نقد و بررسي داستان نخل هاي بي سر؛ نوشته قاسمعلي فراست؛ توسط محمد حنيف

خلاصه : داستان از اولين روزهاي آغاز جنگ در خرمشهر شروع مي شود. ناصر، شخصيت اصلي داستان است كه برادرش حسين و خواهرش شهناز در اولين روزهاي جنگ شهيد شده اند . خانواده اش به تهران مهاجرت مي كنند.خود او نيز چند بار به تهران آمده ولي براي جبهه دلتنگي كرده، بالاخره هبه سوي جنگ بر مي گردد. در خاتمۀ داستان، صالح، دوست ناصر زنگ مي زند و خبر آزادي خرمشهر و شهادت ناصر را به مادرش مي دهد.
«با خرمشهر صحبت كنين»
صداي تلفنچي قطع مي شود و صداي خفيف تري به گوش مي رسد.
-سلام عليكم!
صدا به گوش زن آشناست! صداي صالح است؛ صالح موسي زاده.
-سلام عليكم، بفرمائيد.
-بتول خانم خبر خوش؛ تبريك ؛ تبريك!
-چيه صالح؟ چه خبره؟
-تا چند دقيقه ديگه همه ايران مي فهمن؛شايده همۀ دنيا!
-خرمشهر آزاد شده؟
-آره؛گرفتيمش؛حالا من از خط اومدم مهمات ببرم؛ گفتم خبرو به شما هم بدنم. چهرۀ زن گل انداخته، خنده از لبش كنار نمي رود و روي پايش بند نيست. بي اختيار اشك مي ريزد و اين پا و آن پا مي كند. حرفي به گلويش آمده است و مي خواهد بزند، اما شادي امانش نمي دهد. لب باز مي كند و بريده بريده به صالح مي گويد.
ديگه حالا...اگه ناصر هم... شهيد بشه ... غمي ندارم.
-چي؟
-مي گم حالا ديگه اگر ناصرم هم شهيد بشه، غمي ندارم.
-پس... پس ناصر هم شهيد شد.»
جامعۀ «نخل هاي بي سر»
جامعه اي كه قاسمعلي فراست در رمان نخل هاي بي سر ساخته از سوئي جنگ و خون و آتش و مقاومت و آوارگي و درماندگي و استادگي را در خود دارد و از سويي ديگر بي تفاوتي، بي خبري و بي خيالي را.
فراست با ديدي واقع بينانه به جامعۀ خود نگريسته است، گرچه هيچگاه خوش بيني رزمندگان تغيير نكرده و آنان همواره با روحيه اي والا به جنگ مشغولند، اما دور از هياهوي جبهه عده اي نيز، زندگي عادي خود را مي گذرانند و حتي بعضاً به فكر سوء استفاده نيز هستند.
«مرد شكم بر آمده اي از تريلر پاين مي پرد و با خنده مي گويد:
...د نشد...شلوغش نكنين، اول نفري دويست تو منتونو بدين بعد سوار شين.هر كس نداره بياد پايين.»
اين صداي مرديست كه درگيرو دار جنگ، نه بفكر كمك به هم وطنان است كه كرايۀ خرمشهر تا اهواز را تا دويست تومن بالا برده است. علاوه بر اين كسان ديگري هستند كه روزهاي آغازين جنگ و در كنار ناصر رزمنده، گوش به راديو عراق دارند و دل به سوداي تغيير وضعيت سياسي سپرده اند.
«ناصر به حرف مي آيد:
...ننه جون اصرار نكن، روي اين زمين، دشمن خوابيده، من نمي تونم بخوابم، نمي تونم.
زن سكوت مي كند. مدتي هيچ يك چيزي نمي گويند. صداي شليك از دور شنيده مي شود.مادر دوباره مي گويد:
-پس،دائيت سر شب راديو عراقو گرفت
چشم ناصر ناگهان به طرف پسر دايي اشش مي رودو او را كه كنار رختخواب ها لميده است مي پايد.»
شهر شلوغ و فارغ از جنگ تهران درديگاه ناصر اينگونه مي نمايد:
«چشم هاي ناصر به بيرون ماشين رفته است و وقتي نور افكن ها را جلو بنگاه هاي ماشين فروشي و لوكس فروشي ها مي بيند، گرفتگي اش بيشتر مي شود.»
«...روزي كه ناصر را براي بستري شدن به بيمارستان مي برند. وقتي به اينجا رسيدند، چند دختر و پسر جوان را ديدند كه بستني مي خورند و در حالي كه قاه قاه مي خنديدنددنبال هم مي كردند و پر يا پوچ بازي مي كردند.
آن روز ناصر، جلوي پارك از رفتن ماند...
-بخوابين، عراقيا، عراقيا دارن مي ان!
و آن دختر و پسرها خنديدند و گفتند :«عراقيا!»
اما همۀ جامعۀ رمان نخل هاي بي سر از انسانهاي بي تفاوت تشكيل نداده است و اين نشان از شناخت خوب و واقعي نوينده از واقعيت جامعه دارد.
نقد وبررسي «نخل هاي بي سر»
در اينجا به لحاظ اهميت«نخل هاي بي سر» به عنوان اولين داستان بلند جنگ با ديد مثبت به جنگ، گزيده اي از نظرات رضا رهگذر در كتاب«نيم نگاهي به هشت سال قصه جنگ» بيان مي شود.
رهگذر ضمن معرفي«نخل هاي بي سر» چنين مي نويسد:« نخل هاي بي سر مبتني برماجراهاي واقعي است كه براي خانوادۀ حاجي شاه رخ داده است. اين كتاب اولين بار در بهار 1363، به چاپ رسيد، زاويۀ ديد آن بين داناي كل مطلق و داناي كل محدود در نوسان است و اين بي توجهي نويسنده را در اين زمينه مي رساند.»
از ديگر موارد رهگذر در مورد«نخل هاي بي سر» عنوان مي كندعبارتند از:
-بي هويتي شخثصيت هاي داستاني و عدم ارائه شناسنامۀ كامل آنها.
-نثر بد و متكلف
-در توصيفات ، جاندار ديدن خردسالانۀ بسياري از اشياأ و پديده هاي طبيعي مثل نالۀ تاكسي.
-عدم حضور در فرازها و صحنه هاي سرنوشت ساز اصلي.
-اصرار بر القاي غم و اندوه و آوارگي.
البته ايراد آخر رهگذر بر «نخل هاي بي سر»وارد نيست، چرا كه فراست ضمن بر شمردن آوارگي و اندوه، حماسه ها را ، بيشتر مورد نظر قرار داده است.

منبع :
1. جنگ از سه ديدگاه ؛ بررسي 20 رمان و داستان بلند جنگ ، محمد حنيف
2. فراست،قاسمعلي:نخل هاي بي سر،تهران،امير كبير،1367،صفحه216،چاول،1363،موسسه انجام كتاب