سیاسی و فضای حاکم بر منطقه خاورمیانه در زمان اشغال خرمشهر و آزادی آن و موقعیت سیاسی ایران و عراق در تصرف شهر خرمشهر، ما را به این نتیجه مطلوب رهنمون می سازدکه خرمشهر به عنوان یک برگ برنده برای دو طرف نیروهای متخاصم ایفای نقش کرده است.

با این چشم انداز، خرمشهر به عنوان کلیدی در عملیات سیاسی، و در متاثر ساختن دو طرف درگیر از لحاظ نظامی، نقش اساسی داشته است .

ویژگی های سیاسی این حماسه عظیم برای ایران و عراق و منطقه ی خاورمیانه و ... و سیع است که در اینجا فهرست وار به ذکر آنها می پردازیم .

1- سلب قدرت مانور سیاسی عراق و دشمنان انقلاب اسلامی در محافل سیاسی و مجالس سیاسی دنیا، نظیر سازمان ملل متحد، شورای امنیت، شورای همکاری خلیج فارس، کنفرانس غیر متعهدها، و...

2- احترام به حق حاکمیت نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران از سوی عراق...

3- تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی در بعد سیاسی، به خصوص از نظر بین المللی، به عنوان نظامی که در شرایط خطیر و حساس، قادر به طرح و تحقق مکانیسم های مهم و پیچیده سیاسی- نظامی بوده بدون اینکه متکی بر قدرت های خارجی باشد.

4- انعطاف و انفعال مواضع سیاسی عراق و عقب نشینی از خواست های نامشروع.

5- عدم اعتماد شورای همکاری خلیج فارس، که این باعث تزلزل رژیم عراق از نظر بار مالی می گردید. شورای همکاری با فتح خرمشهر نسبت به پیروزی صدام در جنگ دچار یأس گردید و ارسال کمک ها را تنها باعث به هدر دادن امکانات خویش تلقی نمود.

6- هراس و وحشت سران خیانتکار و جنایت پیشه عرب، که انقلاب اسلامی ایران را محفل امنیت و آسایش خویش قلمداد می نمودند نظیر؛ مصر، اردن و...

7- اعلام خطر اسرائیل در مورد انقلاب اسلامی ایران ، بعد از فتح خرمشهر، زمانی که به نیروی شگفت انگیز رزمی و جنگی ایران واقف شده بود. اسرائیل در این زمان چنان دچار وحشت و هراس گردید، که تمامی امکانات سیاسی و نظامی خویش را جهت مقابله با این امر آماده نمود.

8- اعتراف استکبار جهانی و اذناب آنها به اقتدار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یک حکومت قوی، دارای پشتوانه مردمی، و برخوردار از نیروهای رزمی فوق العاده، همراه با تاکتیک های نظامی و مدیریت بالای سیاسی- نظامی.

9- خارج نمودن اهرم های فشار از سوی دشمنان در کلیه مجالس و محافل سیاسی. قبل از آزادی خرمشهر، دشمنان با توجه به اشتغال این شهر، از هیچگونه فشار سیاسی بر علیه ایران امتناع نورزیده و آن را عاملی جهت تسریع قبول شرایط عراق می پنداشتند، و بر اساس، تمام فعالیت ها و تلاش های سیاسی، حول موقعیت این شهر دور می زد و از آن ناشی می شد.

10- اعتماد به نفس مسؤولین نظام در دفاع از حقوق مشروع، ندادن امتیاز به دشمنان، ایفای نقش در مجالس و محافل سیاسی، اتخاذ مواضع قوی و منطقی و برخورداری از استدلال حقوقی همراه با پشتوانه نظامی و حرکت از مواضع دفاعی به سمت صحنه های سیاسی.

11- عقب نشینی عراق از کلیه درخواست های نابحق و نابجا، و قبول قراردادهای بین المللی.

12- معطوف ساختن اذهان عموم ملت مسلمان منطقه به انقلاب اسلامی ایران و قدرت تأثیر پذیری اسلام در صحنه های سیاسی- نظامی به عنوان یک نیروی برتر.

13- صدور انقلاب اسلامی ایران: انقلاب اسلامی ایران که انقلاب فرهنگی و ارزشی است، ضرورت داشت تا مرزهای جغرافیایی را در هم نوردد تا بتواند آن بالندگی و رشد ایده آلی خویش را حفظ نماید. بر این اساس، فتح خرمشهر یک موقعیت استثنایی برای صدور و نشر انقلاب در کشورهای اسلامی بود.

