بازتاب دفاع مقدّس در آينه شعر فارسي

نگارنده در اين پژوهش با رويكرد زباني، شكلي، زيبا شناختي و محتوايي به تحليل شعر دفاع مقدّس پرداخته است. رباعي، دوبيتي، غزل و قالبهاي نو، رايج ترين و پركاربردترين قالب شعر دفاع مقدّس مي باشد. شعر دفاع مقدّس شامل دوره جنگ و صلح مي باشد. در ابتدا زبان شعر ساده و بدون تصنّع و نزديك به كلام محاوره بوده و در دورة دوم، به سمت آرايشهاي لفظي و معنوي رفته و رنگين تر مي باشد و از نظر محتوايي تنوع مضامين وجود دارد حماسه و عرفان، تشويق، ترغيب، تحقير، شهيد و شهادت، ايثار و شهادت طلبي، عناصر ديني، شيعي آميخته با صبغه هاي ملي و وطني ويژگي شعر دوران دفاع مقدس بوده و يادآوري خاطرات رزمندگان و حفظ ياد شهدا و ارزشها و بيان اندوه و سوگ همراه با عاطفه و انتقاد، محتواي دورة دوّم شعر دفاع مقدس مي باشد و اين سروده ها از تصاويرزيبا و تازه شاعرانه به صورت معتدل برخوردار است. آغاز سخن به نام يزدان تا نيك رود سخن به پايان

مقدمه
جهاد و مبارزه در راه خدا هنر شجاعت و شهامت مؤمن واقعي خداوند است و تبلور اين هنر مقدّس و شجاعت و شهامت در هنر شعر امري بديهي است. رزمندگان جان بر كف ايراني با ابزار معنوي و مادي به جنگ با متجاوز برخاستند و شاعر هنرمند با سلاح هنر منظوم و ملحون به حفظ و صيانت از ادبيات و فرهنگ دفاع و جهاد و جنگ پرداخته است. گواه راستين اين مدّعا آثار مكتوب منظوم نادره گويان در خصوص نبرد عاشقانه و دلاوراني كه در ميادين رزم ونرد نبرد، جان مي باختند. شهيدان، ايثارگران، آزادگان، رزمندگان در ادب و فرهنگ و انقلاب قوم ايراني سمبل عشق، ايثار، استقلال، مبارزه بوده بي ترديد داستان راستان آنان براي نسل امروز و فردا خواندني و ماندني خواهد بود. دفاع مقدّس، حماسه دلاوري، آميخته با حماسه عرفاني است. در آثار سخن سنجان، اين حماسه با غنا آميزش كرده و گوهري به نام ادبيات دفاع مقدّس را به زمين گذاشته و در شعر پايداري و دلاوري با عاطفه گره مي خورد. حماسه تبديل به غزل مي شود و با شور و عشق و راستي و مستي همراه مي گردد. به قول يكي از لطيفان نكته سنج: ميان معركه لبخند مي زنيد به عشق حماسه چون به غزل ختم مي شود زيباست (سهيل محمودي) رجز خواني دشمن براي شروع جنگ از(16) شهريور(1359) آغاز شد و ايران آبستن شجاعت، شهادت و امانت الهي(عشق)شد. ادبيات هر ملت، تحت تأثير شرايط سياسي اجتماعي، فرهنگي و ديني هر ملت است جنگ تحميلي و در برابر، دفاع مقدّس در اين نبرد از سال(67ـ59) بوده و عظمت اين نبرد شجاعانه و نيز شكوه حضور مردم ديندار ايراني در اين جنگ، ادبيات و شعر فارسي را از ديد رنگ و صورت و معني دگرگون و به آن رنگ دلاوري و ديني و عرفاني داده است. در قرون متمادي گذشته، حماسه، عرفان، عشق و اخلاق، از عمده ترين مفاهيم اشعار ايراني بوده و شاعر دفاع مقدس همه اين مفاهيم وموتيف را في الواقع تجسّم كرده و يا شنيده و تجربه كرده و آن آزموده هاي عيني خود را با تجارب شعري درآميخته و در