خرمشهر به روايت فيلمهاي مستند جنگي

يكي از شيوه هاي صريح مطالعه و درك ماهيت جنگ براي نويسندگان، هنرمندان و تحليل گران، آثار مستند جنگي است. اين آثار ما را تا حدود زيادي با وقايع جنگ از نزديك آشنا مي كند و اين امكان را براي محقق فراهم مي سازد تا جنگ را از نزديك حس كند. زيرا مقوله جنگ به دلايلي چند از جمله ماهيت موضوع، عناصر تبليغي كه از هر دو سوي متخاصم به آن افزوده مي شود و شاخ و برگ هايي كه بر آن افزوده مي شود، از آن نوع پديده هاي اجتماعي است كه ويژگي ها و پيچيدگي هاي خاص خود را دارد. مقاله حاضر درصدد است تا فيلم هاي مستند جنگي را كه جريان اشغال خرمشهر، آزاد سازي و بازسازي آنرا به تصوير كشيده اند، معرفي نمايند. تا براي كساني قصد درك بهتر موضوع «خرمشهر و اشغال و آزادسازي» آنرا را دارند زمينه مقدماتي رافراهم نمايد.

در اين مقاله آثار مستند جنگي به ترتيب زمان ساخت،معرفي شده اند.موضوع هر فيلم نيز به اختصار نقل شده است. طرح ترتيب زماني فيلم ها به ما كمك مي كند تا ما سير تدريجي اشغال، آزاد سازي و بازسازي خرمشهر را بهتر ترسيم نماييم. همچنين جهت ارج گذاري به زحمات مستند ساز بر جسته فيلم جنگي، سيد مرتضي آويني، آثار ايشان درباره خرمشهر به صورت مستقل بررسي شده است.

 مقدمه
تاريخ و حيات انسانها بسرعت سپري مي شود. حوادث و رويدادها صرفاً در خاطره ها مي مانند و در صورت عدم ثبت اين خاطرات ممكن نسل هاي آينده از پس غبار زنگار گرفته تحريف، نسبت به رويدادهاي گذشته بنگرند. از زمان تجاوز دشمن به خاك كشورمان در شهريور 1359 و تسخير شهرهاي جنوبي و غربي ايران و سپس مقاومت و باز پس گيري اين شهرها 25 سال مي گذرد. دوران جنگ سراسر حكايت از ايستادگي و مقاومت مرداني دارد كه وظيفه خويش را در جهت اعتلاي حق مي ديدند. نقطه اوج احساس غرور، حميت و غيرت جوانان اين مرز و بوم در آزاد سازي خرمشهر خلاصه مي شود. مرداني كه جان خود را فدا كردند تا ايران و ايراني بماند و به باورها، اعتقادات و هويت فرهنگي و ملي جوانان نسل جنگ افتخار كند. وظيفه نسل امروز و نسل هاي آينده است كه از بازماندگان و خانواده هاي شهيدان تكريم به عمل آورده و عزت احترام آنان را پاس بدارند. همچنين لازم و ضروري است كه جانفشاني هاي شهدا و جانبازان دوران جنگ را هميشه در يادها زنده نگهدارند و اين امر جز تمسك به ابزارهاي فرهنگ اعم از فيلم، نمايشنامه، رمان، شعر و مانند آن ميسر نمي شود. در ساير ملل نيز چنين است، در همه كشورهاي جهان براي افرادي كه در جهت، امنيت، رفاه و صيانت از جامعه فداكاري كرده اند، با ارج نهادن به زحماتشان از بازمانده گان جنگ، خانواده قربانيان، جانبازان و … ضمن حمايت هاي مادي، آيين هاي خاصي براي بزرگداشت ايشان برگزار مي كنند. مقاله حاضر درصد پاسخ به اين سؤال است. «بهترين شيوه براي اطلاع از وضعيت جنگ و حوادث آن چه بوده و چگونه مي توان به آن دوران نقب زد و رويداد ها را به شكل نسبتاً واقعي تري مشاهده نمود.؟»

