تبيين راه كارهاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در بين كودكان

چكيده
ايثار و شهادت به عنوان والاترين ارزش هاي انساني در دين مبين اسلام مد نظر بوده و همواره بر آن تاكيد شده است. اين مفاهيم ژرف در طول تاريخ همواره سرنوشت بشر را تعيين كرده و او را از نابودي معنوي نجات داده است. در فرهنگ اسلامي ما توجه به اين مفاهيم همواره رايج بوده و پس از انقلاب اسلامي و در هشت سال دفاع مقدس به اوج خود رسيد. اهميت والاي اين امر، لزوم توجه به آن را در جامعه امروز كه با مفاهيمي چون جهاني شدن و در هم آميختن فرهنگ ها و حتي تهاجم فرهنگي همراه است، نشان مي دهد. در اين بين كودكان به عنوان آينده سازان فرداي بشر، نيازمند آشنايي با اين مفاهيم و حتي ميل به تحقق آن در جهت ساختن جامعه اي آزاد و اسلامي اند. تحقيق حاضر با هدف بررسي روش هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بين كودكان انجام گرفته است. روش پژوهش از نوع توصيفي، تحليلي است و جامعه آماري كليه كتب، مقالات و متون مربوط با موضوع بوده است. يافته هاي پژوهش حاكي از آن است كه روش هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت به كودكان عموما بر روش اسوه سازي و الگو برداري، روش آسان سازي، روش مشاهده و روش داستان گويي استوار است.

مقدمه
شهادت، مرگي است كه شخص مؤمن، آگاهانه و با اختيار و به خاطر اهدافي كه از منظر دين، مقدس شمرده شده، آن را بر مي‎گزيند و قرآن كريم از آن به معناي «قتل في سبيل الله» ياد كرده است.
اسلام با طرح شهادت نه تنها تحول نويني در مسأله ي مرگ ايجاد كرد، كه از او به عنوان حيات جاويد و زندگي راستين نام برد و در حقيقت شهادت را تولدي دوباره دانست. وقتي كه انسان ها شهادت را يك ارزش و شهادت خواهي را به عنوان والاترين آرمان خود برگزيدند و انتخاب كردند و در جستجوي آن، حجاب ها و موانع را در هم شكستند، بارزترين خصلتي كه در مسلمانان مجاهد متجلي مي شود، بت شكني است. شهادت جهاد رنگين و سرخ رنگ است و رنگ خون دارد، خوني كه به پيشگاه مقدس الهي تقديم مي شود. شهادت قرباني كردن در راه حق است. شهادت وقتي است كه هدف، حق باشد و آرمان خدا باشد.
خداوند در قرآن كريم بارها به اين مفهوم والا اشاره نموده و در مورد شهيدان چنين مي فرمايد:« آنان كه در راه خدا كشته مي شوند مردگان مپنداريد آنان زندگانند و نزد خداي خويش روزي مي خورند. »(ال عمران، 169)
در ترويج فرهنگ شهادت نيز در قرآن كريم آمده است. « اگر شما در راه خدا كشته شويد يا بميريد هر آينه مغفرت و رحمت خدا براي شما خواهد بود(و رحمت و مغفرت خدا براي شما بهتر است) از آنچه را كه در دنيا براي خود اندوخته ايد. »(آل عمران، 157)
«به كشته شدگان در راه خدا، مرده نگوييد چرا كه زنده اند، لكن شما درك نمي كنيد»(بقره، 154)
شهادت مقام و منزلتي است كه علي(ع) آن را پايان دادن به فروغ درخشان زندگي در كمال هوشياري و آزادي براي رسيدن به هدفي كه آن هدف والاتر و بهتر از زندگي طبيعي دنيا است مي داند. شهادت عبارت است از سوختن و شعله ور شدن در آتش عشق الهي براي ايجاد زمينه ي حكومت عدل اسلامي در جهان تا سعادت و خوشبختي جامعه در راه رسيدن به آن فراهم شود.
امام علي(ع) در نامه اي به مالك اشتر مي فرمايد:« خداوند پايان زندگي من و تو را به سعادت و شهادت قرار دهد زيرا بازگشت همه ي ما به سوي اوست و چه بهتر كه بازگشت مان با شهادت در راه خدا توام شود. (نهج البلاغه، قسمت نامه ها، نامه 52)
مولاي متقيان در فرازي ديگر، شهادت را گرامي ترين مرگ ها معرفي مي نمايد:«همانا گرامي ترين مرگ ها كشته شدن در راه خداست. سوگند به آن كه جان پسر ابوطالب در دست اوست هزار ضربت شمشير بر من آسان تر از مرگ در بستر راحت، و در مخالفت با خداست». (نهج البلاغه، خطبه 122)
فرهنگ شهادت طلبي با توجه به شمولي كه در معناي واژه فرهنگ نهفته است، حالت استيلا، فراگيري و نهادينه شدن اشتياق به شهادت در راه خدا، در جامعه ي اسلامي است. چنانچه فرهنگ نماز تا حدودي چنين شمولي دارد). ذبيح، 138.)
كلمات شهيد و ايثار كلماتي كه در همه ي عرف ها، توأم با قداست و عظمت بدان نگريسته شده است(دهخدا، 1352)
ايثار به معناي بذل، گذشت كردن از حق خود براي ديگران، نفع ديگري يا ديگران را بر خود ترجيح دادن است. (انوري، 1381)همچنين به معناي غرض ديگران را بر خود مقدم داشتن، برگزيدن و منفعت غير را بر خود مقدم داشتن و اين كمال درجه سخاوت است به كار رفته است. (دهخدا، 1352)
خير انديش(1382) در پژوهشي تحت عنوان« شهادت و شهيد در عرفان اسلامي» به تبيين مفهوم شهادت در اسلام و آيات و روايات و از ديدگاه ائمه ي اطهار و ديدگاه چندتن از عارفان پرداخته است.
هم چنين در پژوهشي ديگر رجبعلي(1385) تحت عنوان ابعاد عملي و نظري ترويج فرهنگ ايثار و شهادت و نقش آن در پيش گيري از جام نشان دادكه فرهنگ ايثار با كاركردهايي كه در جامعه دارد مي تواند از بسياري از جرم ها پيش گيري نمايد.
رحيمي(1383) در پژوهشي تحت عنوان «تعليم و تربيت در نهضت حسيني» به بررسي نظرات و ديدگاه حضرت سيدالشهدا(ع) در باب تعليم و تربيت و شناسايي هر چه بيش تر ماهيت قيام امام حسين(ع) و معرفي الگوي وارسته و شايسته در امر تعليم و تربيت به نسل نوپاي جامعه و هم چنين اين كه چهارده معصوم(ع) نوري هستند جهت هدايت بشر به قله ي سعادت و در اين راه از هيچ كوششي دريغ نكرده اند، حتي در ميادين جنگ، و حتي در سخت ترين شرايط اقدام به هدايت افراد به سمت حق نموده اند، وجود نازنين حضرت سيدالشهدا(ع) سراسر زندگيشان از تولد تا شهادت و تا قيام و قيامت حاوي نكات ارزنده ي تعليم و تربيت است. و راه گشاي رهروانش خواهد بود، پرداخته است.
فرهنگ ايثار و شهادت به عنوان مجموعه آگاهي ها و باورها و آداب و اعتقادات و اعمالي كه موجب وصول انسان به عالي ترين درجه ي كمال، مي شود. در نظام تربيتي اسلامي از مهم ترين و بارزترين ويژگي هاي اين مكتب به شمار مي رود. فرهنگ ايثار و شهادت در دامن خود انسان هايي برخوردار از روحي بزرگ، منشي عظيم كه با زهد گرايي و عدم وابستگي به دنيا هم راهند را بار آورده است. ايثار از يك سو بالاترين مراتب احسان است و از سوي ديگر، بهترين زمينه ي روحي، عاطفي، و هم دردي و هم دلي براي اقامه ي عدل و گسترش عدالت است. اين مفاهيم به لحاظ تاثيري كه در فرهنگ جامعه دارند از لحاظ تربيتي داراي ارزش و جايگاه رفيعي هستند. اهميت اين امر لزوم ترويج فرهنگ و ترويج اين مفاهيم را در بين كودكان و نوجوانان و به طور كلي در بين افراد جامعه سبب مي شود.
با توجه به مطالب فوق، مسأله ي اساسي پژوهش حاضر، تبيين راه كار هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بين كودكان بوده است. در اين راستا ضمن بررسي منابع و مراجع مختلف ابتدا، ابعاد فرهنگ ايثار و شهادت بررسي و سپس راه كارهايي در ترويج فرهنگ فوق به بحث گذارده شده است.
در پژوهش دو سؤال اصلي ذيل طرح و مورد بررسي واقع شده است:
1-روش هاي ترويج فرهنگ ايثار به كودكان چه مي باشد؟
2-راه كارهاي ترويج فرهنگ مفهوم شهادت در بين كودكان چه مي باشند؟
روش
روش پژوهش
پژوهش حاضر به دنبال تبيين راه كار هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بين كودكان بوده و با عنايت به عنوان و سؤال هاي مطروحه، پژوهش به شيوه ي توصيفي و از نوع تحليل اسنادي انجام شده است.
جامعه و نمونه پژوهش
با توجه به روش پژوهش، جامعه ي آماري پژوهش، شامل منابع مرتبط با موضوع مورد بررسي مي باشد. از آنجا كه در پژوهش حاضر منابع و مراجع موجود فيش برداري و در راستاي هدف پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است، نمونه گيري انجام نشده و كليه ي منابع و مراجع در دسترس مذكور مورد بررسي و تحليل واقع شده است
ابزار گرد آوري داده ها
به معناي خاص پژوهش هاي ميداني، ابزاري در پژوهش استفاده نخواهد شد، ولي در اين ارتباط از فرم هاي فيش برداري به منظور گردآوري نتايج مطالعات مرتبط استفاده شده است.
شيوه ي تحليل داده ها
از آنجا كه داده هاي به دست آمده كيفي است، بنابراين از تحليل هاي كيفي به منظور تحليل و جمع بندي آن ها استفاده شده است.
تحليل يافته هاي پژوهش
در اين جا نتايج بررسي سؤال هاي پژوهش ارائه خواهد شد:
1- بررسي سؤال اول پژوهش
اولين سؤال اصلي پژوهش حاضر عبارت بود از اين كه؛ روشي هاي ترويج فرهنگ ايثار به كودكان چه مي باشد؟
در پاسخ به سؤال يك پژوهش بايد گفت كه ايثار به عنوان يكي از ارزش هاي والاي انساني است كه در دين اسلام نيز بر آن تاكيد فراوان شده است. ايثار در لغت به معناي بذل كردن و ديگران را بر خود ترجيح دادن است. از پيامبر اكرم(ص) سؤال كردند چه كسي نزد خداوند محبوب تر است. پيامبر اكرم در جواب فرمودند:« آن كه نفعش به انسان ها بيش تر رسد». (كافي، ج 7)اهميت اين امر بر هيچ كس پوشيده نيست و ايثار به عنوان ارزشي اجتماعي مي تواند در جلوگيري از انحرافات و ارتقاي فرهنگ عمومي جامعه، نقشي كليدي را داشته باشد. بر اين اساس و با توجه به اهميت اين امر لازم مي نمايد تا در پرداختن به اين امر مهم اهتمام لازم صورت گيرد و يكي از راه كارهاي آن ترويج فرهنگ ايثار به كودكان است تا در فرداي جامعه آثار اين مهم را در جامعه مشاهده كنيم.
در ترويج فرهنگ ايثار به صورت رسمي آن كه بر عهده مدارس است مي توان در دو بعد ترويج فرهنگي و پرورشي اقداماتي را انجام داد.
الف: بعد ترويج فرهنگي
1- شناساندن مفهوم، اهميت و نقش ايثار در زندگي آدمي
2-آشنايي با مصاديق عيني و عملي ايثار در زندگي ائمه، مشاهير و بزرگان تاريخي
3- آشنايي با سازمان هاي داوطلبانه به ويژه سازمان هاي موفق ويژه ي نوجوانان و جوانان
ب: در بعد پرورشي
ايجاد انجمن ها، تشكل ها و تيم هاي خود جوش دانش آموزي در عرصه هاي مختلف فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي مي باشد. (مجموعه مقالات فرهنگ ايثار و شهادت، ص 92)
در حيطه ي كلي و درخصوص ترويج فرهنگ ايثار به كودكان از روش هاي تربيتي كه در زير ذكر مي گردد استفاده نمود:
در دوره ي كودكي كه كودك در اين دوره وارد مرحله جديدي از رشد عقلي(ذهني) مي‏شود و پياژه آن را مرحله «عمليات عيني» ناميده است. «اين دوره، به اين دليل عمليات عيني خوانده مي‏شود كه با وجود رشد استعدادهاي ذهني و عقلي در كودك، هنوز عمليات ذهني وابستگي به جهان خارج دارد و حل مسايل در گرو ارتباط مستقيم و عيني است. »(بي‏ريا و ديگران، 1375) از نظر پياژه، كودك در اين مرحله داراي احساسات و عواطف قوي است و از اين حيث مانند بزرگ سالان است اما از لحاظ فكري قابليت درك مطالب و مفاهيم انتزاعي را ندارد. به همين دليل بهترين روش براي ترويج فرهنگ در اين دوره روش الگو پذيري و يا اسوه سازي بر اي كودك است. تجربيات شخصي و رفتار كودكان و نوجوانان حاكي از الگو پذيري انسان است. مي توان ادعا نمود كه نمودار آموزه ها و شكل گيري شخصيت انسان ها بيش تر از آن كه متأثر از گفتار مربيان باشد، متأثر از رفتار الگوهاست كه برگشت به تقليد آگاهانه و گاهي نا آگاهانه مي كند. الگو پردازي و الگوپذيري يك روند آرام و تبليغ غير مستقيم است.
اسلام بيش از ساير روش هاي تربيتي به آن تاكيد نموده و پايه ي هدايتي خود را بر اين اساس استوار ساخته است. لذا در جهت معرفي الگوهاي مطمئن، تنوع الگوها وبرحذر داشتن از پيروي الگوهاي شيطاني اهتمام ويژه دارد. حضرت امام محمد باقر(ع) به ابوحمزه بدين منظور فرمودند: انسان ها اگر چند فرسخ از وطن خود دور شوند، راهنما انتخاب مي كنند، در حالي كه راه آسمان دورتر و مهمتر از راه زمين است، لذا بايد در امور خود راهنما انتخاب نمائيد(. كافي ج 1)
كودك با تقليد از رفتار بزرگترها بيش ترين تاثير را از آن ها مي پذيرد و از اين طريق مي توان وي را با گذشت و چشم پوشي از خواسته هاي خود در مقابل كودك ترويج فرهنگ دهيم. ايثار مفهوم كلي و با اهميت در تعليمات ديني و آموزه اي مذهبي دين اسلام است و جزء صفات و ارزش هايي است كه همواره مورد احترام براي نوع بشريت است. ايثار را از طريق عمل كردن و گذشت مي توان ترويج فرهنگ داد.
2- بررسي سؤال دوم پژوهش
دومين سؤال اصلي پژوهش حاضر عبارت بود از اين كه؛ راه كارهاي ترويج فرهنگ مفهوم شهادت در بين كودكان چه مي باشند؟
براي ترويج مفهوم شهادت در بين كودكان بايد با زبان كودكانه سخن گفت و براي بيان اين مفهوم مي توان از روش هايي چون سهولت و آسان سازي اين مفهوم استفاده نمود در آموزش مفهوم شهادت به كودكان، بايد توان شناختي، عاطفي و انگيزشي كودكان را در نظر گرفت و از زياده‏روي و سخت‏گيري در روند آموزشي پرهيز شود، زيرا هدف از آموزش اين مفهوم، برانگيختن شوق و رغبت كودكان به يادگيري آموزه‏هاي شهادت و از خود گذشتگي است و نه صرفا انتقال اين مفهوم در حد يك ايده آل و مفهوم كلي، از اين‏رو، پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله همواره اين سخن را تكرار نموده‏اند كه «آموزش دهيد و آسان بگيريد و سخت‏گيري نكنيد»(ري‏شهري، 1376) براين اساس و با تاكيدات دين اسلام در آموزش مي توانيم به طور كلي مفاهيم ديني و به صورت خاص مفهوم شهادت و فرهنگ شهادت را از طريق سهولت و آسان گيري بركودكان در ميان آن ها ترويج دهيم. به طور كلي ساده سازي و آسان سازي در امر آموزش به يادگيري بهتر منجر مي شود.
هم چنين از طريق داستان گويي نيز مي توان اين مفهوم را در بين كودكان ترويج و گسترش داد. داستان يكي از مناسب‏ترين روش‏هاي آموزش مفاهيم ديني به كودكان است؛ زيرا كودكان شيفته ي شنيدن قصّه و خواندن داستان مي‏باشند و اين سبب مي‏شود تا بخش عمده ي تعليم و تربيت ديني كودكان از اين راه انجام پذيرد. هرچه استفاده از داستان هاي مناسب بيش‏تر باشد، تأثير اين آموزش و رسيدن به هدف‏هاي مورد نظر آن، ساده‏تر و سريع‏تر صورت مي‏گيرد. در اهميّت اين روش و بهره‏گيري از آن، همين بس كه در قرآن كريم و تعاليم انبياي الهي و كتاب‏هاي آسماني هم اين روش مؤثر، يعني زبان داستان و قصّه براي آموزش، هدايت، القاي مفاهيم و پيام‏هاي ديني مورد توجّه قرار گرفته است. قرآن كريم بسياري از مفاهيم، حقايق و آموزه‏هاي ديني را در قالب بهترين قصّه‏ها، به زباني ساده، جذّاب و قابل فهم براي مردم بيان نموده است. مثلا در داستان حضرت ابراهيم عليه‏السلام اثبات توحيد و يگانگي خداوند و در داستان عُزَير كيفيت معاد بيان گرديد است بدين ترتيب مي توان ازاين روش نيز در بيان و ترويج مفهوم شهادت در بين كودكان استفاده نمود.
روش ديگري كه از طريق آن مي توانيم اين مفهوم را به كودكان بياموزيم روش نمايشي است اين روش كه به عنوان يكي از روش هاي تدريس نيز مورد استفاده دارد، ميتواند به نحو مطلوبي گذشت و فداكاري را در بين كودكان رواج دهد. منظور از نمايش، مجسّم كردن و به صورت مشهود و محسوس درآوردن پيام‏ها و آموزه‏هاست. روش نمايشي يكي از روش‏هاي آموزشي است كه داراي تأثير فوق‏العاده‏اي مي‏باشد و از راه آن مي‏توان آموزه‏هاي ديني را در قالب‏هاي قابل مشاهده و به گونه‏اي روشن، آسان و محسوس به كودكان آموزش داد. نمايشي كردن مفاهيم عقلي و انتزاعي، به ويژه براي كودكان با توجه به غلبه برخورد حسّي آنان، موجب مي‏شود كه اين‏گونه مطالب بهتر درك شود و يادگيري عميق‏تري صورت پذيرد؛ معمولا كودكان، خاطرات نمايشي را كه در كودكي ديده‏اند، به شكل آگاهانه يا ناآگاهانه، تا آخر عمر در حافظه خود حفظ و نگهداري مي‏كنند. اين روش به دليل ارتباط عاطفي و تمركز زياد حواس(شعباني، 1382) مي تواند در يادگيري اين مفهوم به كودكان كمك نمايد. و از آن‏جا كه قصه و داستان آموزه‏ها و حقايق آموزشي را به طور غير مستقيم بيان مي‏دارد، از نظر روان‏شناسي تربيتي نيز يكي از مهم‏ترين و مؤثرترين روش‏هاي آموزشي به حساب مي‏آيد.
بحث و نتيجه گيري
آنچه امروز بيش از هر چيز نيازمند آن هستيم انگيزه هاي ايثارگرانه ي مستمر، مداوم، آگاهانه، هدف مند و رشد يافته است. در واقع آدمي جز با رشد انگيزه، پروردن، تقويت آن و نيز آموختن ، مشاهده و لذت بردن از پيامدهاي آن نمي تواند به مرحله ايثار گري برسد. چنانكه امام علي(ع) مي فرمايد:« ايثار نهايت نيكويي است و برترين همه نيكي ها ». در اين بين نهاد خانواده به عنوان مهمترين بخش تربيتي كه با كودكان سر و كار دارد بايد انگيزه هاي ايثار گرانه را با روش هاي ارشادي و تربيتي در كودكان ترويج دهد. خانواده موظف است بذرهاي نيك انديشي را در ضمير پاك كودكان جستجو كند و با كردار و گفتار نيك بپروراند. مهم ترين اقدامات والدين در اين مسير مي تواند هدايت رشد اجتماعي كودكان در تعامل مستقيم آنان با ديگران و مشاهده تعاملات خانواده باشد. والدين بايد مفهوم حقوق و انتظارات متقابل و نوع دوستي را به فرزند خود بياموزند و خود نيز به عنوان الگوي عيني فرزند رفتار ايثارگرانه داشته باشند و با چشم پوشي از خواسته هاي خويش اين امر را به صورت عملي به كودكان بياموزند.
به طور كلي روش ها و راه كارهايي را كه مي توان در آموزش و ترويج مفهوم ايثار و شهادت به كودكان از آن استفاده نمود با عناوين روش هاي مستقيم و غير مستقيم مطرح مي شود و استفاده از روش هاي غير مستقيم بسيار مفيد تر از روش مستقيم است زيرا در روش مستقيم تذكرات زياد و متوالي سبب لجاجت و مقاومت منفي و بيان ايرادات و نصيحت ها، احساسات كودكان را جريحه دار مي كند و روش الگويي وروش استفاده از مثال و قصه گويي و نمايش از جمله روش هايي غير مستقيم است. براي آموزش و ترويج ايثار و شهادت به كودكان، اولين چيزي كه بايد مد نظر داشت و درباره آن آگاهي پيدا كرد شناخت روحيات و مراحل رشد ويژگي هاي كودكان است بايد توجه داشت كه وجود گرايش ديني در كودكان انكار ناپذير است، آن ها سرشت خداجوي دارند و مفاهيم اساسي دين اسلام نيز اموري است كه با سرشت كودك سازگاري دارد و اكتسابي نيست؛ وظيفه تعليم و تربيت شكوفا كردن اين گرايش هاي فطري است. علاوه بر تمايلات فطري، بايد به تفاوت هاي فردي نيز توجه داشت، برخي از كودكان مطلب را سريعتر و برخي كند تر ياد مي گيرند. سطح فكر كودكان نيز مختلف است، برخي در پاسخ به سؤالي به تفكر شهودي بر مي گردند و برخي در سطح عمليات عيني قرار دارند.

منابع و مآخذ
- قرآن كريم.
- انوري، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن(جلد اول)، تهران: سخن.
- بي‏ريا، ناصر و ديگران،. (1375). ، روان‏شناسي رشد(2)، چ اول، تهران:سمت.
- خير انديش، مهدي(1382). شهادت و شهيد در عرفان اسلامي، پايان نامه ي دكتري، دانشگاه شيراز.
- دبير خانه شوراي هماهنگي و نظارت بر امر ترويج فرهنگ ايثار و شهادت. (1384). مجموعه مقالات و سخنراني ها هم انديشي فرهنگ ايثار و شهادت، تهران:انتشارات نقش گستر.
- دهخدا، علي اكبر، لغتنامه(جلد هفدهم)، تهران: دانشگاه تهران، 1352.
- ذبيح، عليرضا. (138.). تأثير وجود فرهنگ شهادت طلبي در حفظ دين و ارزش هاي ديني، پايان نامه كارشناسي ارشد معارف اسلامي، تابستان 138..
- رجبعلي، اسلام. (1385). بررسي ابعاد عملي و نظري ترويج فرهنگ ايثار و شهادت و نقش آن در پيش گيري از جرم، پايان نامه ي كارشناسي ارشد. دانشگاه قم.
- رحيمي، محمود. (1383). تعليم و تربيت در نهضت حسيني(ع)، پ‍اي‍ان ن‍ام‍ه ي كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي(تهران مركزي).
- شعباني حسن. (1382). مهارت هاي آموزشي و پرورشي، تهران:انتشارات سمت.
- ك‍ل‍ي‍ن‍ي ، م‍ح‍م‍دب‍ن ي‍ع‍ق‍وب ، صول كافي، ج 1،
- محمد محمدي ري‏شهري. (1376). ، العلم والحكمه في الكتاب والسنه، قم، دارالحديث، حديث 1311.
- نهج البلاغه.