تجلي معنويت ، ايثار و شهادت در شعر دفاع مقدس(نمونه : سروده هاي فريد)

انقلاب اسلامي ايران به عنوان واقعه اي بزرگ، تحولات عظيم اجتماعي، سياسي و فرهنگي را به همراه داشت . تأثير شگرف اين تحولات را به وضوح مي توان در ادبيات پس از انقلاب، به ويژه شعر شاعران مشاهده كرد، تا آنجا كه شعر پس از انقلاب و هشت سال دفاع مقدس با سروده هاي پيش از انقلاب كاملاً متفاوت است. با اندكي تأمل در شعر شاعران اين دوره، ويژگي ها و خصوصيات متعددي را مي توان مشاهده كرد . دگرگوني در محتوا و استفاده از مضامين جديد، از جمله ويژگي هايي است كه در شعر شاعران انقلاب و دفاع مقدس موج مي زند . غفلت ستيزي، دعوت به بيداري ، بازگشت به خويشتن ، انتظار موعود ، بازگشت به عشق آسماني، بيان رنج و محروميت طبقات فرودست، نكوهش رياكاران و صاحبان زر و زور، پيوند حماسه و عرفان، ياد شهيدان و عروج آنان، اندوه و حسرت بازماندن از شهدا ، بازتاب شهادت و وفات ياران انقلاب، انعكاس فرهنگ جهاد و شهادت، حضور مذهب و نمادهاي آن، شهادت طلبي و... از جمله درونمايه هايي است كه محتواي اين سروده ها را تشكيل مي دهد.
قادر طهماسبي- فريد- از شاعران ممتاز انقلاب و دفاع مقدس است كه بسياري از شاخصه هاي شعر در سروده هاي او دگرگون مي شود . اين تحول و دگرگوني در محتواي اشعار او نمود درخور توجهي دارد. او با نگاه تازة خود به مسائل مذهبي و اجتماعي شعر را به گونه اي ديگر مي آفريند. غزل در نگاه او عرصه اي است براي بيان مفاهيم مختلفي، همچون حماسه، منقبت و مصائب ائمه و اوليا، ياد شهدا، شهادت طلبي و... . وي براي بيان چنين مفاهيمي حدود ابيات غزل را مي شكند و رستاخيزي عظيم در عرصة غزل آشكار مي سازد. البته، چنين مضاميني تنها محدود به غزليات او نيست، در مثنوي ها و اشعار نيمايي او نيز شاهد كاربرد چنين مفاهيمي هستيم.
در اين مقاله مضاميني همچون ايثار، شهادت، شهادت طلبي و... در سه دفتر: پري- ستاره ها، پري شدگان و پري بهانه ها مورد بحث قرار مي گيرد .
مقدمه :
انقلاب اسلامي با گذشت تنها چند دهه تحولاتي عظيم در عرصة ادبيات منظوم ايران به جاي گذاشت، به گونه اي كه نظاره گر تحولات آشكار در سبك شعر اين دوران هستيم. اگر چه نام سبكي خاص و مشخص براي شعر انقلاب و دفاع مقدس در نظر گرفته نشده است و حتي برخي آن را فاقد سبكي آشكار مي دانند، با اين حال ويژگي ها و خصوصيات متعددي براي اين نوع شعر در نظر گرفته شده است. ادبيات انقلاب و دفاع مقدس، زير مجموعة ادبيات پايداري و مقاومت است، ادبياتي كه از زشتيها و پلشتي هاي بيداد داخلي يا تجاوزگر بيروني در حوزه هاي مختلف سياسي، فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي، با زباني هنري و اديبانه سخن مي گويد. يكي از پرجلوه ترين و بارزترين ويژگي هاي شعر انقلاب و دفاع مقدس تحول و دگرگوني در عرصة محتواست و براستي همين ويژگي، اين نوع ادبيات را از ساير مقوله هاي ادبي متمايز مي سازد. يأس ، سرخوردگي ، و نااميدي در اشعار قبل از انقلاب جاي خود را به اميد ، نويد و بشارت پيروزي مي دهد. تمامي اقشار جامعه به مبارزه و ايستادگي در برابر ظلم و ستم فرا خوانده مي شوند. ايثار و جان بخشي، شهادت و شهادت طلبي در جايگاه والاترين مفاهيم معنوي قرار مي گيرد و شاعر با قلم خويش به جنگ بي هويتي نسل رفاه زده و غافل از درد و رنج ملت مي رود (سنگري،1381: 271). انديشه هاي ديني و مذهبي، بويژه فرهنگ عاشورا، جهان بيني شاعران را تحت تأثير قرار مي دهد. شهادت و شهادت طلبي، ياد ياران انقلاب، عروج شهدا، حسرت بازماندن از شهدا، با آغاز جنگ تحميلي پررنگ تر و با اقتداري بيش از گذشته در شعر انقلاب به ظهور مي رسد.