پاسخ مقاله مراجعه به فيلم هاي مستند جنگي است كه از آن زمان باقي مانده است. لذا مقاله حاضر سعي در معرفي فيلم هاي مستندي است كه در طي دوران جنگ و پس از آن درباره جنگ در خرمشهر تهيه شده و براي نسل هاي آينده به يادگار مانده است. روش شناسان و متدلوژيست هاي علوم اجتماعي، روش هاي تحقيق را از لحاظ اعتبار يافته هاي تجربي به ترتيب اهميت؛ آزمايشي، ميداني، تحليل محتوا(استنادي) و پيمايشي در نظر مي گيرند. جامعه شناسان در تلاشند كه روش آزمايشي را همچون روانشناسان و روانشناسان اجتماعي بكار گيرند. اما بنا به ماهيت موضوعات مورد بررسي جامعه شناسي، هنوز امكان بكارگيري چنين روشي ميسر نشده است. روش ميداني و مشاهدات عيني حوادث و رويدادها از لحاظ اهميت و اعتبار در رديف دوم قرار مي گيرند. فيلم هاي مستند جنگي براي تهيه كنندگان در زمره روش ميداني و براي محققان بهترين اسناد مطالعه جنگ است. البته با اذعان به اينكه ساختن فيلم مستند جنگي يكي از دشوارترين نوع فيلم هاي مستند مي باشد. همچنين اين كارگردان و فيلم بردار است كه زاويه ديد را براي ما تعيين مي كند. و آنچه كه دوربين او ثبت كرده ما مي بينيم اما با همه اين موارد بي شك فيلم هاي مستند به لحاظ اعتباري بهترين اسناد براي مطالعه جنگ مي باشند. در اين مقاله به فيلم هايي اشاره مي گردد كه موضوع اصلي آن ها جنگ، سپس آزادسازي و بازسازي خرمشهر مي باشد. مسايل مرتبط با جنگ خرمشهر را مي توان به چند مرحله تقسيم كرد.

 مرحله نخست هجوم دشمن و آوارگي ساكنان خرمشهر و گريز مردم به خارج از شهر جهت در امان ماندن از شدت آسيب توپي و خمپاره هاي عراقي، اين مرحله را بعضاً فيلمسازان سينماي دفاع مقدس نيز به تصوير كشيده اند. مانند صحنه آغازين فيلم كيميا(1373) و يا در فيلم سرزمين خورشيد(1375) هر دو از احمدرضا درويش است كه كارگردان براساس خاطرات و تجربيات خود از جنگ و در آغاز تهاجم به شهرهاي اشغال شده را به ما معرفي مي كند. همچنين مجموعه تلويزيوني خاك سرخ ساخته حاتمي كيا نيز يكي از ارزنده ترين سريال هاي تلويزيوني در سالهاي اخير است، كه تهاجم دشمن و سقوط خرمشهر را به تصوير مي كشد.

مرحله دوم مقاومت تا آخرين لحظه رزمندگان جهت جلوگيري از سقوط خرمشهر است. اين مرحله شايد يكي از غم انگيزترين و حزن آورترين مرحله جنگ باشد. مرداني كه با دست هاي خالي در مقابل دشمن آماده و تا دندان مسلح غريبانه مقاومت كردند و شهيد شدند. شايد هيچكس نتواند اين مرحله از جنگ را، حتي در سطحي ترين وجه آن توصيف نمايد. فقط كساني كه شاهدان عيني ماجرا بودند، مي دانند كه آن دوران بر آن مردان چه گذشت؟

مرحله سوم مرحله پيروزي و باز پس گيري خرمشهر از دست دشمن است و مرحله چهارم در طول دوران جنگ پس از آزادي است كه يك منطقه جنگي محسوب مي شده و بازسازي آن به كندي شكل مي گرفت و در نهايت مرحله پس از جنگ و بازگشت خانواده ها، بازسازي شهر و خارج شدن از يك شهر نظامي و منطقه جنگي است. جنگ در خرمشهر به روايت فيلم هاي مستند در اينجا به فيلم هاي مستند جنگي كه موضوع محوري آن ها خرمشهر و مسايل پيرامون آن بوده به ترتيب سال ساخت اشاره مي گردد. حسن آن اين است كه بطور طبيعي تا حدود زيادي مراحل پنجگانه فوق در آن مستتر مي باشد. در سال 1359 فيلم مستندي با عنوان «حدود تاريخ: قسمت دوم" كه محمدرضا اسلاملو تهيه و فيلم برداري كرده است گزارشي از ويراني هاي جنگ ايران وعراق در دزفول، اهواز، آبادان و خرمشهر و مقاومت مردم اين مناطق را به نمايش مي گذارد. مهدي مدني در فيلم مستند «محمود نورايي، اپراتور بي سيم چي»(1360) مقاومت رزمندگان در محله كوت شيخ خرمشهر و گفت و گو با رزمندگان را تهيه و كارگرداني كرده است. همچنين در اين فيلم نورايي از كارش در جبهه، و خانواده و خاطراتش سخن مي گويد. در سال 1360 «نبرد حق: خرمشهر، شهر خون، شهر عشق"(كارگروهي) ساخته شده است.