14- حذف موانع سیاسی: با فتح خرمشهر، بزرگترین مانع سیاسی ایران رفع گردید، و ایران با آسودگی سیاسی زیادی به فعالیت ها و مانورهای سیاسی جهت منزوی ساختن دشمن پرداخت.

15- افزایش روحیه در بین مردم: با فتح خرمشهر، شور انقلابی مردم دو چندان و مضاعف گردید، و باعث شد که ایران از این طریق موفق به بازسازی نیروها، امکانات و حضور بی شائبه مردم در صحنه های نظامی- سیاسی گردد، تا ادامه ی جنگ به نفع نظام صورت گیرد.

16- ضعف روحی و ناتوانی عمیق رزمی در بین آحاد ارتش عراق، به عنوان یک عامل منفی در ادامه ی جنگ، عراق با این شکست عملاً اقتدار نظامی خویش را دچار خدشه ساخت.

17- اعلام شرایط ویژه از سوی نظام جمهوری اسلامی ایران: با فتح خرمشهر، عراق که موقعیت سیاسی- نظامی خود را در خطر جدی می دید، صلح را تنها عامل بقا و حفظ رژیم تلقی کرد، و بر این اساس محافل و مجالس سیاسی دنیا را به قبول صلح و ترک مخاصمه از سوی ایران ترغیب نمود. نظام مقدس جمهوری اسلامی نیز جهت حفظ مواضع تهاجمی و داشتن ابتکار عمل، صلح را عاملی برای تثبیت و بازسازی دشمن می پنداشت، از این رو برای مأیوس ساختن آنها، به طرح شرایط به حق و منطقی و بین المللی پرداخت، که این ابتکار در نوع خود، موجب اقتدار سیاسی نظام و توجه جهان به پافشاری ایران بر روی اصول انسانی و ارزشی گردید.

18- انسجام و استحکام نیروهای سیاسی، فرهنگی و...

با فتح خرمشهر، کلیه فعالیت های سیاسی کشور، در منطقه و جهان، ثابت گردید که دشمن بایستی منزوی و سرکوب شود. بر این اساس، سیاست ایران در منطقه، حول یک محور و با اتحاد بین تمام نهادها و ارگان های ذیربط، دور می زد.

19- زیر سؤال رفتن آبرو و حیثیت سیاسی رژیم عراق.

20- برملاء گردیدن ناپختگی سیاسی رژیم عراق و رسوایی آنها.

21- حاکم گردیدن فضای شک و تردید در بین اعضای کادر رهبری رژیم عراق نسبت به آینده جنگ.

22- نداشتن مواضع صریح و منطقی در برخورد با تلاش های بی وقفه سیاسی ایران.

23- از دست دادن تمام سرمایه های عظیم سیاسی در مورد خرمشهر.

عراق با تصرف این شهر، مانور سیاسی خویش را معطوف به آن کرد، و از این طریق توانست از آن یک سکوی متحرک برای فعالیت های سیاسی و غیره بسازد. به علت اهمیت زیاد و موقعیت استراتژیکی آن، تمام فعالیت ها و مانورهای سیاسی از این کانال سرچشمه می گرفت، و سوء استفاده های سیاسی از این نقطه ناشی می گردید. از جعل اسناد و نقشه های جغرافیایی گرفته تا دادن لقب کلید بصره و... همه عوامل گواه این مدعاست که عراق، خرمشهر را به عنوان یک بازوی سیاسی جهت تحقق اهداف شوم سیاسی می دانست، و با فتح این شهر، بازوی دشمن قطع گردید، و دچار استیصال و اضمحلال گردید و از دست رفتن این سرمایه عظیم سیاسی، برای رژیم عراق بسیار گران و سنگین تمام شد.

24- ناامیدی و یأس دشمنان داخلی (از آن به عنوان ستون پنجم دشمن یاد می شود)، که از شکست نظام در جنگ به ناامیدی دهشتناکی گرفتار شدند و خود را در ورطه ی هلاک سیاسی دیدند، آنان که در کمینگاه شوم خود منتظر سقوط نظام بودند، از این تاریخ در لانه های کثیف و تاریک، زانوی غم در برگرفته و آینده سیاسی را با آن گره زدند. دشمنان داخلی و ضدانقلابیون از خدا بی خبر که تز جنگ را وسیله ای جهت به قدرت رسیدن خود می پنداشتند، در طول جنگ، رسماً خدمات ارزنده ای برای عراق انجام دادند که این اعمال آنها از سوی مردم و خداوند متعال مایه ی کیفر دینوی و اخروی است.

