جواد محقق: ادبیات کودک دفاع مقدس چرخه نشر را شکوفا کرد

به گزارش نوید شاهد نشست تخصصی «ضرورت شعر جنگ و دفاع مقدس در حوزه کودک و نوجوان» عصر دیروز پانزدهم آبان 1396 با حضور علی اکبر احمدی، روانشناس، مریم جلالی، استاد دانشگاه شهید بهشتی و داور جایزه کتاب سال دفاع مقدس و جواد محقق،  رضا حاجی آبادی، زهرا شیرکوند، سید محمد میرکاظمی، به میزبانی اداره کل اسناد و انتشارات بنیاد شهید برگزار شد.

ضعف ادبیات کودک در آخرین جایزه کتاب سال دفاع مقدس

مریم جلالی پس از پرداختن به تاریخچه ادبیات کودک در اروپا و آمریکا گفت: موضوع کودک از زمان مشروطه در ایران به رسمیت شناخته شد. ادبیات بستری برای نمایش رخداد‌های جامعه است. کنش‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ... در بستر ادبیات ظهور می‌کند. برای ماندگار شدن ادبیات سه وزنه «شاهر یا نویسنده»، «متن» و «مخاطب» باید هم‌وزن باشند. در آثاری که برای جایزه کتاب سال دفاع مقدس داوری می‌کردیم، نتوانستیم حظ لازم را از آثار ادبی حوزه کودک و نوجوان ببریم.

وی اذعان کرد: متاسفانه باید گفت با ادبیات کودک و نوجوان فعلی، در 30 سال آینده نمی‌توانیم جوانان شجاعی داشته باشیم. ماحصل آن‌چه در دهه 50 برای ادبیات کودک ما رخ داد توانست انسان‌هایی پدید بیاورد که در برابر دشمنان داخلی و خارجی ایستادگی کنند. در ادبیات دفاع مقدس جشنواره‌ها و مسابقه‌های کتابخوانی می‌توانند راهگشا باشند اما باید رابطه زبَر زنجیره‌ای را هم که از فضای کتاب ساطع می‌شود در نظر داشت.

استاد دانشگاه شهید بهشتی با مرور ادبیات کودک پس از انقلاب اسلامی گفت: در سال‌های جنگ پدران و مادران تصمیم می‌گرفتند که کودکانشان چه بخوانند. در دهه هفتاد، قدری به نیاز‌های کودک توجه می‌شد اما باز هم مصالح والدین بر آن نیاز‌ها اولویت داشت. در دهه هشتاد، نیاز‌های کودک و اهمیت به خواست او پررنگ‌تر و این‌که کودک چه می‌خواهد؟ مطرح شد.

وی ادامه داد: از طرفی، در دهه 1360 در ادبیات جنگ برای کودکان از قداست جنگ سخن گفته می‌شود. شاید با توجه به رغبتی که وجود داشت، بتوان گفت که این، حُسن این نوع نگارش بود. دفاع از باور‌های دینی نیازمند مستقیم‌گویی بود. در دهه‌ 70 عاطفه در شعر و داستان جنگ برای کودکان پررنگ‌تر شد. واژه‌های سمبلیک که در تلویزیون هم کارکرد زیادی داشت، در شعر و داستان کودکان هم پررنگ بود. از دهه 80 متهم به سوء استفاده از احساسات کودکان شدیم. توصیف مضامین ایثار و شهادت در پشتیبانی از نظام صورت می‌گرفت و به زبان ساده می‌گفت که اگر باز هم جنگی رخ دهد، پشت آرمان‌هایمان هستیم. در دهه 90 بسیاری از افراد صلح‌طلب شدند و برخی هم با ساده کردن نوشتار، گمان کردند که این آثار می‌تواند برای کودکان و نوجوانان کاربرد داشته باشد.

جلالی در پایان سخنانش پیشنهاد کرد: برای آن‌ که ادبیات جنگ را در داستان، شعر و بازی کودکان به کار ببریم، می‌توانیم از شخصیت‌های خیالی که کودکان توانایی هم‌ذات‌پنداری با او را داشته باشند، بهره بگیریم. همچنین می توان در ادبیات جنگ کودکان وجه وطن‌خواهی را پررنگ‌تر کرد. اگر ما در برابر عراقی‌ها توانستیم بایستیم، به دلیل غلیان احساس وطن‌دوستی بود. زیرا ما با عراقی‌ها در دین مشترک بودیم اما در برابر آن‌ها به خوبی ایستادیم.

نیازمند بستر مناسب برای ترویج فرهنگ دفاع مقدس

سپس سید محمد میرکاظمی گفت: برای انجام هر کار فرهنگی، نیازمند بستر فرهنگی هستیم. در حال حاضر این بستر وجود ندارد. متاسفانه وقتی غربی‌ها از جنگ صحبت می‌کنند، برای مردم خوش‌آیند است اما وقتی ما از جنگ خودمان حرف می‌زنیم به ذائقه آن‌ها خوش نمی‌آید. باید بستر فرهنگی و اجتماعی مناسب ایجاد کنیم. شاید نیاز باشد که نسلی بگردد تا به نقطه مطلوب برسیم. در کشور‌های عربی اساسا صحبتی از حماسه نمی‌شود زیرا اصلا تمدنی وجود نداشت که حماسه به وجود آید. در جامعه عرب حتی یک برگ شعر حماسی نداریم. دعوا‌های آن‌ها و دغدغه‌های آن‌ها در حد قبیله‌ای بود. این در حالی است که ایران با اروپا و شرق دور منازعه داشت.

وی ادامه داد: در کتاب‌های درسی، رسانه، فرهنگ خانواده و مراکز فرهنگ‌سازمان باید زمینه‌ها را آماده کنیم و سپس به کار فرهنگی بپردازیم. ایجاد حس وطن‌دوستی برای کودکان امروزی که در معرض رسانه‌ها و افکار متفاوت هستند، کار چندان ساده‌ای نیست.

برکات ادبیات دفاع مقدس برای چرخه نشر

جواد محقق آخرین سخنران این برنامه نیز در سخنانی گفت: ماجرای شهید فهمیده در زمان جنگ سبب ایجاد الگویی برای دفاع گروه سنی نوجوان از آرمان‌ها و ارزش‌‌های انقلاب شد. اسم این نوجوان اهمیت نداشت. مهم اتفاقی بود که رخ داد و نوجوانی به جای فرار، در برابر دشمن ایستاد.

وی درباره حس وطن‌خواهی در رزمندگان ایرانی دوران جنگ گفت: در وصیت‌نامه‌های شهیدان دفاع از وطن مستتر هست اما بیشتر آنان دفاع از دین، دفاع از اندیشه‌ها امام (ره) و دفاع از ارزش‌های انقلاب را به عنوان اهداف خود برای حضور در جبهه ذکر کرده‌اند.

این نویسنده و شاعر افزود: گرایش به شعار در تمام ادبیات‌های پایداری دوران جنگ همه ملت‌ها وجود دارد. غلبه شعار در بخش‌های فنی، تکنیکی و تخیلی در زمان جنگ وجود دارد اما پس از جنگ می‌توان فارغ از شعار نوشت. داشتن مخاطب وسیع، یکی از مواهب جنگ بود. ما نزدیک به 20 میلیون مخاطب ادبیات جنگ در این میان داشتیم. باعث شد که تصویرگری‌ کتاب دفاع مقدس رونق بگیرد و امروزه با خیل زیادی از تصویرگرانی روبرو هستیم که کار خود را با آثار جنگ آغاز کردند. همچنین، آثار زیادی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان دفاع مقدس منتشر شد. ناشر دفاع مقدس به وجود آمد. چرخه اقتصادی نشر ما پر بار شد. الان 10‌ها ناشر داریم که مشخصا در حوزه دفاع مقدس کار می‌کنند. شاعران و نویسندگان حوزه کودک بسیاری هستند که نخستین کارشان را در این حوزه نوشتند و پس از آن کار خود را در حوزه‌های دیگری ادامه دادند.

به گفته محقق دفاع مقدس در شاخه فرهنگی، به بازتولید تاریخی پرداخت. گره‌خوردگی جنگ ما با عاشورا و جامعه، آماده‌سازی بچه‌ها برای پاسداری از کشورشان، ایجاد آینده نگری و بلند شدن دید بچه‌ها، رشد کتابخوانی در میان آن‌ها، ایجاد فرهنگ مقاومت و پایداری، از برکات دفاع مقدس بود.