عوامل موثر بر پديدآيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت

دست يافتن به فرهنگ پر ارزش ايثار و شهادت و گسترش دادن آن در همه­­ي سطوح اجتماع به هماهنگي تمام مجموعه­هاي تأثيرگذار و استفاده­ي بهينه از همه­ي امكانات و ابزارهاي فرهنگ ساز جامعه نياز دارد. خانواده­ها به عنوان اولين و مهمترين پايگاه شكل­گيري و رشد شخصيت و فرهنگ افراد، جدي­ترين وظايف و مسؤوليت­ها را در اين عرصه برعهده دارد. وسايل ارتباط جمعي همچون صدا و سيما، روزنامه­ها و... دومين دسته از عوامل تأثيرگذار فرهنگي هستند كه مي­توانند هماهنگ و همراه با خانه و مدرسه و دانشگاه، نرم­افزار لازم را براي ساختن و گستردن فرهنگ ايثار و شهادت در تمام لايه­هاي اجتماع مهيا نمايند.
مراكز آموزشي، از كودكستان گرفته تا دانشگاه سومين مجموعه­اي هستند كه مي­توانند با تهيه منابع علمي مناسب و رفتارهاي صادقانه و محبت­آميز و منطقي و فضاسازي هدفمند محيط آموزشگاهها، فرهنگ ساخته شده توسط خانواده­ها را در دل و جان دانشجويان نهادينه ساخته و آنان را آماده­ي ايثار و فداكاري در راه حق نمايند.
مقدمه
در يك فرايند طبيعي براي شكل­گيري فرهنگي خاص، ابتدا افراد جامعه نسبت به موضوعات و عناصر تشكيل دهنده­ي آن فرهنگ و مسايل مطرح در آن آشنايي پيدا مي­كنند و سپس با آگاهي يافتن از مزايا و آثار موجود درآن، انگيزه و تمايل لازم نسبت به آن فرهنگ وجودشان را فرا مي­گيرد. آن­گاه براي دستيابي و بهره­مندي ازآنچه شناخته­اند دست به تلاش و كوشش خواهند زد.

بدين صورت فرهنگ مورد نظر گليم خويش را در آن جامعه پهن كرده و هنگام را به مهماني بر سر خان فرهم شده دعوت خواهد نمود. بنابراين چنانچه اجتماعي بخواهد از آثار سازنده و دستاوردهاي پيش برنده­ي فرهنگ ايثار و شهادت بهره­مند گردد لازم است آگاهانه، هدفمند و برنامه­ريزي شده براي ايجاد و گسترش اين فرهنگ سعي و كوشش كرده و هر يك از عوامل تأثيرگذار در اين عرصه را به گونه­اي چينش كند كه در جمع، از كاركرد مناسب آنها به اهداف گرانسنگ خويش نايل آيد.

به همين دليل صاحب اين قلم بر آن است تا به روش كتابخانه­اي و تجزيه و تحليل ديدگاه­هاي صاحب نظران امور فرهنگي، تربيتي برخي از نهادهاي مؤثر در اين ميدان و وظايفي كه هر كدام ازآنها براي ساختن و گسترش چنين فرهنگي برعهده دارند را معرفي و اهميت و نقش هر يك را در اين عرصه تشريح و تبيين نمايد.

خانواده، رسانه­هاي جمعي و مراكز آموزشي از جمله نهادهاي بسيار تأثيرگذار در پديدآيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت هستند كه در اين مقاله به طور جداگانه جايگاه، نقش و مسؤوليت هر كدام از آنها مورد بحث و بررسي قرار گرفته و راهكارهاي لازم در هر زمينه ارايه خواهد شد.

1- خانواده و نقش آن در پديدآيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت

به تأييد همه­ي روانشناسان و متخصصان علوم تربيتي، خانواده نخستين پايگاه شكل­گيري شخصيت و باورهاي آدميان است، بدين سبب در نخستين بخش اين جستار چگونگي تأثيرگذاري خانواده و نقش آنها در پديدآيي و گسترش لفرهنگ ايثار و شهادت در دوره­هاي مختلف زندگي فرزندان را مورد بحث و بررسي قرار خواهيم داد:

1-1- انعقاد نطفه و آغاز مسؤوليت والدين

هر چند كار اصلي فرهنگ سازي و تربيت هدفمند فرزندان پس از تولد آنها و به­ويژه از هنگامي كه آنان توان عقلي كافي براي دريافت پيام­هاي پرورشي را دارا شدند آغاز مي­شود، لكن مسؤوليت پدر و مادر پيش از آن و حتي پيش از دوران جنيني كودك، يعني زمان انعقاد نطفه، شروع خواهد شد.

«چنانچه زوجين قبل از فرزنددار شدن، شرايط روحي، اخلاقي و معنوي مناسبي كسب كنند و با استفاده از روزي حلال مقدمات پاكيزگي روح را فراهم نمايند و در زمان انعقاد نطفه داراي ويژگي­هايي نظير آرامش رواني، اخلاقي و معنوي مناسبي كسب كنند و با استفاده از روزي حلال مقدمات پاكيزگي روح را فراهم نمايند و در زمان انعقاد نطفه داراي ويژگي­هايي نظير آرامش رواني، طهارت جسمي و روحي، انديشه­اي پاك، انگيزه الهي داشتن فرزندي صالح، متذكر به ياد و نام خدا و ملتزم به خواندن نماز شب زفاف باشند به طور يقين بخشي از وظايف والدين قبل از تولد تحقق مي­يابد...» (محموديان، 1383: 118)

در همين راستا از امام رضا(ص)نقل شده كه فرمود:

«چون عروس را آوردند موي پيشاني او را بگير و رو به قبله بگو خداوندا! امانت خويش را دريافت كردم، به مقتضاي پيمان زناشويي او را حلال كرده­ام، خدايا فرزند مبارك و تمام عيار از او نصيبم فرما و شيطان را از اولادم بي­نصيب گردان»(مشكيني، 1359: 68)

2-1- بسترسازي فرهنگ ايثار در دوران جنيني فرزندان

امروزه بر كمتر كسي پوشيده است كه دوران جنيني كودك علاوه بر اينكه دوران تكامل جسمي و ايام شكل­گيري اعضاء و جوارح او است، دوران دريافت پيام­هاي تربيتي و تأثيرپذيري اخلاقي و رواني او نيز مي­باشد.

«نتايج تحقيقات {دانشمندان آمريكايي و انگليسي} نشان مي­دهد: كودكاني كه مادران آنها در دوران بارداري سيگار مي­كشيده­اند بيشتر دچار مشكلات رفتاري مي­شوند كه اغلب اين مشكلات از اوايل هجده تا بيست و چهارماهگي بروز مي­كند...»(روزنامه خبر جنوب، 2 مرداد 1385).

با توجه به نتايج چنين تحقيقاتي مي­توان دريافت كه وظيفه ديگر خانواده براي پرورش نسلي پاك و آماده­ي شهادت و فداكاري در راه حق، مراقبت­هاي حساب شده­ي دوران جنيني فرزند و فراهم ساختن زمينه­ي رشد سالم و كامل آن توسط پدر و مادر در اين برهه­ي حساس و سرنوشت ساز است. به همين دليل يكي از انديشمندان مسلمان با تكيه بر احاديث و روايت چنين گفته است:

«مادر در ايام حمل، اگر از ذكر خدا، شركت در مجالس الهي، خواندن قرآن، توجه به واجبات و حفظ آرامش غفلت نورزد، در روان و مغز كودك و رشد روحي و معنوي او اثر بسزايي دارد.» (انصاريان، 396).


3-1- فرهنگ سازي خانواده در دوران نوزادي و كودكي

شايد در يك نگاه عادي، دوران نوزادي و طفوليت فقط دوران رشد و نمو جسمي به حساب آيد، لكن هم منابع ديني و هم نظريات علمي جديد چيز ديگري را نشان مي­دهند. دانش رواشناسي ثابت كرده است كه به موازات رشد جسماني كودك، رشد فكري و شخصيتي او نيز انجام مي­شود (ريتال، 1317: 126) و نوزادان از سه يا چهار ماهگي نسبت به محيط و افراد پيرامون خود شناخت پيدا كرده و به عنوان مثال مادر خويش را از ديگر بانوان اطراف خود باز مي­شناسند (در همان 133) و به همين دليل نسبت به مادر وابستگي شديدي از خويش بروز مي­دهند. (همان 1402) بنابراين رعايت نكات زير در اين دوران براي خانواده­ها ضروري مي­باشد:


1-3-1- تغذيه­ي حلال و سالم:

يكي از اموري كه در اين برهه از زندگي كودك تأثير جدي بر رشد جسمي و رواني او مي­گذارد، نوع و شكل تغذيه او است كه در روايات اسلامي (عاملي، 1385) نيز به آن اشاره شده است. به طور مثال پيامبر گرامي اسلام مي­فرمايد:

«آموزش خواندن و نوشتن، شنا و تيراندازي و اينكه جز از راه حلال و پاكيزه روزي او را نرساند حق فرزند است كه بر عهده­ي پدر مي­باشد.»(ري شهري، 1371: 720)(ج10).

همچنين بعيد نيست اينكه امام حسين(ع)، بيعت نكردن خود و يارانش با يزيد را به دامن­هاي پاك و پاكيزه­ي مادران (حجور، طابت و طهرت) نسبت مي­دهد اشاره به همين مطلب باشد. (انصاريان؛ 1379: 437).


1-3-2- رعايت شؤون اسلامي در اخلاق و رفتار:

علاوه بر تأثيرگذاري يك جانبه­ي خانواده بر خلق و خوي كودك، نوعي آموختن ديداري و شنيداري نيز توسط كودك صورت مي­گيرد كه والدين و اطرافيان، آموزگاران خواسته و ناخواسته­ي اين كلاسها خواهند بود. يكي از صاحب نظراني كه در زمينه­ي مشكلات اخلاقي كودكان كار علمي انجام داده است، مي­نويسد:

«به نظر همه­ي روانشناسان پايه­هاي اخلاق و رفتار در محيط خانواده گذارده مي­شود و كودكان از طريق ديدن­ها و شنيدن­ها و البته اغلب از طريق ديده­ها، راه و رسم زندگي را مي­آموزند و اين آموزش نقش فوق­العاده و به عقيده­ي بسياري نقش مادام­العمر دارد.»(قائمي، 1369: 17)

از اين رو حاكميت فضاي مذهبي و در ميان بودن سخن پيرامون حق طلبي و فداكاري و محترم شمرده شدن شهيد و شهادت توسط اعضاء خانواده، بستر پذيرش فرهنگ ايثار و شهادت را در فرزندان فراهم خواهد ساخت.

علامه در اين زمينه مي­فرمايد:

«از نخستين روزي كه {كودك} سخن يا اشاره را مي­فهمد پايه­ي اخلاق پسنديده و صفات شايسته را در روان وي بنا نهاده و استوار سازند و تا مي­توانند او را از موضوعات خرافي نترسانند و از كارهاي زشت و خلاف عفت بازدارند و خود نيز از دورغ و بدگويي و دشنام الفاظ ركيك اجتناب كنند و در برابر وي كارهاي پسنديده كنند تا عفيف و عالي طبع بار آيد.» (ري شهري، 1371: 721)(ج10)


1-3-3- پاشيدن بذر محبت اهل بيت در دل و جان كودك:

بديهي است شركت دادن فرزندان در مجالس مذهبي و جلسات سوگواري سالار شهيدان كه در آنها به دور از گزافه گويي و تحريفات، حوادث و عبرت­هاي عاشورا بيان مي­گردد عشق و محبت اهل بيت (عليهم السلام) را در دل و جان آنها نهادينه مي­نمايد مي­فرمايد:

«فرزندانتان را با سه ويژگي عشق به پيامبر(ص) و حب خاندان او و قرائت قرآن تربيت نماييد.» (طباطبايي، 1359: 29)


1-3-4- ايجاد محيطي آرام و عاطفي براي رشد كودك:

روشن است كه مهيا كردن محيطي آرامش بخش و عاطفي براي كودك و برقراري رابطه­اي محبت آميز بستر لازم را براي پذيرش پيام­هاي تربيتي خانواده، از جمله هدايتگري­هاي آنها به سوي فرهنگ ايثار و شهادت فراهم كرده و با وابستگي و اطميناني كه فرزند نسبت به والدين پيدا مي­كند به آساني آموزه­هاي اخلاقي و معنوي آنان را خواهد پذيرفت، (قائمي، 1369: 33) اميرمؤمنان علي(ع) در مورد رابطۀ محبت و تأثيرپذيري مي­فرمايد: «به هر كس مي­خواهي نيكي كن تا امير {و فرمانرواي} او شوي.» (مكارم شيرازي، 1379: 16)


4-1- فرهنگ سازي خانواده در دوران نوجواني و بلوغ

دوران نوجواني و بلوغ به خاطر رخ دادن دگرگوني­هاي خاص جسمي و روحي در فرد، يكي از حساس­ترين دوره­هاي زندگي به شمار مي­رود. در اين زمان كه مي­توان آن را مرز احساسات و عقلانيت ناميد فرزندان ما از يك سو داراي نيازهاي عاطفي شديد بوده و از سوي ديگر به سوي خردورزي و استقلال فكري پيش مي­روند.

بنابراين لازم است جهت قبولاندن فرهنگ ايثار و شهادت به آنها بيش از پيش از عقل و منطق استفاده كرده و از در اسلالال با آنان سخن گفت و در كنار آن از پيام­هاي عزت طلبانه و غيرت برانگيز ديني نيز بهره گرفت. به طور مثال خانواده بايد در اين دوران با گفتار و كردار خويش به نوجوان خود بياموزد كه از ديدگاه پيامبر اسلام «خداوند بلند مرتبه بندگان غيرتمند خود را دوست مي­دارد.» (همان، 15) و به فرموده­ي امير مؤمنان علي(ع) بايد بذر شجاعت را در جانها كاشت، چرا كه در غير اين صورت نمي­توان از حق و حقيقت دفاع نمود. (همان، 90).


5-1- نقش خانواده در ايجاد و استمرار دين باوري و فداكاري جوانان

مي­دانيم كه دوران جواني ويژگي­هاي خاص خود را دارد و فردي كه اين مقطع عمر خويش را سپري مي­كند در اوج استقلال طلبي، حقيقت جويي و پرسشگري است، بنابراين چنانچه خانواده­ها خواهان جواناني مذهبي با برخورداري از باورهاي عميق ديني و آماده­ي ايثار و شهادت هستند بايد نكات زير به طور دقيق و حساب شده مورد توجه و دقت قرار دهند:


1-5-1- رعايت صداقت و يك رنگي در مورد مسايل مذهبي:

از آنجا كه جوانان داراي ذهني حقيقت جو بوده و معمولاً از رياكاري مذهبي بيزار مي­باشند، چنانچه خانواده­ها طالب فرزنداني معتقد و ايثارگر و شهادت­طلب هستند لازم است به طور جدي اخلاص را در امور ديني خود مراعات كرده و از دوگانگي حرف و عمل پرهيز نمايند. (نهج­البلاغه، كلمات قصار، شماره 456).


1-5-2- بهره­گيري از استدلال و عقلانيت براي اثبات حقانيت دين:

همانگونه كه اشاره شد دوران جواني، دوران پرسشگري و بازخواني مجدد اعتقادات سنتي و خانوادگي افراد است؛ بنابراين چنانچه خانواده­ها با دليل و منطق به پرسش­هاي اعتقادي جوان پاسخ ندهند و از در تحكم و جبر يا احساسات و عاطفه با آنها سخن بگويند ممكن است براي هميشه از دين و دينداري متنفر گشته و در نتيجه زمينه­ي فداكاري و جانبازي در راه آن از ذهن و دل آنان رخت بربندد.


1-5-3- تقديس شهيد و شهادت و يادآوري اهداف بزرگ شهيدان:

بدون شك شهادت در راه خدا با همه­ي ارزشمنديش به خودي خود هدف نمي­باشد، بلكه هدف اصلي دفاع از دين و حق و عدالت است كه هر مؤمني بايد براي رسيدن به چنين هدف والايي تا سر حد جانفشاني و فداكاري آماده باشد. به همين دليل خانواده­ها در طرح موضوع بسيار مهم ايثار و شهادت با جوانان خويش، نبايد آن را هدف اصلي معرفي كنند؛ بلكه ثابت نمايند چنانچه در جهت دفاع از حق و حقيقت و عزت و شرافت انساني شهادت نصيب آنان گردد نيز پيروزند.

چنانكه امام سجاد(ع) در دعا براي مرزداران اسلام، ابتدا پيروزي آنها و شكست دشمنانشان را از خداوند طلب مي­كند و از او درخواست مي­كند زماني شهادت نصيب آنان شود كه دشمنان ريشه كن شده و امنيت حاصل شده باشد. (محدثي، 1371: 85)


1-5-4- دميدن روح شجاعت و عزت و غيرت در جوانان:

همانگونه كه قبلاً نيز اشاره شد، انسان در صورتي آماده­ي شهادت و ايثار مي­شود كه از روحيه­ي عزتمندي و شجاعت برخوردار بوده و براي مبارزه در راه خدا ترس و ترديدي به خود راه ندهد. (مطهري، 1365: 14) (ج2) از اين رو لازم است همواره شجاعت و غيرت و عزت را در دل و جان جواننمان زنده و بارور ساخته و با يادآوري الگوهاي مردانگي و شرافت آنان را از ذلت پذيري به دور سازيم.


1-5-5- پرهيز از ياس آفريني و پاشيدن بذر نااميدي:

شكي نيست كه چنانچه اعضاء خانواده يا مسؤولان آموزشي و فرهنگي كشور همواره از كنار رفتن جوانان از صحنه و كمبود نيروهاي جان بركفي كه آماده­ي مبارزه و جانبازي باشند سخن بگويند، گرد يأس و نااميدي بر فضاي جامعه پاشيده شده و شور و نشاط جهاد و مبارزه رنگ مي­بازد. به همين سبب مقام معظم رهبري (مدظله العالي) در جمع خانواده­هاي ايثارگران استان گيلان، پس از تحليل و پردازش وضعيت اجتماعي كشور و جهان مي­فرمايد:

«امروز هم در ميدان مجاهدت در راه آرمان­هاي اسلامي و در مقابله­ي با دشمني دشمنان اين كشور، اگر لازم باشد، ميلون­ها جوان مؤمن و با اخلاص، با همۀ شور و طراوت ايماني خودشان، مثل كوه ايستاده­اند» (غرويان، 1382: 855)


2-رسانه­هاي جمعي و فرهنگ ايثار و شهادت

بي­ترديد صدا و سيما، روزنامه­ها، مجلات و سايت­هاي اينترنتي به خاطر فراواني مخاطبان و گستره­ي موسيع دريافت كنندگان پيام­هايشان تأثيري فراگير برابعاد مختلف فرهنگ جامعه و شكل­گيري باورها و شخصيت افراد به جاي خواهند گذاشت؛ از اين رو برنامه­ريزي هدفمند و مديريت متعهدانه و استفاده از همه­ي ظريفيت­هاي علمي و هنري و امكانان سخت افزاري و نرم­افزاري اين رسانه­ها در راه ترويج و گسترش فرهنگ شهادت طلبي و فداكاري، مي­تواند نقش بسزايي در نهادينه شدن اين فرهنگ در طيف وسيعي از افراد و خانواده­ها ايفا نمايند. به نظر مي­رسد چنانچه وسايل ارتباط جمعي كشور به گونه­اي هماهنگ اقدامات زير را به صورتي سنجيده، عالمانه و هنرمندانه انجام دهند تا حد زيادي به وظيفه خود در زمينه­ي پديدآيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه عمل كرده و فضاي مناسب را در سطح اجتماع ايجاد خواهند نمود.


2-1- تبيين قدسي بودن آرمان­هاي ديني

بديهي است كه هر قدر اهداف و آرمان­هاي يك ملت با عظمت­تر و ارزشمندتر باشد، ايستادگي­ها و فداكاري­هاي بيشتري نيز به خاطر آن صورت خواهد گرفت. نگاهي عميق به آموزه­هاي ديني اسلام و بازخواني همراه با تدبر آيات قرآني و توجه به سخنان معصومين (عليهم­السلام) به خوبي ما را در اثبات اين ادعا ياري و راهنمايي خواهد كرد.

قرآن مجيد به عنوان كتاب آسماني و قانون زندگاني همواره مبارزه و جهاد در راه خدا را وظيفه­اي بسيار والا كه هدف آن رهايي آدميان از بندگي يكديگر و رساندن آنها به بندگي خدا و سعادت دنيا و آخرت است معرفي كرده و شهادت در راه حق را عين زندگي و برخورداري از نعمات الهي مي­داند (حجتي، 1373: 156-157) و پيامبر اسلام، حضرت محمد(ص) شهيد شدن در راه پروردگار را بالاترين فيض و ارزش برمي­شمارد (غرويان، 1382: 695) و علي(ع) جهاد را دري از درهاي بهشت ناميده كه حضرت دوست آن را براي اولياء خاص خود گشوده است. (نهج­البلاغه، خطبه 29).

استاد شهيد آيت­الله مطهري(ره) در مورد تأثير مقدس جلوه كردن اهداف بر ايثارگري و فداكاري در راه آنها مي­فرمايد:

«تقدس بخشيدن يك جهان بيني به هدف­­هاي مكتب، سبب مي­گردد كه افراد به سهولت در راه هدف­هاي مكتب فداكاري و از خودگذشتگي به خرج دهند. تا يك مكتب نتواند به هدف­هاي خود تقدمي بخشد و در افراد، حس پرستش، فداكاري و گذشت نسبت به هدف­هاي مكتب به وجود نياورد، آن مكتب ضمانت اجرايي ندارد.» (مكارم شيرازي، 1379: 99).


2-2- برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني در مخاطبان

يكي ديگر از نقش­ها و وظايف رسانه­هاي گروهي دميدن روح تعهد و مسؤوليت نسبت به دين و ميهن و ارزش­هاي والاي انساني اسلام در اقشار مختلف جامعه است. آيات و روايات در بردارنده­ي موضوع «امر به معروف و نهي از منكر» (فيض حضور ولايت، 1380: 29) و «مسؤوليت همگاني مسلمين» (آل عمران / 199) در برابر جامعه­ي اسلامي و حتي نسبت جامعه­ي بشري از جمله نرم­افزارهاي لازم براي برانگيختن حس تعهد و مسؤوليت در جامعه است كه صدا و سيماي بشري از جمله نرم افزارهاي لازم براي برانگيختن حس تعهد و مسؤوليت در جامعه است كه صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران و ديگر رسانه­هاي جمعي مي­توانند با تبيين عالمانه و جذاب آنها زمينه ايثارگري و از جان گذشتگي مردم را براي عملي ساختن آنها فراهم سازند.

در همين راستا است كه امام خميني(ره) در دوران جنگ تحميلي چنين مي­فرمودند:

«چه سپاه پاسداران و چه ساير قواي انتظامي و نظامي و غير انتظامي و چه ساير ملت همه توجه داشته باشند كه ما وظيفه داريم كه اين اسلامي كه به ما رسيده حفظش كنيم، تا آن فرد آخري كه خداي نخواسته كشته مي­شود موظف است براي حفظ اسلام، براي دفاع از ملت، دفاع از كيان اسلامي، دفاع از كشور اسلامي تا آخر، زن و مرد، بچه و بزرگ مكلفند كه دفاع كنند.»



2-3- تبيين مفهومي و مصداقي رابطه­ي ايمان و ايثار

از جمله اقداماتي كه صدا و سيما و ديگر رسانه­هاي عمومي توان اجراء گسترده­ي آن را داشته و در پناه آن گستره و عمق فرهنگ شهادت و ايثار بيش از پيش فزوني مي­يابد تشريح مستدل و سمتند رابطه­ي ايمان ديني و ايثارگري است كه هرگز نبايد شانه از زير بار آن خالي نمايند. هر مسلماني مي­داند كه جهاد اسلامي بدون قيد «في­سبيل­الله» مفهومي ندارد و براي خدايي شدن جنگ و دفاع بايد ايمان و باور ديني مجاهدان تقويت گردد.

رسانه­هاي جمعي به ويژه صدا و سيما كه بيشترين مخاطب را به خويش اختصاص داده است به دو طريق مي­توانند به اين هدف دست يابند: نخست اينكه از همه­ي توان و امكانات خويش براي تشريح منطقي و جذاب رابطه­ي ايمان و فداكاري بهره بگيرند و از سخنان و بيانات انديشمندان و صاحب نظران بزرگي همچون امام راحل (ره)، مقام معظم رهبري و اساتيد حوزه و دانشگاه استفاده نموده و در قالب سخنراني­هاي كوتاه، مصاحبه، ميزگرد، پرسش و پاسخ و زيرنويس­هاي زيبا و تأثيرگذار به مخاطبان خود عرصه بدارند و دوم اينكه با پخش مستنداتي از دوران دفاع مقدس و نيز بازسازي صحنه­هاي تاريخي از واقعيت­هاي پر افتخار گذشته، كارامدي فوق­العاده­ي ايمان را در ميدان­هاي ايثار و فداكاري به نمايش بگذارند.



2-4- ارايه تصويري منطقي و واقع­گرايانه از الگوهاي ايثار و شهادت

تاريخ پرافتخار دين مبين اسلام و مذهب سرافراز تشيع مالامال از اسوه­هاي فداكاري و از جان گذشتگي در راه آرمان­هاي الهي و انساني مي­باشد كه معرفي خالي از خرافه­ي آنها نقش بسزايي در عمق بخشي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه­ي اسلامي خواهد داشت. صدا و سيما و ديگر ابزارهاي ارتباط جمعي چنانچه بخواهند از اين استعدادهاي نهفته­ي ديني در پديدآيي و توسعه فرهنگ شهادت طلبي و فداكاري استفاده نمايند لازم است نكات زير را مورد توجه و دقت قرار دهند:



2-4-1- پرهيز از تحريفات و پيرايه­ها در پرداختن به عاشورا و شهادت:

آلودن گوهر ايثار و شهادت، آن هم در كان سرشار از خلوص عاشورا، به خرافات و تحريفات نه فقط از الگو بودن اين حادثه­ي عظيم در ذهن و دل مخاطبان رسانه­ها جلوگيري مي­كند، بلكه ابتدا زمينه­ي تمسخر و دهن كژي نسبت به اين حماسه­ي بزرگ را فراهم ساخته و اندك اندك اصل شهادت و فداكاري در راه آرمان­ها زير سؤال خواهد رفت. به همين دليل مقام معظم رهبري مي­فرمايند:

«اولين شرط{براي تبليغ صحيح واقعه عاشورا}اين است كه ما حادثه­ها را از پيرايه­هاي مضر خالي كنيم... بنابراين اولين مسأله اين است كه ما حادثه را خالص كنيم و آن حادثه­ي خالص شده و دقيق و متقن را به انواع بيانهاي هنري – از شعر و نثر و سبك روضه­خواني كه خودش يك سبك هنري مخصوص است بياميزيم.»



2-4-2- دوري جستن از تحريف معنوي قيام حسيني(ع):

خطر وارونه جلوه كردن هر نهضتي فقط در قالب تحريف لفظي و گزارش دورغ در مورد آن تحقق نمي­يابد، بلكه گاهي با آنكه اصل حادثه و جزييات آن به شكلي صحيح گزارش و ارايه مي­گردد، لكن با تحريف معنوي، آثار سازنده­ي آن نهضت از بين رفته و نقش الگويي آن دچار ضعف شديد مي­شود. علامه شهيد مرتضي مطهري(ره) در اين زمينه مي­فرمايد:

«تحريف معنوي يعني منحرف كردن روح و معني يك جمله يا يك حادثه و چون بحث در اطراف حادثه است پس تحريف معنوي يك حادثه يعني اينكه علل و انگيزه­ها و همچنين هدف و منظورهاي آن حادثه را چيز ديگري غير از آنچه هست معرفي كنيم.» (مطهري، 1400: 104).



2-4-3- آميختن احساسات و منطق در تبليغ الگوهاي شهادت طلبي:

كار ديگري كه در صدا و سيما و رسانه­هاي گروهي پيرامون شهيد و شهادت بايد انجام گيرد، آميختن منطق و احساسات با هم در ارايه­ي فرهنگ عاشورا است. بديهي است كه اگر به قول استاد مطهري(ره) فقط به جنبه­ي تراژديك و نفله شدن شهداء كربلا و مظلوميت آنان توجه گردد (مطهري، 40)(ج 2).

و همه نگاه­ها و دل­ها به ثواب گريه بر امام حسين(ع) و يارانش ختم شود فرهنگي شكل مي­گيرد كه از حد احساسات فراتر نرفته و شيعياني كوفي مسلك را تربيت خواهد نمود كه به گفته­ي فرزدق شامي شاعر «دلهايشان با حسين(ع) و شمشيرهايشان بر عليه او خواهد بود.» و عزاداران حسيني به اين دل خوش خواهند كرد كه با ابراز احساساتشان توانسته­اند تسلي بخش دل زهراي اطهر(س) در جنان باشند و نيازي به همراهي عملي با حسين(ع) و جامه­ي عمل پوشاندن به اهداف آن حضرت احساس نخواهند كرد.



2-4-4- پرهيز از دور از دسترس قرار دادن الگوهاي ايثار و شهادت:

يكي از اموري كه در پديد آيي و ترويج فرهنگ شهادت طلبي و عاشورايي زيستن مردم، تأثيرگذار است اين است كه ارايه و معرفي الگوها به گونه­اي باشد كه مخاطبان باور كنند مي­توانند از آنها پيروي كنند و مانند آنها حماسه بيافرينند. در غير اين صورت به قول شهيد مطهري(ره) اين خطر وجود دارد كه مردم احساس كنند حماسه­ي حسيني امري آسماني است كه براي انسان­هاي عادي قابل پيروي نمي­باشد. (صحيفه­ نور، 1361: 98)(ج 15).

در حالي كه «گروهي كه در سرنوشت با امام (ع) همراه شدند مردمي عادي بودند و هر كدام داراي زن و فرزند و خانواده و دوستاني بودند و از بيت المال مقرري دريافت مي­كردند... اما از همه­ي اينها چشم پوشيدند و براي نثار جان در راه حسين(ع)» با اجتماع خود به ستيز برخاستند.» (همان، 277) (ج 13).



2-4-5- بهره­گيري مناسب از مصاحبه­ها و وصيت­نامه­هاي شهيدان

همانطور كه در بند پيش يادآوري شد يكي از وظايف وسايل ارتباط جمعي در مورد ترويج فرهنگ ايثار و شهادت با همگاني ساختن اين عرصه و ايجاد حس پيروي و الگوي قرار دادن پيشتازان اين ميدان در تك تك افراد جامعه است. از اين رو پخش به موقع و كارشناسانه مصاحبه­هاي شهداي سرافراز دوران انقلاب و دفاع مقدس و آزادگان و جانبازان گرانسنگ و نيز قطعاتي از وصيت­نامه­ها و خاطرات اين عاشورائيان سترگ مي­تواند تأثير بسزايي در قابل پيروي ساختن الگوهاي فداكاري و جانبازي بر جاي گذارده و فرهنگ ايثار و شهادت را ريشه­دار نمايد.



3-مراكز آموزشي فرهنگ ايثار و شهادت

امروزه ديگر تجربيات و آموخته­هاي علمي و تربيتي افراد محدود به خانواده و اطرافيان آنها نمي­باشد، بلكه علاوه بر آنان مراكز آموزشي مختلف از كودكستانها گرفته تا دانشگاه­ها نيز در اين ميدان تأثير جدي داشته و نقش بسيار مهمي ايفا مي­نمايند. به همين دليل چنانچه جامعه­اي حاكميت جو ايثار و شهادت بر فضاي فرهنگي كشور را مهم مي­داند بايد نظام آموزشي خود را به گونه­اي سازمان دهي كند كه خروجي هزينه­ها و تلاش­هاي انجام شده در آن، جوانان خود ساخته و با هويتي باشد كه به خوبي فرهنگ و تاريخ خويش را شناخته و به نيكي آماده­ي كوشش و فداكاري در راه آن بوده و تا پاي جان از آن دفاع نمايند. (همان، 44 (ج 12).

براي رسيدن به چنين هدفي در هر يك از مقاطع آموزشي اقداماتي لازم است كه به شرح زير مي­باشد:



3-1- فرهنگ سازي در دوران پيش دبيرستاني:

از آنجا كه دوران دبستان و راهنمايي به عنوان دومين و سمين نهاد شكل دهي شخصيت افراد، (تقي­زاده اكبري، 1380: 114) از نظر وضعيت عاطفي و نياز فراگيران به محبت و مهرباني تا حد زيادي شبيه هم هستند راهكارهاي زير جهت ترويج فرهنگ از خود گذشتگي در راه آرمان­هاي مقدس براي اين دوران پيشنهاد مي­گردد:



3-1-1- رعايت اخلاص و قصد قربت توسط مربيان:

بدون شك، الهي بودن انگيزه­ي مربيان و خلوص نيت آنان نه فقط در قبولي و ارزشمندي كوشش­هاي آنها نقش اساسي دارد كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ارزش كارها بسته به نيتي است كه براي آنها مي­شود»، بلكه در اثر گذاري بر روي مخاطبان و ايجاد تحول روحي و شخصيتي در آنها نيز بسيار مؤثر مي­باشد.



3-1-2- يكرنگي و همراهي علم و عمل:

هرگز نبايد پنداشت كه دانش­آموزان چشم و دل بسته، گوش به آموزه­هاي زباني آموزگاران مي­سپارند و هر آنچه آنان عرضه كنند جداي از كردار و رفتار آنها، آن را مي­پذيرند و در خزانه­ي دل مي­اندوزند؛ بلكه علمكرد آنها تأثير بسزايي در پذيرش و عدم پذيرش اندرزها و گفتارهاي آنان بر جاي مي­گذارد. (همان، 110) امام صادق(ع) در اين زمينه مي­فرمايد:

«براستي اگر عالم به علم خود عمل نكند موعظه و اندرز او از دلها بلغزد، آنچنان كه باران از روي سنگ صاف بلغزد.» (حديث ولايت، 1375: 12) (ج2).


3-1-3- ابراز محبت و احترام نسبت به فراگيران:

اگر قرار است معلم در شگل­گيري شخصيت و باور دانش­اموزان تأثير مثبت به جا گذارد و اين تاثيرگذاري به حدي عميق باشد كه آنان را براي فداكاري در راه باورها و اعتقاداتشان آماده سازد، لازم است هر چه بيشتر حوزه­ي نفوذ خويش را در دل و جان فراگير گسترش دهد. بنابراين «وقتي شاگرد از معلم توجه و محبت و احترام مشاهده نكرد و معلم نسبت به او توهين روا داشت از معلم و استفادها ز او بيزار مي­گردد.»


3-1-4- شخصيت علمي آموزگار و نقش آن در فرهنگ سازي:

متاسفانه بسياري از معلمان پرورشي مدارس كه متصديان اصلي امور فرهنگي در اين محيط­هاي آموزشي تربيتي هستند يا از نظر علمي ضعيف مي­باشند يا با تخصص­هاي غير همخوان به انجام امور فرهنگي اشتغال دارند. بديهي است كه در چنين حالتي معلم مبلغ خوبي براي فرهنگ ايثار و شهادت در بين آموزش پذيران خود نخواهد بود:

«معلم هر اندازه داراي رفتار انساني مطلوب باشد، ولي از نظر علمي ضعيف و ناتوان تلقي شود، مورد قبول شاگردان واقع نخواهد شد.»


3-1-5- رعايت عدالت و پرهيز از تحميل كردن عقيده خود به فراگيران:

روحيه­ي حساس دانش­آموزان همراه با صداقت و پاكي طينت آنها، آنان را از هر نوع بي­عدالتي و تحميل و تحكم بيزار مي­كند. بنابراين مروجان فرهنگ ايثار و شهادت بايد توجه داشته باشند كه تبليغ فداكاري در راه حق و دادگري با تحميل عقيده و عدم مراعات عدالت هيچ همخواني ندارد.

«معلم نبايد در برخورد با شاگردان عدالت را فراموش كند. او نبايد بين شاگردان تفاوت و تمايز قابل شود. اگر شاگردان احساس كنند كه معلم بين آنها تبعيض قايل شده است به او توجه و اعتماد نخواهند كرد.»

«... اگر {دانش­آموز} براي قبول باور تازه تحت فشار قرار گيرد ممكن است حالت دفاعي به خود گرفته و براي اثبات عقايد خود به توجيه بپردازد يا ممكن است عقايد جديد را بدون دليل و برخلاف ميل باطني خويش بپذيرد...»

نكته­ي ديگري كه نبايد فراموش كرد اين است كه كتاب­ها و منابع درسي مناسب، فضا و محيط مدرسه و رفتار مديران و كاركنان مدارس نيز نقش بسزايي در پديدآيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت دارد و بايد همه ي آنها در كنار يكديگر اين هدف مقدس را پيگيري نمايند.


3-2- ترويج­فرهنگ ايثار و شهادت دردبيرستان­ها وپيش­دانشگاهي­ها:

به طور طبيعي هر چه سن انسان بالاتر مي­رود گرايشها و انتظارات عاطفي او جاي خود را به عقلانيت و منطق­گرايي مي­سپارد. بنابراين بديهي است كه براي فرهنگ­سازي و ترويج شهادت طلبي و ايثار در دوره­ي دبيرستان و پيش دانشگاهي، ضمن توجه و مراعات آنچه كه مربوط به دوران پيش دبيرستاني است، نكات زير نيز بايد از سوي متوليان امر آموزش و پرورش رعايت گردد:

3-2-1- حاكميت منطق و استدلال بر گفتار و رفتار متوليان:

همانگونه كه پيشتر گفته شد دوران دبيرستان و پيش دانشگاهي دوران بلوغ فكري و جانشيني عقلانيت به جاي احساسات عاطفي صرف در جوانان است؛ بنابراين لازم است دبيران و مربياني كه قصد ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در چنين محيط­هايي را دارند از تحميل عقيده و توجيه كاري­هاي سست و تكيه بر احساسات صرف در برخورد با جوانان خودداري نموده و با دليل و برهان با آنان سخن بگويند:پ

«در تشكيل باورها بايد بين آن دسته از عقايد كه متكي بر دليل هستند با آنچه كه در اثر زمينه­هاي عاطفي و شرطي به وجود آمده­اند، فرق گذاشت. حتي در تشكيل باور صحيح بايد دلايل درستي آن براي خود فرد روشن باشد. به عبارت ديگر نمي­توان باوري را صرفاً به خاطر اينكه صحيح است به ديگران تحميل نمود؛ زيرا در اين صورت مساله عادت دادن مطرح مي­شود نه پرورش تفكر و شناخت علمي.»

به همين سبب است كه وقتي رهبر فقيد انقلاب اسلامي امام خميني(ره) از شهادت سخن مي­راند فلسه و كارامدي آن را نيز يادآور شده و مي­فرمايد: «ملتي كه شهادت دارد اسارت ندارد» و يا مقام معظم رهبري حضرت آيت­الله خامنه­اي مدظله چنين مي­فرمايد:

«هيچ ملتي بدون فداكاري و مجاهدت نمي­تواند از بندهاي اسارت نجات پيدا كند.»

استاد شهيد آيت­الله مرتضي مطهري نيز مي­فرمايد:

«آري، شهدا شمع محفل بشريتند، سوختند و محفل بشريت را روشن كردند.»


3-2-2- آموختن انديشيدن به جاي انديشه­ها:

بديهي است اگر نسل جوان به تفكر و انديشيدن پيرامون موضوعات عادت كند و از محيط پيرامون خود و جامعه­اي كه در آن زيست مي­كند غافل نمايد، نه تنها حق را از باطل بازخواهند شناخت بلكه حاضر به فداكاري در راه آن نيز خواهد شد. بنابراين چنانچه ملتي خواهان حاكميت فرهنگ ايثار و شهادت بر فضاي جامعه است بايد نظام آموزشي آن، به خصوص از مقطع دبيرستان به بعد، انديشيدن را به جاي انديشه­ها بنشاند.


3-2-3- ايجاد تعهد عملي نسبت به باورهاي ديني:

يكي از نكاتي كه متاسفانه در بين دينداران كم و بيش مورد غفلت واقع مي­شود رابطه­ي تنگاتنگ ايمان و عمل است و اين در حالي است كه معمولاً در آيات قرآني اين دو گوهر همواره با هم مي­آيند و پيشوايان و رهبران اسلامي بارها بر عمل به باورهاي ديني تاكيد فرموده­اند. به طور مثال امام سجاد، حضرت زين­العابدين(ع) در مورد لزوم پيريوي عملي از پيشوايان ديني چنين مي­فرمايد:

«آگاه باشيد كه، مبغوضترين مردم نزد خداوند كسي است كه بسنت امامي را بپذيرد و از اعمالش پيروي نكند.»


3-2-4- هماهنگي محتواي متون درسي با آموزه­هاي شفاهي ملعمان:

شكي نيست كه دوگانگي در پيام­هاي آموزشي – تربيتي، مخصوصاً در حوزه­ي مسايل ديني و اعتقادي، فراگيران را به سردرگمي و ترديد نسبت به آنچه به آنان ارايه مي-گردد دچار خواهد ساخت. بنابراين لازم است محتواي متون درسي و آنچه كه دبيران با هدف ترويج فرهنگ ايثار و شهادت با دانش­آموزان خود را ميان مي­گذارند تضاد و تبايني نداشته و حتي مؤيد يكديگر بوده و پيام مشتركي را القاء نمايند.


3-2-5- ايجاد حس مشترك هدفمند:

از جمله عناصري كه وجود آن مي­تواند برگسترش و فراگيري فرهنگ ايثار و شهادت در سراسر جامعه كمك نمايد، ايجاد حس مشترك نسبت به دين و وطن و ارزش­هاي متعالي مذهبي است كه مراكز آموزشي نبايد از آن غافل بمانند. چنانكه برخي از كارشناسان در اين زمينه چنين گفته­اند:

«يكي از مهمترين عناصر و عوامل موفقيت گروه، داشتن يك «حس مشترك هدفمندي» يا داشتن هدفي واحد است. اين هدف را بايد در داخل گروه پرورش داد.»

امام خميني(ره) نيز در مورد هدف مشترك شهداي كربلا اينگونه مي­فرمايند:

«هر چه روز عاشورا سيدالشهداء سلام الله عليه به شهادت نزديكتر مي­شد، افروخته­تر مي­شد و جوانان او مسابقه مي­كردند براي اينكه شهيد بشوند، همه هم مي­دانستند كه بعد از چند ساعت ديگر شهيدند، مسابقه مي­كردند آنها، براي اينكه آنها مي­فهميدند براي چه آمده­اند، آگاه بودند كه ما آمديم اداي وظيفه خدايي بكنيم، آمديم اسلام را حفظ بكنيم.»

بديهي است كه علاوه بر نكات فوق، فضاسازي هنرمندانه و زيباي محيط با سخنان بزرگان و پيشوايان ديني و شهداء گرانقدر اسلام در مورد ايثار و فداكاري و مبارزه با ظلم و عزت طلبي، اجراء نمايشنامه­ها و نمايش فيلم­هايي مناسب در اين زمينه و برگزاري مستمر مسابقات فرهنگي و ميزگردها و جلسات پرسش و پاسخ نيز عناصري هستند كه در پديد آيي و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش­آموزان مقاطع دبيرستان و پيش دانشگاهي از كارآمدي مؤثري برخوردار بوده و نبايد آنها را فراموش نمود.


3-3- وظايف مراكز آموزش عالي در مورد فرهنگ ايثار و شهادت:

علاوه بر آنچه كه در مورد دبيرستان­ها و پيش دانشگاهي­ها گفته شد، وظايف و برنامه­هاي خاصي براي مراكز آموزش عالي در اين زمينه قابل تصور است كه در زير به برخي از آنها اشاربه خواهد شد:


3-3-1- جهت دهي كارهاي پژوهشي:

از آنجا كه دانشگاه محل دانش و پژوهش است و تحقيق و تتبع يكي از وظايف مهم اساتيد و دانشجويان به حساب مي­آيد، راه­اندازي مجلات علمي پژوهشي به عنوان محلي براي چاپ مقالات، اجزاء طرح­هاي تحقيقاتي با موضوع جهاد و شهادت، اختصاص تكاليف دانشجويي دروس همخوان، به­خصوص دروس معارف اسلامي به موضوعات مرتبط با شهادت و ايثار و نيز برگزاري همايش­هاي علمي از جمله اقداماتي است كه براي رسيدن به هدف فوق كارساز خواهد بود.


3-3-2- برگزاري جشنواره­ها و يادواره­ها:

استفاده از برنامه­هاي جذاب و تأثيرگذاري همچون جشنواره­ها و يادواره­ها براي ترويج و تعميق فرهنگ ايثار و شهادت در محيط­هاي دانشجويي هم نوعي تذكر و يادآوري است و هم مي­توان در خلال برنامه­هاي جذاب آن، موضوعات همخوان علمي را مطرح كرده و از حضور و گفتگو با الگوهاي جوانمردي و ايثار براي تاثيرگذاري بر مخاطبان استفاده نمود.


3-3-3- ميزگردها و جلسات پرسش و پاسخ:

همانگونه كه پيشتر نيز گفته شد دانشجويان و جوانان دانشگاهي هم از لحاظ مقطع سني و هم از لحاظ موقعيت اجتماعي در جايگاهي قرار دارند كه پرسشگري و استدلال طلبي جزء ويژگي­هاي گريز ناپذير آنها است. بنابراين اگر قرار است فرهنگ فداكاري و از جان گذشتي در چنين محيط­هايي رشد كرده و گسترش يابد. بايد زمينه­ي پاسخگويي به شبهات و ذهنيات جوانان را با برگزاري ميزگردهاي علمي و جلسات پرسش و پاسخ فراهم نموده و با بردباري و منطق به سوالات و نقدهاي آنان پاسخ داد.


3-3-4- استفاده از برنامه­هاي هنري:

روح جوان به همان­مقدار كه به دنبال منطق و استدلال است همان مقدار هم به زيبايي­ها و لطايف حساسيت نشان مي­دهد؛ بنابراين نمايش تئاترها و فيلم­هاي حق طلبانه و حماسي، بهره­گيري از موسيقي­هاي ملي و غرور آفرين و شب شعرها و نمايشگاه­هاي عكس با مضمون دفاع و جنبازي مي­تواند روحيه­ي ايثارگري و فداكاري را در دانشجويان و جوانان زنده كرده و آنان را از بي­خيالي و غفلت برهاند.


3-3-5- متون درسي جذاب و پرمحتوا:

در دسترس بودن متون متنوع، عميق و پرجاذبه با محتواي عزتمندي و شهادت طلبي چه به عنوان كتابهاي درسي و چه به عنوان منابع تحقيق و پژوهش در محيط­هاي دانشگاهي، نقش بسزايي در جهت دهي اذهان دانشجويان به سوي فرهنگ ايثار و شهادت ايفا نموده و زمينه­ي علمي گسترش اين فرهنگ را مهيا خواهد ساخت. بديهي است برگزاري نمايشگاه­ها و فروش با تخفيف بالاي كتاب، فراواني اين گونه منابع در كتابخانه­هاي دانشگاه­ها و راه­اندازي جلسات نقدي و بررسي چنين كتاب­هايي در كنار برگزاري مسابقات كتابخواني و اختصاص بخشي از نمره دروس عمومي به مطالعه و تلخيص اين نوع منابع، بستر لازم را براي رسيدن به هدف فوق فراهم خواهد نمود.


3-3-6- يادكرد غرورآميز يادگاران عرصۀ ايثار:

چنانچه اساتيد و مسؤولان دانشگاه­ها به شكل مناسب و به موقع در كلاس­ها و جلساتشان افتخارات دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس را يادآوري كنند و فضاي دانشگاه­ها را با عطر شهادت و ايثار خوشبو گردانند و استاداني كه خود در اين گونه عرصه­ها دستي بر آتش داشته­اند به دور از خودنمايي و برخور طلبكارانه در زمان مناسب خاطرات خويش را بازگو نموده و از شهيدان راه حق و حقيقت با احترام و خشوع ياد كنند فضايي ملكوتي در محيط دانشگاه ايجاد خواهد شد كه نفس­ها را به نفس شهداء و فداكاران عرصه­هاي ايثار و پايمردي گره خواهد شد.

طبيعي ياست كه نصب تابلوها و پوسترهايي با مضمون شهيد و شهادت و اشعار حماسي برانگيزانند در راهروها و سالن­ها و ديگر مكان­هاي مناسب دانشگاه­ها رسيدن به هدف فوق را سرعت بخشيده و فضا را جوانمردانه خواهد نمود.


4- جمع­بندي و نتيجه­گيري

چنانچه جامعه­اي خواهان برخورداري از نسلي با عزت و آماده­ي ايثار و شهادت است بايد به طور بنيادي به فرهنگ­سازي در اين زمينه پرداخته و عوامل تأثيرگذار در ين عرصه را شناسايي كرده و با تمام ظرفيت و توان براي هر كدام از آنها برنامه­ريزي نمايد.

خانواده به عنوان اولين پايگاه شكل­گيري ور شد شخصيت افراد، كارش را از هنگام انعقاد نطفه فرزندان تا دوران جواني آنها به طور حساب شده انجام دهد و وسايل ارتباط جمعي خود را موظف به ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بدانند و مراكز آموزشي از كودكستان گرفته تا دانشگاه همت خود را براي ريشه­دار ساختن اين فرهنگ ارزشمند به كار گيرند. هيچكدام از اين عوامل نبايد فراموش كنند كه براي فرهنگ سازي و نهادينه شدن امر فداكاري و از جان گذشتگي در راه خدا و اهداف مقدس در جامعه اسلامي، لازم است جبهه­ي متحد و فراگير را تشكيل داده و همۀ عناصر مؤثر در اين عرصه را – حتي فراتر از آنچه كه در اين جستار به آن پرداخته شده است – در كنار هم و هماهنگ و هدفمند به ميدان آورده و در اين راه پر ارزش و ارجمند مخلصانه انجام وظيفه نمايند.

در غير اين صورت چه بسا برخي از آنها آثار مثبت و سازنده­ي اقدامات برخي ديگر را خنثي و بي­اثر سازند و زمينه را براي حاكميت روح رخوت و سازشكاري را در جامعه فراهم كنند و اين درست همان چيزي است كه دشمنان دين و كشور خواهان آن مي­باشند.


پي­نوشت­ها:

1- محموديان، حسين و... دانش خانواده، ص 118، انتشارات سمت، تهران 1383.

2- مشكيني، علي، ازدواج در اسلام، ترجمه احمد جنتي، ص68 به نقل از بحار، 103/277، انتشارات ياسر، تهران 1359.

3- روزنامه خبر جنوب، دوشنبه 2 مرداد 1385.

4- ر. ك: وسايل الشعيه، ج 15، ص 136.

5- انصريان. حسين، نظام خانواده در اسلام، ص 396.

6- ر. ك: زمينه روانشناسي، ج1، ص 126.

7- ر.ك: همان ص 133.

8- ر.ك: همان ص 140.

9- ر.ك: وسايل الشيعه، ج 15، باب الرضا (ع.)

10- ميزان الحكمه، ج 10، ص 720.

11- ر.ك: نظام خانواده در اسلام، ص 437.

12- قائمي، علي، خانواده و مشكلات اخلاقي كودكان، ص 17 و نيز رجوع شود: همان صص 40 و 41.

13- ميزان الحكمه، ج 10، ص 721.

14- طباطبايي. سيد محمد حسين، آموزش دين، ج2، ص 29 و نيز جهت اطلاع بيشتر رجوع شود به: دانش خانواده، ص 91.

15- ر. ك: قائمي. علي، خانواده و مشكلات اخلاقي كودكان، ص 33 و نيز زمينه روانشناسي، ج 1، ص 151 – 158.

16- مكارم شيرازي. ناصر، يكصد و پنجاه درس زندگي، ص 15.

17- يكصد و پنجاه درس زندگي، ص 90 به نقل از نهج الفصاحه، ص 15.

18- ر.ك: تعليم و تربيت در اسلام، ص 177 و نهج­البلاغه، خطبه 29.

19- نهج­ابلاغه، كلمات قصار، شماره 456.

20- محدثي. جواد، پيامهاي عاشورا، ص 85 به نقل از: مناقب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 68.

21- ر.ك: حماسه حسيني، مرتضي مطهري، ج 2، ص140.

22- صحيفه سجاديه موضوعي، محسن غرويان، ص 855.

23- ر.ك: حجتي، سيد محمدب اقر، آداب تعليم و تعلم در اسلام، ص 156-157.

24- ر. ك: صحيفه سجاديه موضوعي، ص 695.

25- ر.ك: نهج­البلاغه، خطبه 29.

26- يكصد و پنجاه درس زندگي، ص 99 به نقل از نهج­الفصاح، ص 15.

27- فيض حضور ولايت، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، ص 29.

28- سوره آل عمران، آيه 169.

29- ر. ك: قيام و انقلاب مهدي(ع) به ضميمه شهيد، ص 104 و فرهنگ كوثر شماره 66، ص 98.

30- نهج­البلاغه، خطبه 27، ص 34.

31- نهج­البلاغه، نامه 35، ص 420.

32- مجموعه آثار، ج2، ص 40.

33- ر.ك: قرآن كريم، آل عمران، آيه 104.

34- رسول اكرم(ص): كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته...

35- صحيفه نور، ج 15، ص 98.

36- صحيفه نور، ج 13، ص 277.

37- همان، ج 12، ص 44.

38- عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس، ج 1، ص 114 به نقل از روزنامه جمهوري اسلامي مورخ 28/1/62. تقي زاده اكبري.

39- همان، ص 110 به نقل از مجله پيام انقلاب، شماره 211، ص 21.

40- حديث ولايت، ج2، ص 12.

41- حماسه حسيني، ج 3، ص 284.

42- ر.ك: حماسه حسني، ج 3، ص 286.

43- ر.ك: پيشوايان ما، ص 146.

44- ر.ك: حماسه حسيني، ج 2، ص 286.

45- ر.ك: همان.

46- پيشوايان ما، ص 150.

47- عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس، ج1، ص 175 به نقل از حديث ماندگار، ج 1، ص 120.

48- همان ص 176.

49- همان به نقل از حديث ماندگار، ج 2، ص 166.

50- مقام معظم رهبري در اين زمينه مي­فرمايند: «نياز عمدۀ جوان هويت است، بايد هويت و هدف خودش را بشناسد، بايد بداند كيست و براي چه مي­خواهد كار و تلاش كند. (فيض حضور ولايت، ص 62)»

51- ر.ك: پرورش اعتماد به نفس در كودكان، ص 75.

52- آداب تعليم و تعلم در اسلام، ص 124 به نقل از كنزالعمال 3/422 و 424.

53- ر.ك: مهارتهاي آموزشي و پرورشي، ص 134.

54- الكافي، ج 1، ص 56.

55- آداب تعليم و تعلم در اسلام، ص 302.

56- مهارتهاي آموزشي و پرورشي، ص 135.

57- مهارتهاي آموزشي و پرورشي، ص 135.

58- همان، ص 84.

59- در اين مورد مراجعه شود به: كودكان عقب ماندۀ ذهني، تاليف غلامعلي افروز، ص 74.

60- مهارتهاي آموزشي و پرورشي، ص 80-81.

61- فيض حضور ولايت، ص 24.

62- قيام و انقلاب مهدي، به ضميمه شهيد، ص 76.

63- به عنوان مثال مرحوم شهيد ثاني در شرح لمعه مي­فرمايد: شيعه كسي است كه از علي(ع) پيروي نمايد. (الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه، ج 3، ص 182.)

64- تحف العقول، ص 442.

65- مديريت در پنه فرهنگ­ها، ص 316.

66- صحيفه نور، ج 15، ص 55.


فهرست منابع و مآخذ

1- قرآن كريم، مترجمه مهدي الهي قمشه­اي.

2- نهج­البلاغه، ترجمه محمد ثني.

3- اديب، عادل. (1371). پيشوايان ما. ترجمه اسدالله مبشري. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.

4- استن هاوس، گلن. (1384). پرورش اعتماد به نفس د ركودكان. ترجمه بهار ملكي. تهران: انتشارات ققنوس.

5- افروز، غلامعلي. (1363). كودكان عقب ماندۀ ذهني. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

6- الحر العامعلي. (1385). وسايل الشيعه. بيروت: انتشارات داراحياءالتراث العربي.

7- الحراني، ابن شعبه. (1367) تحف العقول في اخبار آل الرسول. ترجمه احمد جنتي. تهران: انتشاران اميركبير.

8- العاملي، زين­الدين (شهيد ثاني). (1403). الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه. تعليقات سيد محمد كلانتر. بيروت: داراحياء­التراث العربي.

9- المحمدي الري شهري، محمد. (1371). ميزان الحكمه و قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.

10-انصاريان، حسين. (1379). نظام خانواده در اسلام. قم: انتشارات ام ابيها.

11- تقي­زاده اكبري، علي. (1380). عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس. قم: مركز تحقيق اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه.

12- حجتي، سيد محمد باقر. (1373). آداب تعليم و تعلم د راسلام گزارش گونه­اي از «منيته المريد». تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي.

13- حديث ولايت. 2، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي. تهران: 1375.

14- رحيمي، محمدرضا. (1376). حديث ماندگار. تهران: نشر شاهد.

15- روزنامه خبر جنوب. دوشنبه دوم مرداد 1385.

16- ريتال، اتكينسون و... (1371). زمينه روانشناسي. مترجمان محمد تقي براهني و تهران: انتشارات رشد.

17- شعباني، حسن. (1370). مهارتهاي آموزشي و پرورشي. تهران: انتشارات سمت.

18- شنايدر، سوزان سي و بارسو، ژان لوئي. (1382). مديريت در پهنۀ فرهنگ­ها. مترجمان سيد محمد اعرابي و داوود ايزدي. تهران: دفتر پژوهش­هاي فرهنگي.

19- صحيفه نور. ج 12 و 15. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. تهران 1361-1371.

20- طباطبايي، سيد محمد حسين. (1356). آموزش دين. قم: انتشارات جهان آرا.

21- غرويان، محسن. (1382). صحيفه سجاديه موضوعي. قم: دفتر نشر معارف.

22- فيض حضور ولايت. انتشارات دفتر تبليغات اسلامي. قم: 1380.

23- قائمي، علي. (1369). خانواده و مشكلات اخلاقي كودكان. تهران: انتشارات اميري.

24- كليني، محمدبن يعقوب. (1348). اصول كافي ترجمه سيد جواد مصطفوي. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بيت(ع).

25- محدثي، جواد (1381). پيام­هاي عاشورا. قم: پژوهشكده تبليغات اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه.

26- محموديان، حسين و... (1383) دانش خانواده. تهران: انتشارات سمت.

27- مشكيني، علي. (1359). ازدواج در اسلام. ترجمه احمد جنتي. تهران: انتشارات ياسر.

28- مطهري، مرتضي. (1376). تعليم و تربيت در اسلام. قم: انتشارات صدرا.

29- مطهري، مرتضي. (1365). حماسه حسني. قم: انتشارات صدرا.

30- مطهري، مرتضي. (1400). قيام و انقلاب محمدي(ع) به ضميمه شهيد. قم: انتشارات صدرا.

31- مكارم شيرازي، ناصر. (1397). يكصد و پنجاه درس زندگي. قم: انتشارات نسل جوان، قم 1397 ه. ق.

ارسالي از دفتر مطالعات و تحقيقات بنياد شهيد و امور ايثارگران استان فارس

نوينسده: عبدالحميد فرزانه عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي شيراز