25- افشاء خطر لیبرالیسم:

در سقوط خرمشهر که بدون شک لیبرال ها در آن نقش بسزایی داشتند، و دنیا با قضاوت عجولانه، سقوط شهر را به حساب ناتوانی و ضعف نظام اسلامی گذاشت، دست خیانتکاران در زمان آزادی این شهر برملا گردید و موجب شد تا جهان نسبت به سقوط این شهر و آزادی آن به قضاوت و قیاس بپردازد و نسبت به برخورد لیبرال ها در مقابله با عراق تفکر نماید.

26- عقب نشینی عراق از کلیه مناطق اشغالی:

البته این عمل، یک تاکتیک بیش نبود، تا ایران را وادار سازد که از حمله احتمالی به بصره خودداری ورزد، و از بی ثباتی سیاسی و احتمالاً سقوط رژیم بعثی ممانعت شود.

هر یک از این ویژگی های سیاسی، قابل بحث و بسط است نکات ارزنده و شایسته ای در موارد ذکر شده وجود دارد که عمق جایگاه والای حماسه عظیم خرمشهر را منعکس خواهد ساخت.

این ویژگی های مهم در مطبوعات، رسانه ها، جراید، و... قابل تعقیب و پیگیری است و می توان برای هر نمونه؛ سند، استدلال، دلیل و برهان قوی و بارزی ارائه داد، که پرداختن به آن در این مقاله ی کوتاه میسر نیست.

ب- بعد نظامی:

عملیات آزاد سازی خرمشهر از نظر نظامی و استراتژی جنگی، و از دید نئوریسین ها و نخبگان نظامی و کارشناسان و متخصصان امور، جملگی بر این باور بودند که آزادسازی خرمشهر یک عملیات غیر ممکن و محال است.

اگر به سرمایه گذاری عظیم نظامی عراق در طول اشغال این شهر نگاه کنیم، شاید نظر کارشناسان مسایل نظامی، چندان دور از موقعیت نباشد. البته تئوری آنها خالی از اشکال عملی و تکنیکی نیست، زیرا وجود هزاران نیروی زرهی، پیاده، مکانیزه، به همراه هزاران ادوات جنگی و تجهیزات مدرن و پیشرفته و خطرناک، همراه با ایجاد عظیم ترین موانع طبیعی و مصنوعی و استقرار با استعدادترین نیروهای رزمی عراق، اعزام نیروهای بسیار زبده و کارآمد، اختصاص چند سپاه بزرک عراق و معطوف کردن بیش از 70% ارتش به این نقطه و... و از طرفی تبدیل سنگرها به محل زندگی، کلوپ های ورزشی و هنری و ایجاد شهرک ها و... همه اینها گواهی می دهند که فتح خرمشهر محال بود. اما معجزه اتفاق افتاد و محاسبات کامپیوترها و نخبگان نظامی را مختل نمود و تمام کارشناسان امور نظامی را به وحشت و هراس انداخت. انفجار عظیمی در تاریخ نظامی و در مکانیسم های جنگی اتفاق افتاد. این پدیده را که مافوق عملیات نظامی منصور نمودند، همه را به بهت و سکوت واداشت. تئوریسین های نظامی از مشاهده این نوع عملیات و نتایج آن دچار شگفتی شدند، و هیچ تئوری عملی رسمی برای تبیین آن در قاموس نظامی نیافتند که بتوانند ارائه دهند.

بعد نظامی حماسه خرمشهر به دلیل اهمیت خاص آن، دارای ویژگی هایی است که به طور فهرست وار در اینجا ذکر می گردد:

1- سریع و برق آسا بودن عملیات: از خصوصیات بارز و موفق این عملیات، سریع بودن عملیات و هدایت نیروها و امکانات بوده که نقش عمده ای در پیروزی داشته است.

2- هماهنگی و همکاری و همسویی کلیه نیروهای عمل کننده:

از نقاط قوت این عملیات، کمال همکاری نیروهای درگیر، از سطح فرماندهی تا رده های پایین بوده است. همکاری آنها در تمام مراحل و ابعاد عملیات موجب گردید تا نیروهای عمل کننده را به این نقطه معطوف سازند، و آن، فتح شهر بود. بر این اساس، در رسیدن به این هدف، همسویی کاملی داشتند.