در اين مقاله، ابتدا مضامين و محتواي اشعار قبل از انقلاب بررسي گرديد و پس از آن به ويژگي هاي شعر انقلاب و دفاع مقدس و درونمايه هاي آن پرداخته شد. سپس براي نمونه از اين دگرگوني محتوايي در شعر انقلاب و دفاع مقدس، سه دفتر پري ستاره ها ، پري شدگان و پري بهانه ها،سروده هاي شاعر انقلاب، فريد بررسي شد و مضامين و درونمايه هاي فوق از آنها استخراج و به عنوان شاهد ذكر گرديد.

محتوا و مضامين در اشعار قبل از انقلاب
براي بررسي و تأمل دقيق محتوايي اشعار انقلاب و دفاع مقدس ، مضامين و محتواي اشعار دوران قبل از انقلاب را به طور خلاصه بررسي مي كنيم. دكتر شفيعي كدكني شعر فارسي معاصر را در هفت دوره مورد بررسي مي كند:
1)دورة قبل از مشروطيت؛ 2)دورة مشروطيت؛ 3)دورة رضاخاني (حدود 1300-1320)؛ 4)شهريور 1320 تا كودتاي مرداد 1332؛ 5)كودتاي 1332 تا 1340؛ 6)1340 تا 1349 ؛ 7)1349 تا 1357(شفيعي كدكني،17،18:1359)
در دوران قبل از مشروطيت، آنچه بيش از همه توجه مخاطبان را به خود معطوف مي سازد، حجم گسترده اي از محتواي اشعار است كه به مدايح شاهان ، اميران و شاهزادگان اختصاص يافته ، تا حدي كه اين حجم گسترده، پند و اندرزهاي اندك و كليشه اي شاعران را در خود محو مي سازد. شاعر اين دوران كاملاً تحت نفوذ دين و شريعت است. در اشعار غنايي اين دوره كليت معشوق را بوضوح مي توان ديد و تصوف اين دوران نيز تنها تكرار مكررات است .
دوران مشروطيت بارزترين دوران ادب پايداري در ايران تا عصر انقلاب اسلامي است. در اين دوره، علاوه بر اينكه شاهد عرصة ستيز عليه بيدادگري حكومت، تبعيض و بي عدالتي و جهل و بي قانوني هستيم، به آشكار مخالفت با مظاهر ديني و شعاير مذهبي را مي توان مشاهده كرد (سنگري ،1381: 289). در اين دوران، ادبيات ايران به سوي مردمي شدن گام برداشت؛ تا آنجا كه همچون سلاحي در خدمت اهداف و مقاصد سياسي و اجتماعي مردم قرار گرفت. شعر اين دوران شاهد دگرگوني هاي ژرفي در قلمرو محتواست. ورود احساسات ، عواطف شخصي و خصوصي در فضاي شعر – چيزي كه در دوران قبل از مشروطيت مشاهده نمي شد – و توجه شاعران به اجتماع و سرودن اشعار انتقادي ، سياسي، اجتماعي از جمله موضوعات تازه اي است كه در بطن مشروطيت رشد مي كند (محمدخان؛106:1383).
بسياري از مضامين و درونمايه هايي كه در شعر دوران مشروطيت جلوه گر شد، در آشنايي ايرانيان با فرهنگ و تمدن مغرب زمين خلاصه مي شود. مفاهيمي همچون آزادي به معني دموكراسي غرب ، وطن ، قانون ، تعليم و تربيت نوين ، توجه به علوم و فنون جديد ، شكل گيري ادبيات كارگري ، آزادي زن ، غرب و صنعت غرب، دوري از نفوذ دين ، فقدان تصوف ، انتقادهاي سياسي و...از جمله شاخص ترين درونمايه هاي اشعار اين دوران است.