پوشش هنر و شعر به تصوير كشيده است جنگ تحميلي و به دنبال آن دفاع مقدّس شگرف ترين تأثير را بر ادبيات منظوم و منثور ايراني گذاشته است. «مجموعه سرودهايي را كه در قالب هاي گوناگون اعم از سنتي و نو، نيمايي و سپيد شكل گرفته اند و درون مايه اصلي آنها تشويق و تكريم «دوست" و تحقير و تهديد «دشمن" و تقويت روحيه مذهبي و ملي براي حفظ وطن و انقلاب است، شعر جنگ مي ناميم. شعر جنگ به لحاظ زماني حدفاصل بين شروع تجاوز دشمن تا پذيرش قطعنامه(598) را در بر مي گيرد." (گزيدة شعر جنگ و دفاع مقدس، صفحه 12) شعر جنگ خودجوش بود. شاعران چه ضعيف و چه قوي، احساسات دروني خويش را نسبت به دفاع حق در مقابل باطل و حوادث و پيامدهاي اوضاع آن به دور از هر نوع تصنّع و تكلف و كسب شهرت و مكنت بيان مي كردند. شعر دفاع مقدّس، آثار منظوم هنگام نبرد و بعد از نبرد و زمان صلح مي باشد. بعد از اقبال به قطعنامه(598) از سوي ايران، شاعران نكته گوي ايراني به سرشت سياسي جنگ نگريستند و سروده هايي كه از اين زمان به بعد با شاخصه هاي تشويق و تكريم دوست و تحقير و تهديد دشمن و نيز انتقاد از خودي و ديگران مي پرداختند، به شعر دفاع مقدس موسوم و مرسوم گرديد و قدري شعر دفاع مقدس رنگين تر همراه با حسن طلب بوده است. نبرد و دفاع ايرانيان در برابر تجاوز دشمن فريب خورده ارزشمند و ستودني است. ادبيات و كلام منظوم فارسي مي تواند چون گنجينه و طلسمي آداب و فرهنگ و ميراث مادي و معنوي دفاع مقدس را حفظ كند و آن را از بوته نسيان و نابودي صيانت و حفاظت كند. پژوهش و تحقيق در باب تأثير دفاع مقدس در شعر معاصر مي تواند شكوه حماسه و هنر شاعرانه شاعران متعهد را آشكار ساخته و بر اين شكوه و عظمت بيفزايد. لذا در اين پژوهش ويژگيهاي شعر معاصر با درون مايه هاي دفاع مقدس، از ديدگاههاي واژگاني،شكلي، زيباشناسي، تخيل و محتوايي تحليل مي گردد. بحث و تحليل: در شعر دفاع مقدس گاه در استعمال واژگان كهن و باستاني زياده روي شده، گاه زبان شعر تحت تأثير سبك دوره ساده، روان و ملايم توأم با زبان عاطفي است و همراه با آرايش هاي لفظي معتدل است. واژگان دور از ذهن، مبهم و غير مأنوس در كلام منظوم دفاع مقدس جايي ندارد. بويژه دورة جنگ كه هدف غايي شاعر رساندن سريع و ساده پيام و محتوا است و به خاطر نفوذ شعر ميان تودة مردم داراي زباني نزديك به زبان محاوره است. زبان شعر دفاع مقدس در آغاز گاهي تند و تشويق كننده و حماسي و گاهي نرم و عميق است و نشان هاي كهنگي زبان بيشتر در قالب مثنوي نمايان است. زبان شعر داراي تنوع است و آن به دليل كاربرد لغات و اصطلاحات كهنه و نو مي باشد. رعايت درست قواعد صرف و نحو كلمه و كلام و دور بودن از ضعف تأليف و غرابت استعمال واژگاني، نيز پرهيز از اطنابهاي بي مورد و حذف هاي بي جهت، مبين رواني و سادگي و تازگي زبان شعر دفاع مقدس مي باشد. «حاصل چنين تلاش صادقانه، اشعاري بود زيبا و دلنشين و پرشور و مؤثر، كه امروزه به شعر دفاع مقدس معروف است. شعري كه ريشه در ايمان و اعتقادات ژرف اين شاعران متعهد داشته و برخاسته از فرهنگ غني ايران اسلامي است و گنجينه اي است پربار و ارزشمند."