3- به کارگیری تمام نیروهای بالقوه:

از نقاط برجسته هر عملیات، به کارگیری صحیح و منطقی نیروها و امکانات در نقاط و محل های مشخص و ایجاد یک موازنه بین نیروها و امکانات، به طور منطقی و صحیح و سوق دادن این موازنه ی قوی و مستحکم به سوی اهداف از پیش تعیین شده و در نهایت، پیروزی است.

4- به کارگیری اصول پیشرفته نظامی:

بدون شک، حماسه عظیم خرمشهر از اصول علمی، نظامی و جنگی و از چهارچوب های مدون پیروی می کرد، منتها در فتح خرمشهر علاوه بر عمل، اصول منطبق بر مکانیسم ها و چهارچوب ها و علاوه بر به کارگیری صحیح و درست و بجا و به موقع آنها در کلیه مراحل، اصول دیگری حاکم بود که این حماسه را جاودانه ساخت، در سایر بندها به این اصول اشاره خواهیم کرد.

از مهم ترین اصول نظامی استفاده شده، می توان به تاکتیک «اصل غافلگیری»، انتشار نیروها و امکانات سلب دشمن از استقرار، هوشیاری، قطع ارتباط دشمن و... اشاره نمود که همه ی اینها به نحو احسن در این عملیات به کار گرفته شده است.

5- تلفیق تاکتیک و تکنیک و ایمان:

مهم ترین دستاوردهای نظامی فتح خرمشهر استفاده اساسی از تاکتیک همراه با تجهیزات، به بهترین شیوه می باشد. جوانان بسیجی که در فتح خرمشهر نیروهای زرهی عراق را نابود ساختند، نه معجزه کردند و نه جادو! بلکه با تاکتیک های فردی ویژه و با سلاح های نیم سنگین، لشکرهای زرهی و مجهز عراق را از هر سو حمله قرار می دادند و با عبور از موانع، خود را به هدف های مهم، جهت نابودی می رساندند. با توجه به کمبود تجهیزات، حداکثر بهره برداری از آنان می شد، و با تاکتیک صحیح و استفاده از تجربه ها، از آن به عنوان مؤثرترین سلاح در نابودی امکانات دشمن سود می جستند. نقش کلیدی ایمان و تأثیر آن بر عنصر اولی، در بند 7 توضیح داده می شود.

6- نفوذ عنصر ایمان بر عناصر حیاتی در یک پیروزی نظامی:

حماسه عظیم خرمشهر، این پیام را نوید داد که آنچه موجب گردید متخصصان نظامی، فتح شهر را معجزه قلمداد کنند به خاطر عدم آگاهی از وجود ایمان (این جوهره ی پاک و مقدس انسانی) بود. در نبردهای ایران آنچه توانست کمبود تجهیزات و نقشه های پیچیده نظامی را جبران سازد، نقش ایمان بود. آنچه به فتح خرمشهر قداست می داد، ایمان قوی و الهی جوانان بسیجی و سپاهی و ارتشی بود. آنچه دشمنان را دچار حیرت و بهت نمود، ایمان بود. آنچه تئوریسین های نظامی را متعجب ساخت، ایمان بود. آنچه استکبار جهانی را در فتح خرمشهر هراسناک نمود، ایمان عظیم و شگرف بود. و این ایمان بود که حماسه عظیم خرمشهر را فراتر از یک حماسه ساخت و به آن جایگاهی بلند مرتبه و والا عطا کرد و به آن قداست و اهمیت بخشید، و این فتح را خجسته و مبارک ساخت.

ایمان که در اشکال مقاومت، ایثار، شهادت، فداکاری و... متجلی گردید، نقش کلیدی در فتح خرمشهر داشت. ایمان راسخ همراه با امید، پیروزی را نوید داد، و این باعث گردید تا کارشناسان امور نظامی در علم خویش تجدید نظر نموده و این عامل را در جایگاه ویژه خود لحاظ نمایند. و آزادی خرمشهر نمونه ای عینی از قرار دادن این عامل قوی سلسله عوامل مؤثر در موفقیت های نظامی است. و با وارد شدن این عنصر در مجموعه عناصر، پیروزی نظامی، مشخص گردید که دست اندرکاران امور همواره باید نقش اصلی مبدل سازند، و ایمان را در راستای تاکتیک و تکنیک و حتی بالاتر و برتر از آن دو عامل بدانند.

ج- تبلیغات:

نظام اسلامی ایران در طول اشغال خرمشهر، با رشادت های زیاد مردم به موفقیت های مهم نظامی و سیاسی نایل گردید، و عملیات نظامی بزرگی را تدارک و تحقق بخشید، ولی به دلیل اینکه ضربه تبلیغاتی دشمن قوی بود، اجازه نداد که این فتح عظیم به معنای واقعی به نمایش درآید.

رژیم عراق شکست های سیاسی و عقیم ماندن نقشه های نظامی خویش را در زیر پوشش اشغال خرمشهر مخفی می نمود، و از این رو خوراک خطرناکی برای دستگاه های تبلیغی دشمنان بود تا از این طریق مانع هویدا شدن حقیقت گردد.

دستگاه تبلیغات دشمن که تمام منطقه و دنیا را زیر پوشش قرار داده بود، ایران را در ابعاد مختلف زیر فشار قرار داد، و مظلومیت تلخی را برای ما به ارمغان آورد.

با فتح خرمشهر عملاً این فشار مرتفع گردید، و ندای مظلومیت نظام، با اکراه دستگاه تبلیغی استکبار جهانی، گوش ملت های مسلمان و انسان های با وجدان و آزاده را نوازش داد و اقتدار نظام در دنیا ثابت گردید.

مطبوعات، جراید و رسانه های استکبار که قبل از آزادی خرمشهر، در مورد ناتوانی و زبونی نیروهای ایرانی مانور می دادند، و اشغال این شهر را مؤید حقارت، سستی و عدم کارایی و... تلقی می کردند. ولی با وقوع حماسه ی خرمشهر تمام بلندگوها خاموش شد و در ورطه سکوت افتادند، و تعداد معدودی از انها به خاطر جلوگیری از رسوایی و آبروریزی، اعتراف خود را از طریق همان دستگاه های مسموم کننده به گوش جهانیان رساندند.

ماحصل کلام (نتیجه گیری):

حماسه عظیم خرمشهر ترکیب بندی است که در آن، ثمره ی تکنیک و تاکتیک در خدمت ایمان، و تلفیق این سه عنصر حیاتی و کارا و مؤثر، در پیروزی نظامی، نمود یافت، و از این رهگذر آثار شگفت انگیز و قابلیت های مهمی را به وجود آورد. این حماسه باعث اقتدار نظام در ابعاد سیاسی و نظامی و فرهنگی گردید و جایگاه نظام اسلامی را در موقعیت حساس و استراتژیکی منطقه خاورمیانه باز نمود و با توجه به این جایگاه نقش اصلی و کلیدی خویش را ایفا کرد.

آنچه حماسه عظیم خرمشهر را مادر حماسه ها ساخت، اوج ایثارها، فداکاری ها، شجاعت ها، شهادت ها، مقاومت ها، رنج ها، مظلومیت ها و... بوده است. و آنچه به خرمشهر قداست بخشیده است کلام مقدس امام (ره) که فرمودند: «خرمشهر را خدا آزاد کرد»، و این جمله مقدس، والا ترین و بالا ترین ارزشی است که شایسته توصیف این حماسه می باشد.

خرمشهر نقطه عطفی در تاریخ جنگ تحمیلی استکبار جهانی برای انقلاب اسلامی است، تاریخ درخشان و زنده از پویایی و تحرک یک ملت جهت احقاق حق تاریخ مظلومیت و محرومیت، تاریخ اقتدار نظام، تاریخ شکوه و جلال و شوکت نظامی و سیاسی، تاریخ رخوت و زبونی دشمن، تاریخ ناامیدی دشمنان انقلاب اسلامی و ایران اسلامی. خرمشهر، قاموسی از ارزش هاست. ارزش های متعالی و مقدسی که هر کدام فرهنگی است از ارزش ها. حماسه خرمشهر کتاب قطوری است که از سطر سطر آن رایحۀ الهی و انسانی به مشام می رسد.

کلام و قلم از وصف این رویداد عاجز است و ذهن نیز در وصف آن یاری نمی کند. جمله ای که می توانم، به پاس احترام، یاد نمایم، این است: «حماسه خرمشهر، مقدس و قابل تقدیس است».

منبع: كتاب «حماسه خرمشهر»، تهیه و تدوین: «دفتر اطلاع رسانی و پژوهش های فرهنگی دفاع مقدس»، ناشر: «سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی»، چاپ اول بهار سال 1376، صفحه 87-96.