امروزه نويسندگان و صاحب نظران با نگاه هايي متفاوت به شعر مشروطه مي نگرند. نادر نادرپور بر آن است كه: « در آن زمان شعري كه از لحاظ لفظ و معني تازه باشد و روح انقلاب را با حال شاعر درآميزد، آفريده نشد و اشعار آن روز ما بيشتر به مقالات روزنامه ها شباهت يافت .» رضا براهني معتقد است: « متعهد بودن ، نيازمند سابقه اي تاريخي و اجتماعي است و مشروطيت و شاعرانش سازندگان واقعي اين سابقة تاريخي هستند و اگر از نظر شعري نتوانسته باشند احترام شاعران بعد از خود را برانگيزند، بدون شك از نظر سابقة ذهني اجتماعي بايد مورد احترام همة شاعران جديد روزگار ما باشند.» (ناصر،1382: 2-3).
در دوران رضاخان با آنكه برخي از مضامين اشعار دوران مشروطه ادامه پيدا مي كند، با اين حال به علت سانسور و فشار شديد ديكتاتوري رضاخاني، بسياري از اين مضامين از صحنة شعر رخت برمي بندد و در شعر اين دوران ديگر شاهد ادبيات كارگري و يا وطن پرستي و انتقادهاي سياسي مشروطه نيستيم.
اين جو خفقان آلود شعر را به طرف نوعي نمادگرايي و سمبليسم(Symbolisme) هدايت مي كند و از اين هنگام واژه هاي نماديني همچون شب ، ديو ، جنگل ، نور ، دريا ، نسيم ، خورشيدو... در شعر شاعران جلوه گر مي شود(اكبري،7:1371).
از شهريور 1320 تا كودتاي مرداد 1332 شاهد رشد انديشه هاي سوسياليستي هستيم. ستايش صلح و دشمني با جنگ، از جمله تم هاي اشعار اين روزگار است. انتقادهاي سطحي دوران رضاخان به انتقادهاي بنيادين تبديل مي شود، گويي شاعر بي خبر از جهان اطراف با جنگ جهاني از خواب بيدار مي شود و درگيري امپرياليسم را در سراسر جهان مي نگرد . از جمله خصلت هاي شعر اين دوران مي توان به نگراني شاعر نسبت به پيرامونش اشاره كرد (شفيعي كدكني،59:1359-61).
از 1332 تا 1340 نوعي يأس و نااميدي بر انديشة شاعران سايه مي افكند كه بي ترديد نتيجة شكست 28 مرداد 1332 است كه بر حجم وسيعي از روشنفكران سايه افكند. تفكر و انديشة شاعر به مرگ و حتي ستايش آن ، حاكي از نااميدي عجيب و غريبي است. شايد به همين علت شاعر اين روزگار از هوشياري، ستيز و مبارزه مي گريزد و حتي به انكار و ستيزه با اصول سنتي اخلاق حاكم بر جامعه - خواه در شكل ديني و خواه در شكل عرف- مي رود تا آنجا كه گاه اين ستيزه، با نوعي كفرگويي و تجاهر به فسق مي آميزد(شفيعي كدكني،62:1359-70).
از 1340 تا 1349 - سياهكل- شاهد گسستگي شاعر از علائق سنتي اش هستيم ؛ از كليت معشوق ديگر خبري نيست. تصوفي جديد در ادبيات پارسي شكل مي گيرد كه كاملاً تحت تأثير شرق دور - چين و ژاپن - است. شاعر اين زمان در مسائل اجتماعي متفكر است. او سعي مي كند براي مشكلات راه حل هاي عاقلانه اي بيابد. درگيري اميد و نااميدي دوران قبل نيز كمرنگ تر مي شود(شفيعي كدكني،1359: 76-80).
از 19 بهمن 1349 تا 22 بهمن 1357 ستايش قهرمانان جنگ مسلحانه، وصف شكنجه هاي زندانيان و ميدانهاي اعدام، در هم كوبيدن همة عوامل يأس و نااميدي و در انتظار آمدن چيزي مثل بهار، درونمايه هاي شعر شاعران را به خود اختصاص مي دهد. دريا ، موج ، صخره ، ارغوان ، شقايق ، ستارة قرمز ، تفنگ و طوفان، از جمله پركاربردترين عناصر سازندة ايماژهاي شعري اين دوران است(شفيعي كدكني، 90:1359).