(شكوه شقايق، صفحه 11) قالب هاي آغازين، شعر نيمايي و سپيد بود سپس رباعي و دوبيتي رايج گرديده و سرانجام قالب غزل غالب مي گردد و قالب مثنوي نيز همپاي غزل مرسوم مي گردد به قالب هايي چون قصيده، چهارپاره و قطعه كمتر توجه شده است. قالب نو داراي زباني روايي و گزارشي و بلند و آن به خاطر مجال شاعران براي بيان تجارب شاعرانه و رهايي از محدوديت قافيه و تساوي مصراع است تا شاعر بهتر موضوعات و انديشه هاي خود را بپروراند. محتوي شعر نيمايي و سپيد، توصيف شهادت و شهدا و ميادين رزم و بيان هدف جهاد و جنگ و ياد كرد كرامات رزمندگان، وصف دلاوريها، جنگاوريها، رشادتها، و تشويق و ترغيب مردم به حضور در ميادين نبرد و استقامت تا پيروزي نهايي و كوچك و حقير شمردن متخاصم و بيان ارزشهاي ديني، شيعي و قومي همراه با افتخارات ملي و ميهني مي باشد. بعد از جنگ، محورهاي دروني قالب نو كمي دگرگون شد. و انتقاد و اعتراض نسبت به فراموشي ارزشها و تبعيض و اختلافات طبقاتي و رشد تجملات و تشريفات و كم رنگي فرهنگ شهادت رواج مي يابد. در اشعار نيمايي و سپيد آميختگي افتخارات ملي و ميهني با دين جالب توجه است. شخصيت و عناصر اسطوره اي و حماسي با سمبل هاي ديني بيان گرديده مثل: سياوش، كاوه، درفش، اهريمن و… همراه با عاشورا، ذوالفقار، كربلا و… بيان گرديده است. قالب غالب مردمي قالب دوبيتي بود چه خواص و چه عوام به اين قالب اصرار مي ورزيدند دوبيتي به دليل مردمي بودن داراي زبان ساده، نرم و لطيف نزديك به زبان گفتاري و محاوره و گاه آميخته با زبان كهن و سنتي مي باشد دوبيتي ها همراه با عنصر عاطفه در انتقال سوگ شهدا و احساس شاعرانه شاعر نسبت به شهيدان بوده و عاطفه، سوگ شهيد و حماسه محتواي اصلي دوبيتي بوده و سوگ در دوبيتي شاعران نشان سرافكندگي و نقص نيست بلكه با روحيه سربلندي و عظمت و كمال معنويت آميخته شده و هشداري جهت حفظ و صيانت از طريق و راه صديّقان واقعي يعني شهدا مي باشد. به كوه نور ماند حجله ي تـــو سرود عشق خواند حجله ي تو سكوت كوچه ي خاموش ما را به آتش مي كشاند حجله ي تو (قيصر امين پور) شرار شب به ميدانت فرو خفت ستاره در شبستانت فرو خـــفت هلا اي يار، اي همواره بـــيدار چرا خورشيد چشمانت فرو خفت (سهيل محمودي) قالب دوبيتي در كنار قالب رباعي رونق مي گيرد اين دو قالب براي بيان احساسات عميق شاعرانه و توصيف جنگاوريها و حماسه مناسب است شاعران موفق و ناموفق در شعر معاصر فراوان است از نكته سنجان نكته بين برجسته اين دو قالب قيصر امين پور، حسن حسيني و وحيد اميري مي باشند. واژگان و تركيبات شعر دفاع مقدس شبيه هم اند به جهت همدلي و وحدت كه نتيجه روحيه ديني است افعال به صورت جمع و ضماير نيز جمع مي باشد. ما دشمن آه و آوخ و افسوسيم بـا شوق لبان مرگ را مي بوسيــم دريـا دريا اگـــر زما برگيرنـد كم مي نشويم، از آن