اين فيلم مي تواند براي كساني كه مي خواهند از نزديك با زندگي رزمندگان در جبهه در سالهاي آغازين جنگ آشنا شوند، مفيد باشد. فعاليت هاي جنگي، عبادت سربازان و پاسداران را در جبهه خرمشهر در سال 1360 نمايش مي دهد. همچنين يكي از شهداي جنگ شهيد ابوالفضل اسماعيلي پيش از شهادت در اين فيلم صحبت مي كند و مصاحبه اي نيز با خانواده اين شهيد به عمل آمده است.

 «فتح خونين"(كارگروهي) در سال 1361، توسط گروه تلويزيوني سپاه تهيه شده است. اين فيلم از جريان مبارزات رزمندگان در عمليات فتح خرمشهر حكايت مي كند.

فيلم «خرمشهر"(1361) كه يك كارگروهي بوده براساس شعري از سپيده كاشاني شاعر معاصر به همراه تصاويري از رزمندگان در جبهه تنظيم شده است.

«پل آزادي»(1361) به كارگرداني مهدي مدني و فيلم برداري فرهاد صبا، ساخته شده است. با به اشغال درآمدن خرمشهر توسط نيروهاي عراقي فرماندهان شيوه هاي گوناگون را براي آزاد سازي آن مي انديشند. يكي از آن ها ايجاد پلي به نام پل آزادي بر روي كارون بوده است. به همين جهت فيلم «پل آزادي» نام گرفته و درصدد معرفي اين تلاش رزمندگان است.

«نامه اي از خرمشهر»(1362) توسط نصرالله نصر ساخته شده است: بعد از آزاد سازي خرمشهر، عده اي از ساكنين خرمشهر براي ديدن شهر به خرمشهر مي روند، پسر بچه اي از اهالي خرمشهر در شهر به گردش مي پردازد و در مدرسه اي كه قبلاً آنجا درس خوانده است، چگونگي وضعيت شهرش را طي نامه اي براي برادرش كه در تهران زندگي مي كند، شرح مي دهد. اين فيلم مستند توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي تهيه شده است.

 «بهروز مرادي(فرهنگي)»(1362) عنوان فيلم مستندي به كارگرداني مهدي كفايي مي باشد. در اين فيلم بهروز مرادي كه از ساكنان خرمشهر بوده و قبل از جنگ شغل معلمي يكي از مدارس اين شهر را به عهده داشته است، خاطرات خود را از جنگ و بمبارآن ها و حملات هوايي هواپيماهاي عراقي بيان مي كند.

مهدي كفايي در فيلم ديگري با عنوان «برروي خاك ها خوابيده ايم» بازماندگان جنگ ايران و عراق را نشان مي دهد كه خرمشهر را از آغاز جنگ و عمليات بيت المقدس كه منجربه آزادي اين شهر شد توصيف مي كنند. همچنين علاوه بر موارد فوق مهدي كفايي در فيلمي تحت عنوان «گزارش آزاد سازي خرمشهر»(1362) تصاويري از ويراني هاي خرمشهر را با صداي بهروز مرادي كه زماني معلم يكي از مدارس اين شهر بوده و خاطرات خود را تعريف مي كند، به نمايش مي گذارد.

حسن منزه در مستند «آزادي خرمشهر»(1362) مراحل مختلف عمليات بيت المقدس را كه منجربه آزادي خرمشهر و به اسارت در آمدن بيش از دوازده هزار عراقي طي اين عمليات گرديد به تصوير مي كشد.

 «در ادامه راه«از دب حردان تا خرمشهر»(1362) فيلمي است از حميدرخشاني. رخشاني در اين مستند نشان مي دهد كه چگونه شهرهاي ويران شده دب حردان، هويزه، آبادان و خرمشهر توسط كميته بازسازي مناطق جنگي بازسازي مي شوند.

 فيلم «از خرمشهر تا ابديت»(1363) به كارگرداني عليرضا اسلاميان،ويراني هاي شهر خرمشهر را در زمان جنگ، نقاشي هاي روي ديوار مربوط به انقلاب و جنگ و بازسازي بعد از آزادي خرمشهر را به تصوير مي كشد. اين فيلم توسط گروه تلويزيوني سپاه تهيه شده است. محمد ميرحسيني در مستند «خرمشهر خانه ي توست»(1363)، ويرانه هاي خرمشهر را بعد از آزادسازي اين شهر نشان مي دهد. «چهره هاي سبز، تن هاي سوخته"(1365) به كارگرداني محمود شوليزاده، يك فيلم رمانتيك و احساسي از مناطق جنوبي كشور است. اينكه با وجود ويراني هاي بسيار جنگ در خرمشهر و آبادان، درختان سبز شده اند. آويني قلّه نشين در هر شاخه و گونه علمي، هنري و ادبي كساني هستند كه قله نشين بوده و افراد ديگر پروازشان به ايشان نمي رسد. به عنوان نمونه در عالم شعر و غزل حافظ قله نشين است و كمتر غزلسرايي پيدا مي شود كه همپاي حافظ اوج بگيرد. در همه شاخه هاي هنري، علمي و ادبي نيز قله نشيناني هستند كه معدود بوده و حسرت بسياري از همگنانشان را برانگيخته اند. در ژانر فيلم هاي مستند جنگي ايران، بدون شك شهيد سيد مرتضي آويني قله نشين است.وي هماره بر تارك اين شاخه از آثار فيلم و هنر خواهد درخشيد.

به بيان ديگر آويني از آن تيپ شخصيت هاي پركاري است كه عرض زندگي اش بيش از طول زندگي ارزش دارد. به همين دليل بخش جداگآن هاي به ايشان اختصاص داده ايم كه البته حق ايشان بيش از اينهاست.

سيدمرتضي آويني(1372-1326) دانش آموخته رشته معماري دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران مي باشد. پس از انقلاب معماري را كنار گذاشت و به اقتضاي ضرورت هاي انقلاب به فيلمسازي روي آورد. ابتدا چند مجموعه دربارة حواث گنبد ساخت و ستم خوانين را در «خان گزيده ها» نشان داد و «سيل خوزستان" را در همين زمان ساخت.

 با شروع جنگ به جبهه رفت، به همراه گروهش در روزهاي محاصره خرمشهر وارد اين شهر شد و مجموعه يازده قسمتي «حقيقت» را تهيه كرد. اسامي اين مجموعه يازده گانه عبارتند از «برادررضا دشتي»، «آنان غريبانه جنگيدند و شهيد شدند»، «پاي صحبت بهروز»، «اي شهيد زمان»، «دست ها و دل ها»، «بچه هاي هويزه»، «عمليات امام مهدي»، «مادر»، «دزفول»، «اردوگاه فعال" و «فتح الفتوح». آويني و «روايت فتح»: مجموعه روايت فتح پركارترين و عظيم ترين مستند جنگي ايران در طول دوران دفاع مقدس مي باشد. آويني و همراهانش طي سالهاي 1365 تا 1367 يعني در عرض دو سال بيش از 70 برنامه تهيه كردند. خرمشهر در آثار مستند آويني: سيد مرتضي آويني چند مستند تلويزيوني دربارة خرمشهر ساخته است. در سال 1359 در فيلم «فتح خون"،خرمشهرِ قبل از سقوط را نشان مي دهد. در همان سال «حقيقت 1: ثارالله" را تهيه كرد كه هنوز چند ماهي از سقوط خرمشهر نگذشته است و آبادان در محاصره است.

 در ايستگاه هفت(ذوالفقاريه)، حاشيه بهمن شير، فياضيه و روستاهاي اطراف آبادان و كوت شيخ، رزمندگان مقاومت مي كنند. فيلم در نهايت با صحبت دو تن – حميد و كريم – از بچه هاي خرمشهركه هنوز نتوانسته اند به سقوط شهر و ويراني خانه هايشان رضايت بدهند، پايان مي پذيرد. در «حقيقت 3: پاي صحبت بهروز"(1359) يكي از رزمندگان،فردي است كه در خرمشهر مي جنگيده است. او مقاومت جوانان را در خرمشهر و سقوط شهر را بازگومي كند. همراه با اين داستان خاطرات و صحنه هايي از مقاومت رزمندگان در كوچه هاي خرمشهر هم ديده مي شود. «حقيقت 4: شهيد زمان" نيز در سال 1351 ساخته شده است. عده اي از جوانان نشسته اند و داستان هايي از سقوط خرمشهر نقل مي كنند. فيلم با سرود «اي شهيد زمان يار مستضعفان" كه توسط همه افراد همخواني مي شود،به پايان مي رسد. در سال 1372 شهيد آويني مجدداً مجموعه اي شش قسمتي تحت عنوان «روايت فتح: شهر در آسمان" را مي سازد كه مروري است دوباره بر جنگ در خرمشهر و حكايت مقاومت و ايثار و شهادت رزمندگان و در نهايت آزادي خرمشهر از دست اشغالگران. آنچه گفته شد، مرور كوتاهي بر فيلم هاي مستند جنگ مي باشد. ممكن است در طي بررسي موارد ديگري وجود داشته باشد كه از قلم افتاده باشد. اما حداكثر تلاش بر آن بوده است تا همه فيلم هايي كه محتواي اصلي آن ها خرمشهر بوده، طرح گردد. همچنين يادآوري اين نكته لازم است كه اكثر فيلم هاي مستند توسط «واحد جنگ" و يا ساير واحدهاي سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران تهيه شده است. لذا مواردي كه توسط ساير ارگآن ها، غير از صدا و سيما، تهيه شده بود نام ارگان و يا نهاد ذكر شده است. خلاصه و نتيجه گيري غيرازكساني كه در جنگ حضور داشته اند، لازم است بقيه افراد به واسطه نويسندگان، گويندگان،فيلم سازان و ساير هنرمندان با جنگ و صحنه هاي آن آشنا شوند. در اين ميان بهترين و گوياترين سندها، فيلم هاي مستند جنگي است. فيلم هاي مستند جنگي موجود درباره رنج هاي مردم، سقوط و باز پس گيري و بازسازي شهرهاي اشغال شده و از جمله خرمشهر، از محكم ترين اسناد مطالعاتي براي محققان است. در اين مقاله سعي گرديده،گزيده و خلاصه اي از فيلم هاي مستند جنگي معرفي گردد، تا مشتي از خروار براي نسل هاي آينده معرفي شود، آيندگاني كه صرفاً از پس غبار زمان با جنگ ارتباط برقرار خواهند كرد.