ادبيات منظوم انقلاب، دفاع مقدس و درونمايه هاي آن
ادبياتي كه پس از انقلاب متولد شد و در اين چند دهه صورت و معناي خويش را از مفاهيم و اصطلاحات برخاسته از آن كسب نمود، با عنوان ادبيات انقلاب شناخته و معرفي شده است. شعر انقلاب، شعري مردمي است؛ شعري كه پس از انقلاب همگام و همراه با مردم گام برداشت و به نوعي تاريخ انقلاب را به تصوير كشيد. تجاوز عراق به ايران و آغاز دفاع مقدس تأثيري شگرف بر شعر انقلاب گذاشت تا آنجا كه ادبيات منظوم جنگ و دفاع مقدس در بطن شعر انقلاب متجلي شد.
شعر جنگ به لحاظ زماني ، حد فاصل بين شروع تجاوز عراق-1359- تا روز پذيرش قطعنامة 598 -1367- را در بر مي گيرد و از جهت درونمايه، تشويق و تكريم دوست و تحقير و تهديد دشمن، همچنين تقويت روحية سلحشوري، ملي و ديني براي حفظ وطن و انقلاب است(حسيني،1387). شعر دفاع مقدس بر خلاف شعر جنگ در محدودة زماني خاصي نمي گنجد. تمامي آثار منظوم هنگام نبرد و بعد از آن در زمان صلح در قلمرو شعر دفاع مقدس است. امروزه بسياري از بزرگان ادب فارسي ، دفاع مقدس را به علت تأثير عميق آن بر ادبيات ايران، يكي از مهمترين ويژگي هاي شعر انقلاب به شمار مي آورند. از جمله خصوصيات و ويژگيهاي شعر انقلاب به موارد زير مي توان اشاره كرد:
1-انعكاس معارف و مضامين اسلامي؛ 2- توجه به غزل و تجلي حماسه و مرثيه در آن؛ 3- پيوند حماسه و عرفان؛ 4- انتظار منجي عالم؛ 5- ورود مسائل اجتماعي سياسي به شعر انقلاب ؛6- غفلت ستيزي و دعوت به بيداري؛ 7- بازگشت به عشق آسماني عرفاني؛ 8- بازگشت به خويشتن و مبارزه با طبقة روشنفكر غربزده؛9- روي آوردن به مفاهيم انتزاعي- به علت استفادة وسيع از مفاهيم ديني و عرفاني؛10- روي آوردن به قالب هاي سنتي شعر فارسي؛ 11- استفاده از تمليحات ديني و ايماني؛ 12- فقدان هويت سبكي مشخص؛ 13- دفاع مقدس؛ 14- دگرگوني محتوا .
از مهمترين ويژگي هاي شعر انقلاب مي توان به دگرگوني محتوايي آن اشاره كرد، كه البته هشت سال دفاع مقدس و تداوم جنگ با فراز و نشيب هاي متوالي اش در محتواي صادقانة آن بسيار مؤثر بود. دكتر خانلري شعر فاقد محتواي تازه را شعر نمي داند. در نظر ايشان« شعر خوب شعري است كه حاوي معني تازه و زيبايي باشد و اين معني در مناسبترين و زيباترين قالب بيان ريخته شود» (شكيبا ،1370: 351). از طرفي، زبان و ذهن در ارتباطي تنگاتنگ با يكديگر به سر مي برند و زبان تكراري شاعر حاكي از تكراري بودن جهان بيني اوست . مضامين متفاوت شعر انقلاب و دفاع مقدس در مقايسه با ديگر ادوار شعر فارسي از تفاوت جهان بيني شاعران اين گونه اشعار سخن مي گويد. شاعر اين دوره تعهد و پيام را سرلوحة هنر خويش قرار مي دهد و از فرد گرايي و بيان مسائل شخصي كناره مي گيرد؛ من شاعر به من اجتماعي تبديل شده، بسياري از وقايع اجتماعي، سياسي، مذهبي به صورتهاي مختلف در قالب هاي متفاوت رخ مي نماياند. خداگرايي، سير الي الله، تعالي روح، پيكار با ظالم، شهيد و شهادت، ياد امام، آگاهي مردم، غفلت ستيزي، ترس از كمرنگ شدن ملاك ها و ارزش هاي انقلاب، اصالت دادن به ارزش هاي متعالي اسلامي- انساني از محورهاي عمدة محتواي شعر انقلاب و دفاع مقدس به شمار مي رود.