كه اقيانوسيم (قيصر امين پور) ما مرغ سحرخوان شگفت آواييم خونين پروباليم و شفق سيماييم در معبر تاريخ چو كوهي بشكوه صدبار نشسته ايم و پابرجاييـم (سيد حسن حسيني) در رباعي امروز صبغه هاي ميادين رزم و نبرد و ترغيب و تقويت رزمندگان و تحقير خصم و ترسيم شكوه و عظمت و استقامت و پايداري جنگاوران چشمگير مي باشد آهنگ رباعي حماسي است و حاوي فخرورزي و ستايش نيز مي باشد. زين تير كه از صخره و آهن گذرد وز رشته ي موي و چشم سوزن گذرد چندان به تن دشمن خود زخم زنيم تا آن كه نسيم از تــــن دشمن گذرد (قيصر امين پور) پيوند شعر دفاع مقدس با الگوهاي عاشورايي و اسلامي و موضوع شهيد و شهادت طلبي، به رباعي امروز عمقي عميق بخشيده و اين موضوعات نشان دهندة اهميّت رباعي امروز مي باشد و آميحتگي حماسه و عرفان در رباعي، عرفان حماسي را رقم زد. نوشيدن نور ناب كاري است شگفت اين پرسش را جواب كاري است شگفت تو گونــه ي يك شهيد را بوسيدي؟ بوسيدن آفتــــاب كاريست شـــگفت (قيصر امين پور) بهترين مثنويهاي شعر دفاع مقدس مربوط به دهه هفتاد مي باشد و اين مثنويها بيشتر در كنگره سرداران و شهيدان سروده شده است. گوناگوني زبان، كوتاهي مثنوي، ترسيم فضاي جبهه و جنگ و ايثار و دغدغه فراموشي ارزشها و فضاي تغزّلي قصيده اي و غزل مثنوي و حماسه عاشقانه ويژگيهاي آشكار مثنوي ادبيات جنگ مي باشد علاوه بر اينكه مثنويهاي دفاع مقدس در وزن شاهنامه مي باشد مثل منظومه در باب ابراهيم همت از پرويز بيگي: الهي به آنان كه پرپر شدند پر از زخم هاي مكرّر شدند غزل يكي از غالب ترين قالب شعر دفاع مقدس است بيان احساسات و عواطف دروني نسبت به دلاوران و رزمندگان، شهدا، آميختگي دلاوري با بينش هاي عارفانه و حوادث كربلا تأثير پذيري از تصاوير اسطوره اي و حماسي و بيان نرمش با خشونت ويژگي غزل دفاع مقدّس مي باشد در اين دوره غزل رنگ حماسي ملي و ديني به خود مي گيرد و آن به خاطر آميزش غزل با مثنوي است. سرودن شعر در باب حماسه و جنگ به سخن رنگ حماسي مي دهد نصرا لله مرداني از جمله شاعرانيست كه ابتدا به غزل با مضامين حماسي روي آورده: از خوان خون گذشتند صبح ظفر سواران پيغام فتح دارند آن سوي جبهه ياران و در غزل زير با اسامي و تصاوير اسطوره اي و حماسي همراه با كلمات غنايي و غزلي، روح غزل را با حماسه در آميخته است. مي آيد از ديار بهاران ســـــــپاه گل بر سر نهاده دختر صحرا كــــلاه گل با جنبش دلاور جنگـل، چريـك بـــاد در خون كشيد به بيشه شب پادشاه گــل با بانك پرطــنين ظـــفر كـاوه ي بهار فـــرمان داد آورد از بــــارگـــاه گـل طبل نبرد مي زنـــد امشـب اميــر ابـر دارد سـر ستيز، مگر بـــا سپـــاه گـــل دريــاب اي منـيژه ي جـادوگـر نسيم بـــا سحــــر عشق بيژن شبنم زچاه گل يك كهكشان ستاره ي ميخك شكفته است در آسمان ســــــبز به اطراف ماه گـــل غزل دفاع مقدس داراي عميق ترين احساسات انساني نسبت به محبوبي روحاني و جاويد چون شهيد و شهادت است كه همراه با نوعي انتقاد به شرايط بعد از دفاع مقدس مي باشد. غزل دفاع مقدس آيينه تمام نماي اشعار شاعران دفاع مقدس است و غزل دفاع مقدس داراي رويكردي انقلابي و زبان تصويري و تركيبات تازه و جديد مي باشد تركيب سازي از شاخص هاي سبك غزل معاصر مي باشد. قصايد دفاع مقدّس از نظر واژگان به شعر سبك خراساني نزديك و مقدمه قصايد از تنوع مضامين برخوردار مي باشد. شاعر دفاع مقدّس در آغاز دنبال صورت و زيبا شناسي ظاهري نيست آنچه براي آنان مهّم است، رساندن سريع و سادة خبر و پيام و محتوا است ولي در دورة دوم يعني بعد از جنگ آرايشهاي لفظي و معنوي سخن بيشتر مي شود وغزل داراي اوزان بلند و غير مطبوع و رديفهاي اسمي و بلند مي شود. كاربرد صناعات لفظي اعم از جناس، واج آرايي و رعايت موسيقي داخلي و بيان تصاوير به كمك ايهام و ارتباط وپيوند معنايي مناسب بين واژگان رعايت مي گردد وحوزةخيال به كمك تشبيهات و استعارات و كنايات و تشخيص به صورت ساده و روان و به دور از هر نوع ابهام و پيچيدگي و تصنّع كمال مي يابد. از ديدگاه ادبي و زيبا شناسي سخن، شعر دفاع مقدّس از آلايش هاي غير متعارف دور بوده و از نظر محور عمودي پيوند تنگاتنگ دارد. مضاميني چون جهاد، شهيد و شهادت، هجرت، ايثار و ايمان، نيايش و نماز، راز و نياز، حماسه عاشورا، سوگ و درد و عشق و معرفت، ائمه اطهار و تلميح به حوادث كربلا و مقوله انتظار فرج امام زمان محتوا غزل دفاع مقدّس را تشكيل مي دهد و هر يك از اين مصداق ها با روح آميخته با غم و عاطفه گره مي خورد. توجه به اين مفاهيم سبب رواج غزل موعوديه، زهراييه و عاشوراييه درشعر دهه شصت شده است. مي ترسم از شبي كه به رجال رو كنيم آقا تو را قسم به شهيدان ظهور كن (منيژه تو در ميان، شعر جوان صفحه 67) بــــرادر مبارزم، زمزمه كن بهار را بچين ز شاخة يقين ميوة انتظار را (سپيده كاشاني) در غزل اين دوره اعتراض و انتقاد نسبت به كم رنگي ارزشها و مجاهدت ها و حماسه آفريني هاي رزمندگان موج مي زند: دسته گل ها دسته دسته مي روند از يادها شمع روشن كرده اي در رهگذار بادها (عليرضا قزوه) امروز شايد بايد از خون گلو خورد نــــان شــــرف از سفره هاي آرزو خورد بوي ريا پر كرده ذهـــن دستها را اي كاش مي شد جرعه اي بي رنگ و بو خورد شايد تمام حرفم اين باشد جماعت حق شما را كــاخ هاي روبه رو خــــــورد (ضياء الدين شفيعي) دفاع مقدّس و فرهنگ و ادبيات آن بر صور خيال شاعران و زبان مخيّل آنان تأثير كرده و واژگان و اصطلاحات كه مفهوم جنگ و نبرد داشته نه تنها در سبك ادبي و شاعرانه بلكه در سبك و زبان عادي نيز تأثير كرده سخنوران با بهره گيري از اين اصطلاحات، فضاي شعر را با مفهوم دفاع مقدّس و جنگ حماسي تر و عارفانه تر جلوه مي دادند. عبد الجبّار كاكايي گويد: حرف من براي تو كاغذ مچاله است گوش تو براي من سطلي از زباله است آه! موي صورتم سپيد شد پشت سيم خاردار خنده ات حرف من شهيد شد. (گزيده ادبيات معاصر صفحه 24) آه اگر شعر دمي قفل لبم بردارد كهكشاني ز شهيدان به زمين مي بارد (حسين ابراهيمي، مياندار، صفحه 11) شب چو در محراب خون قنديل ماه آويختند هاله اي بر گرد وي از دود آه آويــختند رشته لعلــي از شهيدستــــان ما بر داشتند قـدسيان بر گردن خورشيد و ماه آويختند (عباس مشفق كاشاني، سيرنگ، صفحه 133) از ويژگي هاي تصويري شعر دفاع مقدس، تصوير پردازي از ابزار جنگي مي باشد مثل خمپاره، نارنجك، مين و… و وسايلي كه مفهوم علامت و نشانه پيدا كردند مثل: چفيه، پلاك و… زماني ژست رويايي چفيه بود رفيق اشك و تنهايي چفيه بود *** چفيه يعني دل عاشق چقدر افتاده است زخم مي بندد و غم سفره غم سجاده است (حسين ابراهيمي، مياندار، صفحه 21) در تصوير سازي، برخي واژگان چون: شقايق، لاله، كبوتر، گل بهار، گل هاي شقايق غربت سوز، آيينه، پرستو، آلاله هاي پرپر، شمشاد، سرو، نخل گل سوري، سوسن، نيلوفر، گل شب بو، صنوبر، خورشيد، مرغان مهاجر، و… نماينده و سمبل شهيد و شهادت مي باشند. به سوگ لاله نشانـــــديم باغ حوصله را به دشت داغ كشانديم، پــــاي قافله را نسيم سرخ به رگهاي شب دويد و گشود دهــان بسته ي گل زخم هاي حوصله را (عباس مشفق كاشاني، سيرنگ، صفحه 149) ماييم باقي مانده از نسل پرستوها يكبار ديگر مي رسد فصل پرستوها (از نسل پرستوها صفحه، 15) در فصل عطش صنوبرم را كشتند آرامش سبـــز باورم را كشتنـــد (سيمين دخت وحيدي، در نگاه آيينه ها، صفحه 38) شعر دفاع مقدّس از ديد صور خيال و احساسات گرايش به رمانتيسم دارد در طول 8 سال دفاع مقدس، دفاع از كشور و اعزام نيروهاي مردمي و بازگشت پيكر شهدا با عواطف مردم و شعرا گره خورده و شعر ميان مردمان عادي نيز راه يافت تا بتوانند احساسات خود را در شعر بيان كنند. عشق و سادگي از ويژگيهاي اولين سروده هاست در اين سروده ها دعوت به پايداري، مقاومت، شهادت، تحقير دشمن، تشويق رزمندگان و سروده هاي غم انگيز براي شهدا همراه با بيان فرهنگ عاشورايي چشمگير است. شعر دفاع مقدّس آميختگي شرع و شعر است و تجسّم ستيز شرع و شرّ مي باشد. موضوع شعر دفاع مقدّس در بر گيرنده، انديشه ها و احساسات و تمايلاتي است كه در برابر مظاهري چون زور، تجاوز، خونريزي، بيان شده است. «در جنگ تحميلي از سوي رژيم بعث عراق و به دنبال آن دفاع مقدّس سلحشورانه ي مبارزان خستگي ناپذير در جبهه هاي نبرد حق عليه باطل و خلق حماسه هاي شگفت و استقامت و پايداري جانمايه ي ارزشمندي است كه شكوفايي و بالندگي شعر دفاع مقدس را در سالهاي پر تب و تاب جنگ و نيز بعد از آن شكوه و شفافيت داده است.» (نقد و بررسي ادبيات منظوم دفاع مقدس، جلد 1، صفحه 18) در حوزه محتوا تنوع وجود دارد و يكنواخت نيست. برخي اشعار به جهاد تشويق كرده و برخي تراژدي گونه و برخي اصرار به حفظ ارزشها دارند. بايد خطر كردن سفر كردن، رسيدن ننگ است از ميدان رميدن، آرميدن دعوت به وطن دوستي، انتقاد از افراد رفاه طلب، وصف اعمال و كردار و مقام رزمندگان و شهدا، مطابقت شهداي جبهه با شهداي كربلا، حمايت و ترويج روحيه استكبار ستيزي، بيان معنويت رزمندگان و شهيدان،برخي از درونمايه هاي ادبيات دفاع مقدس مي باشد. در آبشار بلند شفق وضو كردنـد نماز عـــــشق به درگاه پاك او كردنـد لباس ظلميتان را به باد سپــــردند درون چــشمه ي خورشيد شستشو كردنـد (شيرين علي گلمرادي، نخل هاي تشنه، ص 112) گفتم كه چرا دشمنت افكند به مرگ گفت كه چو دوست بود خرسند به مرگ گفتم كه وصيتي نداري؟ خــنديد يعني كه همــين است لبخـــند به مرگ (قيصر امين پور) رفت و به توشة سفر آسماني اش تسبيح و مهر و شانه و قرآن به جيب داشت (تبسم هاي شرقي، ص58) اشعار بعد از جنگ براي ياد بود شهدا و فداكاريهاي آنان سروده مي شود و اين سروده ها، عاطفي همراه با سوگ بيان مي گردد ولي در دورة جنگ زمينه سوگ كمتر بوده و رنگ حماسي بيشتر نمايان مي شود. تجلي سرگذشت و احوال مفقودين در شعر بعد از جنگ درونمايه معنوي ديگريست كه با عنصر عاطفه همراه با غم و اندوه مي آميزد. سهم من از تو مشـــت خــــــاكي بود دل از غــصّه يي چـــــاك چـــاكي بود (سوگ سوز برادرانم، پروانه ي نجاتي، ص15) و آخر استخوانهاي تو را اي دوست آوردند پس از عمري، غريبانه سر زخم دلم واشد (گلوي گل و گلوله، ص 60) نام عمليات ها و مناطق عملياتي و نام شخصيتها و لشكرهاي صدر اسلام در اشعار دفاع مقدّس آشكار است و بدين سبب اشعار دفاع مقدس خود حاوي اطلاعات ذيقيمت در اين موارد مي باشد. بـــه سوسنگرد و بستان و هـــويزه كه رنگين شد به خون تك سواران (سيرنگ، عباس مشفق كاشاني ص 79) آه ايــــن مردان عاشــق كيــستند اهـل گـــــردان ابوذر نيستــند (عبد الحسين رحمتي) شاعران در سخن خود براي بيان انديشه ها، شهداي جنگ را با قهرمانان داستانهاي عاشقانه كلاسيك و شخصيتهاي قرآني و ديني به شيوة تلميح پيوند دادند. مجنون حريف ما نيست در كار عشق بازي رفتنـــد و راه گلشـني ديــــگر گرفتند (مجموعه شعر دفاع مقدس، ص 118) نتيجه: ادبيات منظوم دفاع مقدّس آيينه تمام نما ي چهره حماسه سازان 8 سال جنگ مي باشد و ايثار، از خودگذشتگي، حماسه، شهادت طلبي، وطن دوستي، حميّت، خداپرستي رزمندگان و شهيدان را الگوي واقعي براي حال و آينده قرار مي دهد و همچنين براي تاريخ بعد از ما نمادين و سمبوليك و ماندگار جلوه مي دهد و با آداب و عادات و فرهنگ و سنّن اجتماعي و اعتقادي و ملي ما آميخته شده است. شعر دفاع مقدّس در حوزة محتوا، زبان، زيباشناسي، و قالب تحولات ثابت و يا متغيّر به خود گرفته در برخي زمينه ها به پيروي از قدما عمل شده و گاهي نوآوري ديده مي شود و يا اينكه شعر در برخي موارد از ديدگاه هنري قوي جلوه نكرده است به هر حال خيزها و جهش شاعرانه شعر ستودني است اما تحوّلات در حوزة زبان و زيباييهاي ادبي شعر ضرورت دارد. شعر دفاع مقدّس دفتر و سفينه ي احوال، عادات، انديشه ها، اعتقادات رزمندگان و شهدا و ايثارگران و شاعران مي باشد كه در قالب محتوايي چون: ترغيب، تشويق، جهاد اصغر و اكبر، حماسه و عرفان، بيگانه ستيزي، وطن دوستي، شهادت طلبي، مبارزه با غرب زدگي، و خودباختگي، مردم گرايي، خودباوري، انتقاد، مضامين اسطوره اي، تاريخي، ديني، مي درخشد. تك تك كلمات و واژگان دفاع مقدّس فرياد وارستگي، بي تعلقي، رستگاري، شكست ناپذيري، آزادگي، استقلال و روحيه شهادت طلبي شهيدان را سر مي دهد. سخنوران وظريف طبعان حماسه ساز ايراني با قلم عشق و ذوق هنري خود اين مصاديق را بر طبق ورق دفتر شعر خود به رشته نظم كشيدند تا سينه به سينه نقل گردد و در تاريخ زبان و ادبيات اين قوم ديرينه ماندگار و جاويدان بماند. غورو تأمل و تعمّق و تفكّر خواننده درنكات دقيق و باريك سخن سنجان شعر دفاع مقدّس سبب پرده برداري از گوهرهاي درّمانند و ارزشمند سخن فارسي است كه باارزش هاي ادبيات دفاع مقدّس عجين و آراسته شده است. منابع 1. آتش ني، نصرا لله مرداني، تهران، اطلاعات، 1370 2. آسماني ها(مجموعه شعر دفاع مقدس)، رضا اسماعيلي، تهران، پازينه، 1381 3. آن روزها رفتند …، عبد الحسين رحمتي، تهران، شاهد، 1379 4. آن هميشه سبز، پرويز بيگي حبيب آبادي، تهران، كنگره بزرگداشت سرداران شهيد سپاه و 36 هزار شهيد استان تهران، 1376 5. آوازهاي گل محمدي، شيرين علي گلمرادي؛ تهران، فرهنگ گستر، 1381 6. آينه هاي ناگهان، قيصر امين پور، تهران، افق، 1372 7. از گلوي گل و گلوله، محمدعلي قاسمي، ايلام، برگ آذين، 1380 8. از نخلستان تا خيابان، عليرضا قزوه، تهران، حوزه هنري، 1372 9. از نسل پرستوها، محمود شريفي، تهران، شمس اردهال، 1380 10. از نگاه آينه ها، سيمين دوخت وحيدي، تهران، بنياد حفظ آثار و نشر ارزشهاي دفاع مقدّس، 1377 11. اين همه يوسف، عليرضا قزوه، تهران، كنگره ي بزرگداشت سرداران شهيد سپاه تهران، 12. تأثير و انعكاس جنگ تحميلي در ادبيات معاصر، نجات علي خورشيدي، رساله فوق ليسانس دانشگاه آزاد اسلامي واحد نوشهر و چالوس، 1383 13. تنفس صبح، قيصر امين پور، تهران، سروش، 1374 14. رباعي امروز، محمد رضا عبد الملكيان، تهران، برگ، 1368 15. سيرنگ، عباس مشفق كاشاني، تهران، فرهنگ گستر، 1382 16. شكوه شقايق، ضياء الدين ترابي، قم، مؤسسه ي فرهنگي سما، 1381 17. غريبانه، پرويز بيگي حبيب آبادي، تهران، همراه، 1368 18. فصلي از عاشقانه ها، سهيل محمودي، تهران، همراه، 1368 19. قانون عشق، نصرا لله مرداني، تهران، نشر صدا، 1378 20. گزيدة ادبيات معاصر(مجموعه شعر)، احد ده بزرگي، تهران، نيستان، 1378 21. گزيدة شعر جنگ و دفاع مقدّس، سيد حسن حسيني، تهران، حوزة هنري، 1380 22. مهتاب كردستان، منيژه در توميان، تهران، كنگره ي سرداران شهيد سپاه تهران، 1376 23. مياندار، دكتر حسين ابراهيمي، مشهد، كنگرة بزرگداشت سرداران خراسان، 1378 24. نخل هاي تشنه، تهران، بنياد حفظ آثار و نشر ارزشهاي دفاع مقدس، 1372 25. نقد و بررسي ادبيات منظوم دفاع مقدّس، دكتر محمدرضا سنگري، تهران پاليزان دورة سه جلدي 26. هم صدا با حلق اسماعيل، سيد حسن حسيني، تهران، حوزه ي هنري، 1363

نويسنده: دكتر احمد كريمي .... . عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي