بررسي تأثيرات فرهنگي و اجتماعي آزاد سازي خرمشهر بر هويت ملي

مقدمه :
مفهوم هويت و به ويژه هويت ملي از جمله مفاهيم اساسي است كه در عصر جديد بوجود آمده است. احياي آن از سوي بعضي از متفكران جهان سوم به منظور ايجاد يك نوع وفاق و همبستگي اجتماعي براي مقاومت در مقابل يك سري از حوادث پيش آمده اجرا مي شود. در واقع، واژه هويت به معناي مشابه سازي و يكساني به كار مي رود (جنگينز، ص 5) بدين معناي كه فرد مجموعه خصايص و خصوصيات رفتاري خود را از روي آن، به عنوان يك گروه اجتماعي مي شناسند. هويت ملي و قومي نوعي از هويت جمعي است كه در آن احساس همبستگي با اجتماع بزرگ ملي و قومي و نيز آگاهي از آن نوعي احساس تعلق و فداكاري در راه آن است.(اشرف، ص 8)

با اين حال مي توان گفت هويت موجب پيوستگي، همراهي و چسبندگي اعضاي يك جامعه است . به عنوان مثال منافع مشترك و سرنوشت مشترك يكي از مهم ترين وجوه هويت مي باشند.
البته، نبايد از اين نكته غافل شد كه مفهوم هويت يكي از مهمترين مباحث مربوط به علوم اجتماعي مي باشد كه داراي پيچيده ترين مفاهيم در اين علم است، كه در اين رابطه در مقايسه با ديگر مفاهيم علوم اجتماعي آثار كمتري درباره آن وجود دارد.
هويت ملي: تعريف و ابعاد آن
از هويت ملي نيز چون ساير مفاهيم در علوم انساني تعاريف مختلفي ارائه شده است كه همگي داراي جوهره مشتركي است كه برگرفته از ابعاد و عناصر اصلي هويت ملي است.
هويت ملي فرايند پاسخگويي آگاهانه يك ملت به پرسش هاي پيرامون خود، گذشته، كيفيت، زمان، تعلق خاستگاه اصلي و دايمي، حوزه تمدني، جايگاه سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ارزش هاي مهم از هويت تاريخي خود است.
از نظر جامعه شناختي هويت ملي داراي ابعاد اجتماعي و تاريخي، جغرافيايي، سياسي ، ديني ، فرهنگي و ادبي است.
بعد اجتماعي هويت ملي، ناظر به احساس تعلق خاطر مشترك و تعهد افراد به اجتماع ملي است. بعد تاريخي، بر خاطرات، رخدادها، شخصيت ها و فراز و نشيب هاي تاريخي و بعد جغرافيايي، به قلمرو يك سرزمين مشخص نظر دارد. بعد سياسي هويت ملي ، تعلق به يك نظام واحد سياسي و ارزش هاي مشروعيت بخش به يك دولت ملي است و بعد ديني هويت مقايسه مذهبي مشترك و وفاداري و اعتقاد به آيين هاي آن است.
ابعاد فرهنگي و ادبي نيز ناظر بر سنت ها، اسطوره ها، فولكورها، هنر، معماري ، زبان و ادبيات ملي است.
علاقه و دلبستگي به عناصر هويت ملي، في الجمله در كلام و رفتار مردم متعلق به آن هويت، تجلي محسوس دارد. چنانكه كمتر فردي از يك جامعه را مي توان سراغ گرفت كه داراي تعلق خاطر عاطفي به سرزمين، آداب و رسوم، فرهنگ و زبان مادري نباشد. بخش محلي از اين تعلق خاطر به فرايند نهادينه سازي اين عناصر در شخصيت فرد در دوران كودكي باز مي گردد. سرزمين و جغرافياي طبيعي؛ يعني محيطي كه فرد در آن چشم باز مي كند و خاطراتش در آن شكل مي گيرد، از نخستين عناصر هويت است كه در ذهن افراد جاي مي گيرد و در بزرگ سالي نيز توام با خاطرات عهد كودكي همواره با آدمي همراه است.
همچنين پيوند با يك نظام سياسي و احساس وفاداري به آن در قالب يك دولت ملي، بخش هايي از هويت ملي هستند كه گرچه اكتسابي هستند، اما احساس وفاداري و تعلق عاطفي و عميق را ايجاد ميكند كه فرد ناخودآگاه نسبت به آن ها يك رابطه صميمانه برقرار مي كند و خود را در پيوند و تعلق به آن و جدا از ساير هويت هاي متفاوت تقسيم بندي مي كند ميدان بروز اين تعلق خاطر ، اغلب جايي است كه عنصر معارضي با اين گرايش هاي دروني شده، ظهور مي كند. به عنوان مثال، هنگامي كه سرزمين، تاريخ و ارزش هاي ديني و فرهنگي كشور در تصرف قرار مي گيرد، تعلق خاطر انسان به اين عناصر او را به صف بندي و تعيين جايگاه خود در معارضه مي كشاند و نوعاً در رديف حاميان عناصر هويت ملي قرار مي دهد. بدين سان عرصه ظهور و بروز تعلق خاطر به ابعاد هويت ملي زماني است كه احساس مي شود اين عناصر مورد قضاوت ناعادلانه ، تعرض يا بي مهري قرار گرفته اند. در چنين مواقعي فرد ميل به احساس جانبداري از عناصر هويتي خود را در قالب رفتار، كلام يا جهت گيري خاص نشان مي دهد. (گودرزي، ص112-114)
در اين مقاله كوشيده ايم بانگاهي ژرف تر بر يكي از بزرگترين و مهم ترين عمليات هاي دوران دفاع مقدس، تعلق خاطر رزمندگان اسلام را با عناصر هويت ملي ارائه نماييم.
در واقع اين مقاله را بر مبناي تحليل تعلق خاطر رزمندگان اسلام در عمليات آزادسازي خرمشهر، به عناصر و شاخص هاي هويت ملي قرار مي دهيم. با اين تذكر كه عمليات آزادسازي خرمشهر به عنوان فتح و نصر عظيم است، فراخور اين مقاله فقط هويت اجتماعي و فرهنگي عمليات مورد بررسي قرار گرفته است.
مروري بر فتح خرمشهر:
سوم خرداد، سالگرد روزي است كه اتحاد و همبستگي ملتي به پاخاسته ثمر بخشيد و رزمندگاني بسيج شده از شهرهاي اسلامي ايران توانستند با رزمي بي امان يكي از مهمترين شهرهاي ايران را پس از 578 روز از چنگ دژخيمان بعثي بيرون برانند. شهري كه در ابتداي جنگ حماسه آفريد و مردم آن كه در اثر خيانتها و نامردمي هاي بني صدر و يارانش بي دفاع مانده بودند با چنگ و دندان و در شرايطي كه جز چند اسلحه سبك و كوكتل مولوتفهاي دست ساز و ياري خداوند چيزي در اختيار نداشته، بيش از يك ماه در مقابل ارتش تا بن دندان مسلح مقابله كردند و حماسه آفريدند.
پس از مرحله سوم عمليات بيت المقدس، فرصت لازم در اختيار يگان ها قرار گرفت. و در اين ميان، قرارگاه فجر نيز با سه تيپ پياده وارد منطقه عملياتي شد. سپس طي جلسات متعددي با حضور فرماندهان ارشد عالي رتبه نظامي جهت انجام مرحله چهارم، عمليات بيت المقدس طراحي شد.
اين در حالي است كه همگان مي پندارند ايرانيان فتح خرمشهر را به بعد موكول كرده و براي اثبات ادعاهاي خود توقف عمليات را در محور شلمچه- خرمشهر گوشزد مي كنند.
با اين حال، مرحله چهارم عملياتي طراحي مي شود و نقاط ضعف و صدمه ديده نيروهاي اسلام ترميم مي شود. محورها و راههاي مختلف شناسايي مي شود و نيروها با آمادگي و سازماندهي بهتر تلاش مي كنند تا خرمشهر را از چنگال دشمن خارج كنند.
در جبهه مقابل نيروهاي عراق، براي درهم ريختن سازماندهي ايرانيان، همچنان به انجام پاتك و گلوله باران مواضع ايران پرداخته و با حملات گسترده هوايي تلاش كردند تا نيروهاي ايران را از هجوم به خرمشهر منصرف كنند. قسمت اعظم لشكرهاي عراق در منطقه جنوب در محور جديد جمع شده و خود را آماده نبردي عظيم مي نمايند.
عمليات در اين مرحله در روز 1 خرداد ماه سال 1361 طرح ريزي مي شود و يگان هايي از قرارگاههاي فجر، فتح و نصر كه بايستي در عمليات شركت نمايند. به تكميل، تغيير ، گسترش و شناسايي و ساير اقدامات لازم براي كسب آمادگي مشغول مي شوند.
سرانجام در اين مرحله، عمليات از ساعت 22 و 30 دقيقه و در تاريخ 1 خرداد 1361 آغاز مي شود.
قرارگاه نصر در امتداد مرز پيشروي كرد و موفق شد جاده شلمچه را مسدود كند. قرار گاه فجر نيز توانست ضمن تامين پل نو، نيروهايش را به اروندرود برساند. اما قرارگاه فتح به دليل حساسيت و هوشياري دشمن نتوانست به اهداف مورد نظر دست يابد و با روشن شدن آسمان در منطقه پليس راه جاده خرمشهر- اهداف متوقف شد.
در برابر تك سريع و غافلگيرانه رزمندگان پرتوان اسلام، نيروهاي عراقي دچار وحشت و سرگرداني شديد شدند و نتوانستند عكس العمل مناسبي نشان دهند و ارتباط يگان هاي دشمن با يكديگر قطع گرديد. به اين ترتيب، محاصره خرمشهر كامل شد. اما نيروهاي دشمن همچنان در داخل شهر مقاومت مي كردند. دشمن براي خارج كردن نيروهايش از محاصره در محدود پل نو و نهر عرايض، از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) چندين بار پاتك كرد؛ ليكن با مقاومت يگان هاي ايراني مستقر در منطقه مزبور اين پاتك ها به شكست انجاميد. سپس دشمن نيروهاي خود را از شمال شرقي خرمشهر به دورن شهر آورد تا توان خود را براي حفظ اشغال خرمشهر تقويت كند.
صبح روز 3 خرداد 1361 حلقه محاصره خرمشهر تنگ تر شد و انبوه نيروهاي دشمن كه 2 روز محاصره در هوايي گرم طاقت شان را به سرآورده بود، مقاومت را بي تاثير دانستند و با خروج از مواضع خود در تمام شهر در چند ستون طولاني و در كنار هم به سوي پليس راه آمدند و در حالي كه تكبير مي گفتند و شعار الموت لصدام و دخيل خميني سرمي دادند خود را تسليم كردند.
سرانجام خرمشهر قهرمان طي 25 روز نبرد سنگين در سوم خردادماه زماني كه عقربه هاي ساعت روي 13 و 50 دقيقه بود پس از 578 روز، آزاد شد. در ساعت 16 و 30 دقيقه بعدازظهر راديوي جمهوري اسلامي ايران اين خبر را اعلام مي كند: شنوندگان عزيز توجه فرماييد: خرمشهر شهر خون آزاد شد الله اكبر، الله اكبر (سميعي ، ص 111-117 خرمشهر در جنگ، ص 86-87، بختياري و معين وزيري ، ص 153-156)
تاثيرات فرهنگي و اجتماعي فتح خرمشهر در هويت ملي:
آزادسازي خرمشهر در هشت سال دفاع مقدس در سالهاي اول جنگ تحميلي به فراخور اهميت آن در فرهنگ و جامعه ايراني آثار قابل توجهي برجاي گذاشته است. اگرچه شايد مطالعه آثار و فتح خرمشهر در عمليات بيت المقدس برجامعه و فرهنگ زود باشد ولي نمودهاي آن را در فرهنگ مي توان از هم اكنون مورد بررسي قرار داد.
الف) تاثير فرهنگي:
با هجوم سراسري ارتش بعث عراق به جمهوري اسلامي ايران و آغاز يك جنگ تمام عيار، و پيروزي در عمليات بيت المقدس براي فتح خرمشهر تقريباً همه چيز دستخوش تغيير شد. رزمنده اي كه در اين عمليات جنگيده (نه جنگ خوانده) با رزمنده اي كه تجربه اين فتح بزرگ را ندارد متفاوت است و رزمنده شركت كننده در فتح خرمشهر آگاه تر و پخته تر از رزمنده اي است كه در اين فتح شركت نداشته است.
اين عمليات در بحبوحه تنگناهاي اعتقادي و رواني، درس مقاومت و از خودگذشتگي و تحمل مصائب را به افراد جامعه آموخت و بسياري از افراد جامعه را انسانهايي مقاوم، ايثارگر، خستگي ناپذير، فداكار، كم توقع و سختكوش ساخته است. (ويژگي هايي كه در قالب خرده فرهنگ ايثار و شهادت آمده است.) و هم چنين باعث افزايش انسجام ملي و فرهنگي و كاهش قوم مداري و تضادهاي مذهبي شده و هم افراد يك جامعه را در يك صف واحد قرار داده است.
ب) تاثير بر فرهنگ غيرمادي با معنوي:
اين فرهنگ مشتمل بر موضوعاتي است كه جنبه كيفي دارد. آثار ادبي ، هنري، فكري، آداب و رسوم، سنت ها ، اخلاقيات و ... به طور كلي سرمايه معنوي يك جامعه جزء فرهنگ معنوي جامعه به شمار مي روند. (وثوقي و نيك خلق، ص 126-127)
1- افزايش انسجام ملي و فرهنگي جامعه: (افزايش گرايشهاي ملي و كاهش تضادهاي مذهبي و قومي)
آزادسازي خرمشهر يك واقعه كم نظير در تاريخ دفاع مقدس به شمار مي رود كه در داخل خاك ايران انجام شد و با نبردها و عمليات هاي ديگر به دليل وسعت منطقه نبرد و هم به دليل اشتياق مردم جهت آزادسازي خرمشهر در جبهه هاي نبرد متفاوت بود. اين عمليات در تاريخ هشت ساله جنگ تحميلي كم نظير است. زيرا در اين عمليات خصوصاً پس از آزادسازي خرمشهر تمام كشورهاي حامي عراق احساس خطر كردند و مجبور به ارائه پيشنهادهايي براي برقراري صلح شدند و نيز زمينه ورود ايران به خاك عراق مهيا شده بود. در روزهاي اول جنگ و به واسطه اغتشاش ها در كردستان، ديگر شهرهاي ايران و نيز فقر عمومي ، نگرشي عامي در كشور بوجود آمده بود و از روح مشاركت اجتماعي بي بهره اند. ولي مشاركت همه جانبه مردم در بيرون راندن دشمن از خاك ميهن اسلامي خصوصاً در عمليات بيت المقدس از تمام اقوام و اديان تعاون و همكاري در كارها، حفظ وحدت ملي در رويارويي با ستيزه ها و تعارض ها، انتقال خود به خودي تجربه ها، ميهن پرستي، كمك هاي جاني و مالي در بيرون راندن دشمن از كشور، همه حكايت از انسجام ملي و رواني و فرهنگي تمام ايرانيان صرف نظر از هر دين و قومي داشته و عملكرد مردم ايران در آزادسازي خرمشهر، نمايش تلاش يك ملت منسجم و داراي مشتركات فرهنگي زياد است كه در اين فرهنگ جنبه هاي عام آن، جنبه هاي خاص را تحت شعاع قرار داده است. بنابراين به تركيب فرهنگ مردم ايران كه داراي ريشه هاي ملي و اسلامي بود، امروزه بعد سومي اضافه شده و آن تاثيرات فرهنگي ناشي از آزادسازي خرمشهر است كه به علت طولاني بودن عمليات، اين تاثيرات پايدار خواهد ماند.
2- شكل گيري خرده فرهنگ:
گروههاي اجتماعي مانند: طايفه، تيره و .. و گروههاي مكاني و محلي، مانند مردم يك ناحيه يا ده ، گروههاي شغلي، خويشاوندي، اقليت هاي مذهبي و بالاخره قشرهاي مختلف اجتماعي يك جامعه، هركدام فرهنگ كوچك ويژه اي دارند كه در درون چهارچوب گروه اجتماعي خاص شان مطرح است و به طور كلي طبيعت و شكل اختصاصي و بومي و محلي دارد. اين فرهنگ كه در عين حال با فرهنگ كل جامعه هماهنگي دارد و از آن پيروي مي كند، خرده فرهنگ يا پاره فرهنگ نام دارد (وثوقي و نيك خلق، ص 138)
در اجتماعاتي مانند جبهه كه افراد به صورت گروههايي به طور جدا از هم كه از نقاط مختلف كشور در مجاورت يكديگر زندگي مي كنند و نيز در آنجا هر يك در نقاط و محورهاي جدا از هم مستقر مي شوند، هرچند با گذشت زمان تحت تاثير فرهنگ كلي جامعه و برآيند كنش هاي متقابل و مبادله فرهنگي آن ها قرار گرفته اند ولي در عين حال خرده فرهنگ ويژه اي نيز دارند. البته آزادسازي خرمشهر هم به نوبه خود داراي خرده فرهنگهايي بود كه در زير ابتدا به زمينه شكل گيري خرده فرهنگ تا قبل از عمليات بيت المقدس مي پردازيم.
قبل از شروع عمليات بيت المقدس / آزادسازي خرمشهر در خرداد 1361 عده اي از رزمندگان ماهها و حتي سالها وقت خود را در محيطي متفاوت با محيطهاي عادي سپري كرده و با افراد مختلف از اقوام، قبايل ، گروههاي زباني، اقليتهاي مذهبي، خرده فرهنگ ها و گروههاي ويژه صنفي و طبقاتي در تماس و مراوده بوده اند. هم چنين تحت تاثير تبليغات و ارشادت خاصي قرار گرفته و در شرايط ويژه خاصي از نظر محيطي و تكنيكي قرار داشته و مجبور به استفاده از پوشش خاص بوده اند. حوادث مختلف و هيجان انگيز ديده و بعضاً در شرايط سخت و طاقت فرسا زندگي كرده اند. اين محيط و اين شرايط به مرور زمان، رفتارهاي خاصي را موجب شده و در طول زمان اين رفتارها عموميت پيدا كرده و در نتيجه يك خرده فرهنگ جديد و متفاوت با خرده فرهنگ هاي ديگر در انطباق با محيط و شرايط جديد تكنيكي و زيستي شكل گرفته است. اين خرده فرهنگ در جبهه پديده فرهنگي خاصي است كه زاييده ماهها و سالهاي قبل از آزادسازي خرمشهر است. رزمندگاني كه هركدام حداقل 45 روز و حداكثر 21 ماه در جبهه ها و در يك شرايط زيست محيطي و تكنيكي متفاوت با محيط هاي ديگر بسر مي برده اند.

عوامل مهم در شكل گيري خرده فرهنگ جبهه (خصوصاً جبهه جنوبي)
1- محيط خاص اهواز از نظر زيستي و تكنيك جنگي
2- محيط خاص اهواز از نظر زبان (عربي)، لهجه (لري) و خرده فرهنگ كه محل تلاقي نيروها محسوب مي شد.
3- محيط خاص منطقه از نظر برپايي و اهميت دادن به مناسك و شعارهاي ديني و مذهبي
4- محيط خاص منطقه از نظر رجز خواني
5- محيط خاص منطقه از نظر وجود قشرهاي گوناگون
6- محيط خاص منطقه از نظر وجود نيروهاي شهري، روستايي و عشايري و ...
7- محيط خاص منطقه از نيروهاي بومي/ محلي يا غيربومي
8- و....
بنابراين خرده فرهنگ رزمنده از نظر مكاني متعلق به جبهه جنوب و شرايط خاص آنجا است.
از ويژگيهاي عمده اين خرده فرهنگ، متاثر بودن از آرمان هاي اسلامي و ايدئولوژي مذهبي- خصوصاً شيعه- است. به اين معني كه باورها، اعتقادات، ارزشها، هنجارها، رسوم اخلاقي، آداب و عادات آن پيوستگي فوق العاده با دين دارد و مناسك و شعائر ديني در حد وسيعي برپا داشته مي شود.

1- ويژگي هاي ظاهري
الف) رفتار ظاهري: نسبت به يكديگر كاملاً خونسرد ومهربان هستند.
ب) پوشش ظاهري: لباس بسيار ساده مي پوشند. معمولاً چفيه برگردن دارند و داراي پيشاني بند مي باشند.
ج) خستگي ناپذير بودن: در محيط سخت و طاقت فرساي جبهه كار را در راه رضاي خدا انجام مي دادند و اصلاً خستگي احساس نمي كردند.
د)تعاون و همكاري: ويژگي «تعاون و همكاري» به جاي «رقابت و سبقت جويي» «جنگ موجب تجمع اعضاي گروه و افزايش روح همبستگي و تجديد شدن پيوستگي و اتفاق نظرات و از بين رفتن اختلافات مي شود» (برتول، ص 76) در جنگ به اين علت كه حائلي بين دوست و دشمن نيست تكثر و تنوع وجود ندارد و لذا در رقابت و ستيزه جويي جاي خود را به تعاون و همكاري مي دهد.
ويژگي «ايثارگري و تعاون»: عمليات آزادسازي خرمشهر، گستره اي از عاليترين صحنه هاي باشكوه از خودگذشتگي و ايثار، فراروي رزمندگان بود. آنان در خطرپذيري از ديگران سبقت مي گرفتند و در سختي ها و تنگناهاي نبرد بر ديگران پيشي مي گرفتند. يكي از فداكاري ها و خود گذشتگي هاي رزمندگان را ميتوان رفتن بر روي مين دانست. رزمندگان ايثارگر در شرايط حساس عمليات براي اينكه جان تعدادي از همرزمانش به خطر نيفتد، جان خود را با رفتن روي مين فدا مي كرد و بقيه از روي جسد بي جان او عبور مي كردند.
البته در اين زمينه (خرده فرهنگ) موارد گوناگوني نيز قابل مشاهده است كه ما فقط به ذكر آن ها بسنده مي كنيم:
ترجيح معنويات برماديات در رفتار، اخلاق، اخلاص، استخاره، رفتار فرودستان با فرادستان و نيز گفتار و رفتار
- تاثير عمليات بيت المقدس بر فرهنگ گفتاري و نوشتاري:
الف) فرهنگ گفتاري:
اين عمليات در ابتدا تحت عنوان عمليات بيت المقدس با هدف آزادسازي مناطق اشغالي در جبهه جنوبي از خاك ايران انجام شد و پس از بدست آمدن موفقيتهاي زياد تحت عنوان فتح خرمشهر يا آزادسازي خرمشهر يا آزادسازي خونين شهر نامگذاري شد و اين واژه ها در اشاعه زبان ها و لهجه هاي مختلف در ساير نقاط ايران مانند عربي، كردي و ... اهميت يافت.
ب) فرهنگ نوشتاري:
- نام گذاري مناسبت و ايام عمومي به مناسب آزاد سازي خرمشهر، هر ساله در 3 خردادماه.
- تاثير بر فرهنگ رفتاري:
با آزادسازي خرمشهر كه امروزه به عنوان يكي از مناطق مورد بازديد مردم از حماسه دفاع مقدس تحت عنوان راهيان نور انجام مي شود بدون اينكه اجباري براي زنان در كار باشد در اين مناطق چادر سر مي كنند و نيز مردان در اين منطقه چفيه برگردن دارند.
1- بحث هاي خانوادگي عمليات بيت المقدس:
پس از آزادسازي خرمشهر و در حين عمليات، گزارش هايي از رسانه هاي جمعي پخش مي شد. در زمان شب نشيني ها، ديد و بازديدها و هركجا كه جمعي بود و صحبت از چگونگي و يا پيروزي و يا نتايج عمليات مي شود و يا اينكه از نحوه برگزاري عمليات سوالهايي پيرامون نحوه و سرنوشت عمليات مطرح بود.
و يا در موقع اعلام حمله و پخش مارش نظامي، مردم و بخصوص مادران حالت دوگانه اي داشتند. از يك طرف خوشحال كه شايد جنگ به نتيجه اي برسد و از طرف ديگر ناراحت از اين كه حمله همراه با تلفات است و شايد در همين لحظه جنازه يكي از بستگانش روي زمين افتاده باشد.
2- بي سرپرستي خانواده ها:
يكي از پيامدهاي اين فتح بزرگ پديده«زنان و فرزندان بي سرپرست» است. البته در فرهنگ ما مكانيزم هايي وجود دارد كه اين خلاء را پر مي كند. پدربزرگ، عمو، دايي، گاهي نقش عاطفي پدر را به عهده گرفته و در مواردي هم عمو (برادرشوهر) با زن برادر شهيد خود ازدواج كرده و سرپرستي فرزندان برادرش را به عهده گرفته اند. اين فتح بزرگ از اين قاعده مستثني نبود.
ب) تاثير آزادسازي خرمشهر بر فرهنگ مادي:
فرهنگ مادي آن بخش از عناصر فرهنگي را دربرمي گيرد كه قابل لمس و اندازه گيري و ارزيابي و مقايسه است. و نيز به اشياء مادي، ابزار كار، عكاسي، موسيقي، آموزشي وسايل و غيره كه در زندگي روزمره كاربرد دارد، اطلاق مي شود. به طور كلي آنچه از فرهنگ كه جنبه كمي دارد جزء فرهنگ مادي به شمار مي رود. (وثوقي و نيك خلق، ص 126) تاثيرپذيري اين فرهنگ مادي از آزادسازي خرمشهر شامل موارد زير است:
- هماهنگي بين نيروهاي مسلح شركت كننده در عمليات.
- نام گذاري ميادين و خيابان هاي كوچه و اماكن عمومي به نام شهداي جنگ در شهر خرمشهر.
- ساخت ابنيه به نماد مقاومت.
- مزين شدن شهر و خيابان ها از رنگ و بو و حال و هواي شهادت و شهداي جنگ.
- احداث پناهگاه.
- گسترش مهد كودك و مدارس.
- تغيير مورفولوژي به طوري كه پس از بازسازي شكل جديدي به خود گرفت.
- تاثير در تقويم رسمي ( روز 3 خرداد)
- تقويت و تحكيم موقعيت نيروهاي سپاه پاسداران، ارتش و بسيج به طور مستمر و به صورت آمادگي كامل در هر زمان و هر شرايط.
ب) تاثير اجتماعي:
آزادسازي خرمشهر به عنوان يك پديده اجتماعي قابل طرح است. چرا كه:
1- در خارج از وجود انسان است و هيچ انساني از زمان تولد با كسي در حال درگيري نيست كه او را از منطقه اي خارج كند و آن را بدست بياورد.
2- آثار و تبعات آن صرف نظر از مفيد بودن براي يك كشور (ايران) و يا غيرمفيد بودن براي كشوري ديگر (عراق)، دامنگير گروه هاي زيادي از انسانها و دولت ديگر شده و به طور مستقيم و غيرمستقيم بر آن ها تاثير مي گذارد. معمولاً انسانهاي درگير در اين عمليات به صورت فردي تاثير زيادي در كنترل و يا تغيير آن ندارند و آثار متعدد و نتايج آن بر انسانها تحميل مي شود.
3- به عنوان يك پديده اجتماعي، عمومي بودن آن قابل طرح است يعني مربوط به يك شخص و يا گروه خاصي نمي شود و مربوط به عموم مردم مي شود.
1- از بين رفتن ضمانت اجرايي قوانين و تبعات آن:
گاستول بوتول معتقد است «جنگ برترين و عالي ترين جنبش هاست و يكي از ويژگي هاي اين جنبش ها «هنجارشكني و از بين رفتن تابوها است» (برتول، ص 76)
با آغاز حمله و اعلام رمز عمليات كشور از حال عادي به حالت فوق العاده درآمد و قوانين عادي ضمانت اجرايي خود را از دست دادند.
2- تحرك اقتصادي و اجتماعي:
شركت كنندگان در اين حمله، يك دگرگوني در نحوه قشربندي عناصر اجتماعي و تحول در جابجايي طبقات اجتماعي بدست آوردند. اما بيشتر موجب تحرك دو گروه شد.
الف) افرادي كه در عمليات آزادسازي شركت داشتند
مردان شركت كننده در عمليات بيت المقدس /آزادسازي خرمشهر با شركت در جنگ امتيازاتي از قبيل ارزش و مقام اجتماعي بدست آوردند.
فرماندهان ارشد شركت كننده در اين عمليات بيشترين افتخار و امتياز براي كسب مدارج نظامي را كسب كردند تا جايي كه عده اي از آن ها به دريافت مدال فتح نايل آمدند.
نتيجه گيري:
چنانكه در صفحات قبل اين پژوهش گفته شد؛ هويت، ناظر به عناصر اوليه و اساسي تشابه و تمايز ميان ما و ديگران بوده و در ذات خود اين تمايز و تشابه را دارد. از اين رو مشتمل بر بنياني ترين قلمروهاي تعلق خاطر فردي و جمعي در ابعاد مختلف فرهنگي و اجتماعي و .. است. به طور كلي ميزان گرايش به هر يك از اين عناصر مجموعه اي را تشكيل مي دهد كه نسبت دلبستگي به شاخص هويتي را مي رساند.
در اين مقايسه تلاش شد كه از طريق فرهنگ جبهه و عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس، عمليات آزادسازي خرمشهر، تاثيرات فرهنگي و اجتماعي تحليل شود. عمليات آزادسازي خرمشهر به عنوان يكي از مهم ترين عمليات هاي آزادسازي درون مرزي بود كه دشمن متجاوز را تا مرزهاي بين المللي به عقب مي كشاند و استراتژي جنگي ايران با عنوان تنبيه متجاوز آغاز مي شد و شهر مهم بصره در تيررس نيروهاي خودي قرار گرفت. از لحاظ فرهنگي و در بحبوحه فشارهاي اقتصادي و رواني درس ازخودگذشتگي و مقاومت به انسانهاي جامعه آموخته و از سويي ديگر بسياري از انسانهاي جامعه را مقاوم و ايثارگر و فداكار و كم توقع و سختكوش ساخت.
در بعد اجتماعي نيز، اين امر (يادآوري آزادسازي خرمشهر) موجب رضايت خاطر و تشويق ايثارگران شده و اين تشويق به نوبه خود باعث مي شود كه بتوان روي فداكاري آن ها در آينده حساب كرد. از طرف ديگر اين امر موجب مي شود كه نسل جديد از قهرمانان و مدافعان جنگ الگو گرفته و جامعه به اين وسيله براي آينده خود مدافع، تربيت مي كند. همچنين اين امر موجب آشكار شدن فداكاري، ابهت و صلاحيت يك ملت در نزد ملل ديگر شده و خود موجب بازدارندگي و كاستن از تهاجم پذيري جامعه مي گردد.
منابع:
1- اشرف، احمد (1375) ؛ هويت ايراني، گفت و گو، ش 3
2- (1380)؛ اطلس راهنما-2 ،خرمشهر در جنگ، انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي.
3- بختياري، مسعود و نصرت الله معين وزيري (1373)؛ ارتش جمهوري اسلامي ايران در هشت سال دفاع مقدس ، ج 4، (نبرد بيت المقدس- آزادسازي خرمشهر)، نشر سازمان عقيدتي سياسي ارتش جمهوري اسلامي ايران، معاونت تبليغات و روابط عمومي
4- بوتول، گاستن (1355)؛ پولمولوژي (جنگ شناسي)، ترجمه فريدون سرمد، انتشارات دانشگاه ملي ايران
5- جنگيز، ريچارد (1381)؛ هويت اجتماعي، ترجمه تورج احمدي، نشر شيراز
6- سميعي، علي (1382)؛ كارنامه توصيفي عمليات هاي هشت سال دفاع مقدس، نشر نسل كوثر
7- گودرزي، حسين (1383)؛ هويت ملي در شعر پژمان بختياري، فصلنامه مطالعات ملي، ش 4، سال پنجم
8- وثوقي، منصور و علي اكبر نيك خلق (1374)؛ مباني جامعه شناسي، انتشارات خردمند.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس
بررسي تاثيرات اجتماعي و فرهنگي در آزادسازي خرمشهر
منبع: سايت پايداري