شعر انقلاب پيوند عشق ، عرفان و حماسه است. عرفان در اين گونه اشعار از اعتدالي آشكار برخوردار مي شود. صوفيگري هاي يأس آلود، مريد تراشي ها، انتظارهاي طاقت فرساي بي عمل در اين گونه اشعار نمودي ندارد. عرفان در شعر انقلاب در مبارزه با طاغوت و در ميدان آتش و گلوله و خون ، در سنگرها و جبهه هاي نور در برابر ظلمت رقم مي خورد(اكبري،1371: 16). تلفيق حماسه و عرفان را به صورت آشكار در غزل انقلاب مي توان مشاهده كرد. در اين قالب، حماسه با بعد زميني اش و عرفان با بعد آسماني اش آنچنان با هم پيوند مي خورد كه تكاپو، ستيز و حركت، با اوج و اخلاص عارفانه در هم مي آميزد و غزل عرفاني متولد مي شود (ياحقي،1374: 256). در شعر عارفانة انقلاب، عشق با شهادت، ايثار، خون و وصال محبوب مي آميزد و سپس با حماسه و عاشوراي حسيني همراه مي شود. عاشورا، جنگ تحميلي ، شهادت ، مبارزات انترناسيوناليستي ، قدس و فلسطين از جمله مضامين و انديشه هاي حماسي شعر انقلاب است.
استفادة پررنگ از تلميحات مذهبي و اسلامي از جمله وقايع عاشورا و مصائب كربلا ، نقشي بسزا در دگرگوني محتوايي شعر انقلاب داشته است، تا آنجا كه رد پاي اين تأثير را در عناصر و واژگان شعري شاعران انقلاب نيز مي توان مشاهده كرد.

تجلي فرهنگ جهاد و شهادت در اشعار فريد
فريد از شاعران برجسته و ممتاز دفاع مقدس و انقلاب اسلامي است. او در سال 1331 در ميانه به دنيا آمد ، دبستان و دبيرستان را در همين شهر پشت سر گذاشت. اقامتهاي كوتاه و بلندي در شهرهاي شيراز ، مشهد ، زاهدان ، كرمان ، يزد ، اردكان و تبريز داشت. بعد از اين اقامت هاي كوتاه و بلند، در اصفهان ساكن شد و تشكيل خانواده داد. ابتدا با كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان همكاري كرد و پس از آن با جهاد دانشگاهي اصفهان، همكاري اش را ادامه داد. در طول سالهاي 61 تا 68 چند داستان كوتاه را نوشت و اشعارش در مجلات، نشريات و گاه در مجموعه ها- از جمله مجموعة شكوفه هاي فرياد جهاد دانشگاهي اصفهان- منتشر مي شد. سالهاي پس از جنگ به تهران رفت. در تهران نيز مجموعه هايي با عنوان عشق بي غروب ، گزينه هاي ادبي نيستان و روزي به رنگ خون را منتشر كرد. در سالهاي 1385 و 1386 سه مجموعه شعر، با عنوان هاي پري ستاره ها ، پري بهانه ها و پري شدگان را به چاپ رسانيد كه مبناي تحقيق ماست.
فريد نيز همچون ديگر شاعران شعر دفاع مقدس، مضامين و انديشه هاي انقلابي ، اجتماعي ، مذهبي و عرفاني خويش را در قالب هايي همچون غزل ، مثنوي و نيمايي به عرصة ظهور رسانده است. اين شاعر انقلاب دربارة موضوع و محتواي اشعار خويش چنين سخن مي گويد: « شهادت طلبي، فرهنگ انتظار ، عدالت خواهي و ظلم ستيزي از مهمترين موضوعات شعر آييني است. موضوعاتي كه من سعي مي كنم درونمايه هاي شعرم را بر آنها بنا نهم... دفاع مقدس بخشي از آيين ماست و اشعاري كه در زمينة ايثار و دفاع مقدس سروده مي شوند، بخشي از اشعار آييني ما را تشكيل مي دهند...» (حيات،1387). به راستي
غزل ها، مثنوي ها و اشعار نيمايي او گواه راستين سخنان اوست. او چنان غزل را به حماسه پيوند مي دهد كه گويي تحرك و جوشش حماسه را به روح غزل مي دمد و تلاطمي عظيم در قالب غزل به تصوير مي كشد:
بخوان حماسه، كه چابك سوار همت ما بر آن سر است به اصل و تبار برگردد
بيار مركب بي زين و جوشن بي پشت
كه مرد نيست كه از كارزار برگردد
از اين مدافعه بي فتح بر نمي گرديـم
مگر كه مركب ما بي سوار برگردد
بريز بادة ايثار، كز دماغ تهـي سـت
كـسي كزين شب مي هوشيار برگردد
اميد سرزدة من! خـــداي من تا چند
ز خمـسراي شهادت خمار برگردد؟
چنان در آتشم امشب كه در حــريم دلم
اگر چـمد نفسي، داغــدار برگردد!
«فريد» سوي تو مي آيد اي نهايت سرخ
ار اين سـفر نكند شرمسار برگــردد؟
(طهماسبي، 1385الف: 187،188)
با توجه به فضاي حاكم بر اشعار فريد، با اندكي تأمل، زمان سرودن آن را مي توان مشخص كرد. در پاره هايي از ابيات و سروده ها - مانند ابيات فوق- گويي شاعر در عين واقعه و رخداد شهادت قرار گرفته است و در برخي ديگر، افسوس و دريغ شاعر از نرسيدن به كوچ سرخ را نظاره گريم، كه از پايان جنگ تحميلي و خاتمه يافتن دفاع مقدس حكايت مي كند:
رفيقان، رسم همدردي كجا رفت؟
جوانمردان، جوانمردي كجا رفت ؟
مرا اين پشت مگذاريد بي تاب
گناهم چيست؟ پايم بود در خواب
اگر دير آمدم مجروح بودم
اسير قبض و بسط روح بودم
در باغ شهادت را مبنديد
به ما بيچارگان زان سو مخنديد
(طهماسبي، 1386: 37)
فريد در ابيات خويش آنچنان شهيد، ايثار و شهادت را به تصوير مي كشد و در شعر خويش برجسته مي سازد كه گويي شجاعت را در مخاطب مي پروراند و او را به صحنة مبارزة حق عليه باطل فرا مي خواند.
دوباره اشك به چشم فرشتگان رقصيد
مگر كه شانه به زلفي به خون تنيده زدند
(همان :107)
«فريد»!چنگ خروشم كه دست غيبي عشق
براي نغمة ايثار كرده ميزانم
(همان :240)
هست تا ميانبري چو مرگ سرخ
پشت راه وصل را دو تا كنيد
(همان : 219)
مرا به تهمت بي همتي ميازاريد
كه بسته نوبت ايثار ، راه جولانم
(همان ، 238)
فرهنگ جهاد ، شهادت و ايثار در اشعار فريد با انديشه ها، مضامين و تصاوير گوناگوني به تصوير در آمده است. در پاره اي ابيات روح شاعر پرنده اي بي تاب، در آرزوي كوچ سرخ است و مرگ را همچون گدايي جواب مي كند و خود را به آغوش شهادت مي سپارد- در سروده هاي زمان جنگ- و در برخي ديگر در حسرت و اندوه زميني ماندن و به اوج نرسيدن غوطه ور مي شود؛ از جمله در سروده هاي بعد از پايان دفاع مقدس:
قسم به اوج كه پرواز سرخ خواهم كرد
در اين ميانه مرا گرچه بال و پر بسته است
(همان : 210)
مرگ اگر در زند به ديدارم
اين گدا را جواب خواهم كرد
آخرين شعله هاي خونم را
هدية انقلاب خواهم كرد
(همان : 196)
كجاست مرگ سرخ تا جدا كنم
ز موم تن ، حساب شهد ناب را
«فريد» عاشقانه هديه مي كنم
به جامهاي تشنه اين شراب را
(همان : 256)
قامت بالا بلندي چون شهادت ، اي دريغ
آبشاري بود و در مرداب آغوشم نريخت
(همان :258)
اميدم پشت آن دروازه مانده ست
به كوچ سرخ داغم تازه مانده ست
(طهماسبي ،1386 :24)
شهادت نردبان آسمان بود
شهادت آسمان را نردبان بود
چرا برداشتند اين نردبان را ؟
چـرا بستند راه آسمان را؟
مرا پايي به دست نردبان ماند
مرا دستي به بام آسمان ماند
تو بالا رفته اي من در زمينـم
برادر ! روسياهم شرمگينم
مرا اسب سپيدي بود روزي
شهادت را اميدي بود روزي
(همان : 37و38)
صبر كن اي دل شكسته صبر كن !
يا به پيشواز رو
مرگ سرخ عاشقانه را !
(طهماسبي ،1385 ب: 56)
شهادت در نگاه فريد از چنان حسن و جمالي برخوردار است كه گويي شاعر معشوق و محبوب خويش را نظاره گر است. معشوق كلي غزل هاي سبك خراساني و عراقي، در ابيات غزل او پرده از چهره بر مي گشايد و در هيأت شهيد و شهادت جلوه گر مي شود:
چه شد كه بر دل من چون ترانه اي غمگين
دوباره داغ شهادت نشست و پنهان شد؟
به خانة دلم آن باغ خلسه پنجره اي
گشوده بود ولي باز بست و پنهان شد
بدين بهانه كزين پس هميشه پيش توام
تمام آينه ها را شكست و پنهان شد
(طهماسبي،1385 الف : 245)
ميخانه اي كه در نظر حافظ و بسياري از شاعران عارف پارسي، تجلي گاه نور، حقيقت و راستي است، در دريچة نگاه فريد در شهادت نمايانگر مي شود:
در ميخانه را گيرم كه بستند
كليدش را چرا يا رب شكستند؟
(طهماسبي،1386: 39)
ياد شهدا و اندوه و حسرت از دست دادن ايشان همراه با نام و ياد واقعة كربلا از ديگر نمودهاي فرهنگ شهادت در اشعار فريد است:
زمينه ساز ظهورند شاهدان شهيد اگر چه هجرتشان داغ بر جگر بسته است
(طهماسبي ،1385الف: 209)
هرگاه كربلا به مكاني قدم زند
من زينبانه بر شهدا گريه مي كنم
(همان: 33)
گيرم از ني ناله را بيرون كنم
داغ گل پيراهنان را چون كنم؟
(طهماسبي،1386: 29)
روزهاي بي غبار
روزگار كوچ هر پرنده اي كه بوي عشق را شنيد
روزهاي با شهادت آشنا شدن، گريستن
با چنين بهانه زيستن
روزهاي التماس ، نامه خواستن ز مادر و پدر، گريختن
رضا شدن
روزهاي آفتابي جدا شدن ، گريستن ، رها شدن
راهي قرارگاه كربلا شدن، به راه عشق نازنين فدا شدن
ماندگار باد بر كتاب ذهن روزگار
برگهاي زرنوشت سرنوشت ما
(طهماسبي ، 1385ب: 38)
فريد در برخي ابيات ، بويژه مرثيه هايي كه در سوگ ائمه و بزرگان دين سروده است ، به مقام والاي شهادت نظر مي افكند و با بياني رسا ديگران را به آن فرا مي خواند:

داده بود انگشتري را بر گداي ديگري
داد جان را بر شهادت لطف حيران علي
(طهماسبي، 1385الف: 178)
از شكاف زخم ، جان را داد با شرمندگي
بر فقيري چون شهادت ، لطف عريان علي
(همان ،179)
از تب حسرت زليخاي شهادت بارها
پيرهنها چاك زد در يوسفستان علي
(همان ، 181)
از چه مرگ سرخ را شيرين نباشد كام و لب
خورده عمري روزي شيرين از احسان علي
(همان ، 182)
زود با شهادت آشنا شويد
مرگ را به حال خود رها كنيد
(همان ، 219)
هست تا ميانبري چو مرگ سرخ
پشت راه وصل را دو تا كنيد
روشن است راه خانة هدف
جان خويش را در آن فدا كنيد
(همان ،219)
دغدغه و نگراني شاعر از فراموشي شهدا و ياد و خاطرة آنان، ابياتي استفهامي در ديوان او به جاي گذاشته است ، كه بي ترديد اين ابيات بعد از دفاع مقدس سروده شده است.
گر نماند به گوشة جگري
داغي از لاله ها چه بايد كرد ؟
راستي دوستان ! اگر روزي
پنبه شد رشته ها، چه بايد كرد ؟
( همان، 270)
چند بار از خويش پرسيدم كه آيا مي توان
با همين چشمان نان بين بر شهيدان گريه كرد؟
(همان ، 59)
نتيجه گيري :
از جمله ويژگي هاي بارز ادبيات منظوم انقلاب و دفاع مقدس دگرگوني محتوايي آن است. يكي از شاخصه هاي اين دگرگوني به رشد مفاهيم و انديشه هاي ديني - اسلامي، منتهي مي شود. ظهور تصاوير و مفاهيم نويني از فرهنگ جهاد و شهادت، عروج شهيدان، دريغ و افسوس از دست نيافتن به مقام شهادت و... از جمله دستاوردهاي رشد همين مفاهيم و انديشه هاي ديني است. ظهور و تبلور اين انديشه ها در هنر شعر و در عرصة زبان، بي ترديد تأثيري شگرف بر جهان بيني مذهبي، اسلامي و انقلابي مردم كشورمان دارد، بويژه در زمان جنگ در تشحيذ و تقويت روحية سلحشوران ميدان ها نبرد نقشي بسزا و نمادين ايفا كرده است.

پي نوشتها:
1-براي مطالعة بيشتر ر.ك: (ياحقي،1374 : 253-257) ؛ (اكبري،1371: 11-16) ؛ (كاكايي، 1376: 4-7) ؛ (اوليايي،1373: 44-57)؛ (تجليل ،1373: 91-98) ؛(اكبري ، 1373: 13-19)، (جوادي نيا، 1377: 56-69) ؛(رحمدل ، 1373: 204 و 205) .
2-از ديگر نمونه هاي آن مي توان به اين موارد اشاره كرد: (طهماسبي ، 1385 الف: 238،239،240،219،216،) ؛ (طهماسبي، 1386: 42-36، 51،75،62،63 ،64).
3-از ديگر نمونه هاي آن مي توان به اين موارد اشاره كرد: (طهماسبي ، 1385 الف: 42، 254، 85، 210 ،187 ، 188، 218، 72 ،189 ،34 ) ؛ (طهماسبي ،1386: 29-33 ، 86 ، 36-42 ، 76 ).
4- همچنين : (طهماسبي ،1385الف: 180-182 ،176).

فهرست منابع
1-اكبري ، منوچهري .(1371). نقد و تحليل ادبيات انقلاب اسلامي، بخش اول شعر،ج1، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي ، بي جا.
2-(1373).«نگاهي به شعر انقلاب نور»، مجموعه مقاله هاي سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي، 3-5 ديماه 1370، قم: ناشر، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت).
3-اوليايي، مصطفي.(1373).«عناصر ويژة سبكي و زباني ادبيات انقلاب اسلامي»، مجموعه مقاله هاي سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي، 3-5 ديماه 1370،قم: ناشر، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت).
4-تجليل، جليل.(1373). «ويژگي هايي از شعر انقلاب»، مجموعه مقاله هاي سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي (3-5 ديماه 1370)، قم: ناشر سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)
5-حسيني ، حسن.(1387). تعريف شعر جنگ ،www.bonyadedefa.com ،24 تير.
6-حيات.(1387). شاعر دفاع مقدس در گفتگو با حيات ، www.hayat.ir،28 خرداد.
7-رحمدل ، غلامرضا.(1373). « حماسه در شعر انقلاب مختصري در تاريخ تكوين حماسه»، مجموعه مقاله هاي سمينار بررسي ادبيات انقلاب اسلامي، 3-5 ديماه 1370، قم: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت).
8-جوادي نيا، مجتبي.(1377).«نگاهي به شعر انقلاب اسلامي»، مجموعه مقالات (ج1) كنگرة بررسي تأثير امام خميني (س) و انقلاب اسلامي بر ادبيات معاصر، 18 تا 20 مهر 1377 اصفهان، ناشر مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني (س).
9-سنگري، محمدرضا.(1381).« ادبيات پايداري(مقاومت)»، مجموعه مقاله هاي نخستين گردهمايي پژوهشهاي زبان و ادبيات فارسي (بهمن ماه 1380)، تدوين محمد دانشگر ،نشر انجمن علمي زبان و ادبيات فارسي با همكاري مركز بين المللي تحقيقات زبان و ادبيات فارسي و ايرانشناسي دانشگاه تربيت مدرس.
10-شفيعي كدكني،محمد رضا.(1359). ادوار شعر فارسي از مشروطيت تا سقوط سلطنت، تهران: توس.
11-شكيبا ، پروين.(1370). شعر فارسي از آغاز تا امروز ، تهران: هيرمند.
12-طهماسبي ، قادر.(1386). پري بهانه ها، تهران: سورة مهر.
13-(1355 الف). پري ستاره ها ( مجموعه غزل )، تهران: سورة مهر.
14-(1385 ب). پري شدگان ( مجموعه شعر )، تهران سورة مهر.
15-كاكايي ، عبدالجبار.(1376). آوازهاي نسل سرخ نگاهي به شعر معاصر ايران از 1357تا 1367، بي جا: عروج.
16-محمد خان ، محمد نور.(1383). فكر آزادي در ادبيات مشروطيت ايران، اسلام آباد مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان.
17-ناصر ، محمد. (1382). تحول موضوع و معنا در شعر معاصر،تهران :نشر نشانه با همكاري شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي.