فضای جدید و جوان، در شعرهای دفاع مقدس
برخی تصور می کنند در عرصه شعر دفاع مقدس اتفاق تازه ای نیفتاده اس و شعرهای نسل جدید شاعران دفاع مقدس چیزی جز تکرار همان مفاهیم و مضامین شعرهای شاعران نسل اول و دوم دفاع مقدس نیست. با نگاهی دقیق به شعر شاعران جوان دفاع مقدس به راحتی می توان دریافت که برخلاف تصور، شعر شاعران جوان دفاع مقدس، شعری است پویا که در حال پیشرفت و تعالی است، که حتی شعری است متفاومت با شعرهای نسل اول و دوم انقلاب؛ شعری جذاب، دل نشین، با زبان و بیانی نو و تصویر و فضایی کاملا متفاوت با شعر پیشینیان و پیشکسوتان شعر دفاع مقدس.
برای اثبات چنین ادعایی بهترین راه، گزینش شعرهایی با موضوع
و محتوای واحد است؛ یعنی گردآوری و انتخاب شعرهایی که در یکی از زمینه های دفاع
مقدس سروده شده اند، مثل پایداری، ایثار و شهادت و غیره، و مقایسه آنها با هم که
خوشبختانه این انتخاب را آقای علی رستمی انجام داده اند و با انتخاب و گردآوری
نزدیک به دویست شعر از یکصد و پنجاه شاعر دفاع مقدس کتابی فراهم آورده اند به نام
«یوسف نامه» که در برگیرنده شعرهایی است که درباره ی «شهیدی گمنام و مفقود الجسد»
سروده شده اند؛ شعرهایی بسیار عاطفی و تاثیرگذار که هر یک مبین احساس، عاطفه و
برخورد شاعری است با موضوع موردنظر که با توجه به وحدت موضوع، به دلیل تفاوت در
زاویه دید، نوع برخورد و برداشت شاعران با موضوع در نهایت دارای فضاهای متفاوتی
هستند.
فضاهای متفاوتی که اغلب همین جاست؛ گرچه این شعرها همگی درباره ی موضوع واحدی سروده شده اند، ولی با این همه به دلیل نوع نگاه متفاوتی که شاعران داشته اند و نوع برخورد و برداشتی که آنان از موضوع موردنظر داشته اند، و نیز با توجه به خلاقیتی که لازمه شعر است، تلاش کرده اند، شعرهای متفاوتی ارایه بدهند، شعرهایی که در مقایسه با شعرهای نسل اول و دوم دفاع مقدس کاملا تازه و بدیع اند و به همین جهت نیز جذاب و خواندنی.
گفتنی است که همه شعرهای گردآوری شده در کتاب «یوسف نامه»
علی رستمی از نظر زبان، بیان، فرم و ساختار یکسان نیستند و حتی از نظر توفیق و عدم
توفیق شاعران نیز این شعرها در یک حد نیستند. برخی از شعرها موفق ترند و برخی نیمه
موفق و چند شعری هم ناموفق ولی تعداد شعرهای موفق کتاب در حدی است که کبتوان کتاب
را موفق خواند.
ولی مهمتر از آن تنوعی است که در این کتاب از نظر فرم و ساخت شعرها وجود دارد؛ به طوری که از حدود دویست شعر گردآوری شده در این مجموعه تعداد 124 قطعه در قالب غزل سروده شده اند، تعداد 11 قطعه در قالب مثنوی و 13 قطعه در قالب دوبیتی و رباعی و 2 قطعه در قالب قصیده، دو قطعه در قالب ترکیب بند، دو قطعه در قالب غزل های پیوسته و بالاخره هفت قطعه در قالب چهارپاره و 36 قطعه نیز در قالب شعر نواند؛ گرچه شعرهای نو گردآوری شده در این مجموعه جز یکی دو مورد بقیه در مورد در حد شعر تجربی اند.
بدین ترتیب به طوری که ملاحظه می شود اکثریت شعرهای این کتاب در قالب غزل سروده شده اند؛ یعنی حدود 125 قطعه شعر، که بیش از نیمی از شعرهای کتاب را به خود اختصاص داده است که نشان دهنده توجه شاعران دفاع مقدس به قالب های سنتی شعر نیز می تواند باشد.
و از آنجایی که تمام این غزل ها درباره موضوع واحدی همچون شهیدان گمنام و مفقود الاثر سروده شده اند، مجال و فرصتی است برای بررسی آنها و مقایسه ی آنها با همدیگر تا همان طور که در آغاز مطلب گفتیم ببینیم چقدر این شعرها در حال تحول و تکامل هستند. به عبارت دیگر تنها در این صورت و در صورت دردست داشتن تعدادی شعر در یک قالب واحد و درباره ی موضوع واحدی است که می توان به راحتی به مقایسه شعرها با هم پرداخت.
با نگاهی کلی به این غزلها به راحتی می توان دریافت که غزل ها به دو گروه متفاوت غزل معاصر تعلق دارند. نخست غزل هایی که به غزل نو و برخی نیز غزل نئوکلاسیک شهرت دارند، در مقابل غزل هایی که باید آنها را «غزل مدرن» نامید. غزل هایی که متعلق به حرکت جدیدی در غزل معاصرند با نام های غزل متفاوت، غزل پس مدرن و غیره نامیده می شوند؛ که به نظر می رسد انتخاب عنوان «غزل مدرن» برابر غزل های کلاسیک، نئوکلاسیک و نو برای آنها از هر نظر گویاتر و رساتر می تواند باشد.
برای آشنایی با زبان، بیان و فضای کلی این غزل های مدرن نگاهی می اندازیم به اولین شعر کتاب یا غزل «کربلای چندم» از رقیه آزادنیا که چنین آغاز می شود:
در طواف فرشته می چرخد، دور تا دور دوش مردم را
یک کم آهسته تر قدم بردار، تا نیاشوبی این تراکم را
از حرم های چهار ضلعی باز، بوی خاکستر توی می آید
هدیه ی شهر کرده ای این بار، تربت کربلای چندم را این غزل کوتاهی است در وزن دوری «فاعلن فن لن» چهاربار؛ که در پنج بیت سروده شده است با مقطع بسیار زیبایی چون؛
پانزده کنگره گذشت از تو، دست شعر از تفحصت خالی است
کاش فردوسی از تو بنویسد، مثنوی های خوان هشتم را
در این بیت ارجاع ساده به فردوسی و هفت خوان رستم و اسفندیار در شاهنامه فردوسی است. فضای حماسه را به شعر فرا می خواند و ذهن مخاطب را به سوی حماسه پایداری سوق می دهد.
کافی است این غزل را مقایسه کنیم با غزل «نشان پرواز» حسین اسرافیلی که از اتفاق، دومین غزل این مجموعه است:
کسی نگفت از میان توفان، چگونه آن شب گذشته بودی
زگردباد و تگرگ و باران، چگونه آن شب گذشته بودی
کسی نگفت از میان آتش، میان آن شعله های سرکش...
بهانه در دل، شراره در جان، چگونه آن شب گذشته بودی
ضیاءالدین ترابی
منبع: کتاب دوازدهم/مجموعه مقالات دوازدهمین جشنواره کتاب سال دفاع مقدس/ سیدمحمود میرکاظمی/1387