فيلم هاي طرح شده در اين مقاله به پنج محور كلي در رابطه با خرمشهر پرداخته اند. حمله دشمن و مقاومت، سقوط خرمشهر، آزادسازي خرمشهر در طول جنگ و بازسازي آن محورهاي اين مقاله است. براي كساني كه قصد مطالعه دراين زمينه رادارند، بهترين شيوه،ملاحظه فيلم هاي مستندي است كه دربارۀ ويراني ها، خرابي ها و سرانجام خرمشهر ساخته شده است. سيد مرتضي آويني، چون نگيني ارزشمند بر تارك مستند سازان جنگ مي درخشد. به همين جهت آثار ايشان به صورت مستقل بررسي شده است. آثار مستند شهيد آويني به دو بخش كلي تقسيم مي شود: آثار قبل از جنگ و آثار مربوط به جنگ. بخش دوم،يعني آثار جنگي خود به دو قسمت تقسيم مي شود. يك بخش مجموعه ارزشمند روايت فتح كه از سال 1365 تا سال 1367 كه حدود70 ساعت برنامه است و قسمت دوم ساير آثار مستند جنگي ايشان كه در اين مقاله بخش هايي كه مربوط به خرمشهر بود، نقل گرديده است. اگر چه مستند سازان سختي ها و رنج هاي فراواني متحمل شده اند تا جنگ را به تصوير كشند. اما بديهي است كه نمي توان با دوربين فيلم برداري همه قامت جنگ با پيچيدگي ها، هيجان ها، دلهره ها، ترسها و كشتن و كشته شدنهايش را نشان داد، اما چاره اي نيست. براي تربيت خيال و روان ساختن قلم و ايجاد آثار هنري براي آيندگان جهت درك جنگ، اصلي ترين طريقه مراجعه به آثار مستند است. كه اميد است اين مقاله در معرفي مقدماتي اين آثار توانسته باشد گامي كوچك بردارد.

منابع و مآخذ:
1.آقابابايي، علي «مستند جنگي، نگاهي به فيلم هاي مستند ايران و جهان»، تهران: انتشارات روايت فتح، 1382
 2.آويني سيد مرتضي، «يك تجربه ماندگار، روايت فتح" آينه جادو، جلد سوم تهران: نشر ساقي 1378.
3.سيماني، محمد، «پايداري در قاب" تهران؛ انتشارات فرهنگ كاوش، 1381.(دو جلد
4.شاملو، سپيده و ديگران، «سينما در آينه خورشيد»، تهران؛ نشر علمي، 1377.
 5.فراستي، مسعود، «جنگ براي صلح"؛ تهران به انجمن سينماي انقلاب و دفاع مقدس 1379.( سه جلد)
6.فراستي، مسعود «25 سال سينماي ايران سينماي جنگ و دفاع مقدس» تهران: موزه سينماي ايران، 1382.
7.معدني، سعيد و پيرخائفي، عليرضا، «چگونگي تكريم از رزمندگان و ايثارگران جنگ در ساير ملل" تهران: نشر شاهد، 1381، چاپ دوم.