نقش آموزش و پرورش در حل معضل بحران هويت عصر جهاني شدن با تاكيد بر پرورش فرهنگ ايثار و شهادت

چكيده
فرايند جهاني شدن از طريق يك شبكه ي جهان گستر و يك حوزه ي عمومي مجازي ناشي از آن، فضاها و امكان هاي جديدي براي نقد تعريف رسمي از هويت ملي و باز تعريف آن فراهم مي آورد و قرار گرفتن در اين مسير در صورت عدم تناسب با فرهنگ خودي و ملي، به آن صدمه زده و گاه فرايند هويت يابي را مختل مي سازد. هويت هر ملتي بي شك ريشه در اجتماع، فرهنگ و تاريخ آن ملت دارد، اما هرگز در حد گذشته محدود نمي شود و مي تواند از خصايص كنوني اجتماعي و فرهنگي جامعه نشأت گيرد، كه كاملا تازگي داشته باشند.
ارزش هاي اخلاقي در فطرت آدمي ريشه دارند كه يكي از مهم ترين اين ارزش ها، فرهنگ ايثار و شهادت است و اين عامل مهم و اساسي بيداركننده ي فطرت نهفته و خواب آلوده آدميان و هدايت گر آن در مسيري صحيح و هدف ارزش مند است. نظام آموزش و پرورش مي تواند اين ارزش ها را در
دانش آموزان نهادينه سازد، كه فرهنگ ايثار و شهادت يكي از اين ارزش هاست. ايثار و شهادت، به فعاليت هاي اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي جامعه جهت داده كه در پرتو آن هويت ملي تقويت خواهد شد.
اين مقاله درصدد است با روش تحليلي- توصيفي و با استفاده از منابع دست اول اينترنتي و كتابخآن هاي نقشي را كه آموزش و پرورش در حل معضل بحران هويت عصرجهاني شدن با تاكيد برفرهنگ ايثار و شهادت مي تواند ايفا كند را بررسي كند.

مقدمه
اگر بخواهيم تمام رويدادهاي بزرگي كه در تاريخ زندگي به وجود آمده و در صفحات تاريخ ثبت شده را مشخص كنيم و آن ها را ارزيابي كنيم هيچ كدام از آن ها ارزش مندتر و با اهميت تر از مسأله شهادت نيست. شهادت تنها يك مسأله از خودگذشتگي و فداكاري نيست، بلكه شهادت عبارت است از خودگذشتگي و فداكاري توام با بيداركردن و زنده نمودن تمام افراد انسان ها از حالت خفتگي و بي توجهي. خصلت شهادت طلبي و ايثارگري به تدريج و هم گام با رشد روزافزون اسلام، به عنوان مؤلفه اي فرهنگي نضج و نمو پيدا كرده است. مؤلفه اي كه گام به گام سخت و محكم تر خواهد شد بگونه اي كه از محيط بيرون به درون افراد رخنه كرده و تبديل به يك مؤلفه هويتي مي شود. مسأله ي جهاني شدن نيز از دغدغه هايي است كه صاحبه نظران را به تفكر واداشته است چرا كه سرنوشت همه فرهنگ ها را تحت تاثير قرار خواهد داد و هويت هاي فرهنگي يك كشور را آسيب پذير مي سازد. بي هويتي پيامدگريز ناپذير روند كنوني جهاني شدن است. با تاثيراتي كه اين روند برهويت فرهنگي افراد و جوامع مي گذاريد. به تدريج شاهد حل شدن اين فرهنگ ها در فرهنگ غالب خواهيم بود. فرهنگ ايثار و شهادت، به عنوان يك مؤلفه هويتي، بدون خودخواهي و خودمحوري و با آزادانديشي و رسوخ در اعماق قلب جوانان و نوجوانان جامعه نسبت به ويژگي هاي آنان و ضعف هايشان و تهديدات زمان بي تفاوت نيست، بلكه به جاي ديدن ضعف ها از قوت هاي اين دوران مي گويد و تهديدات زمانه را به مثابه ي فرصتي جهت پيشبرد اهداف ماندني خود تبديل مي كند. موضوع شهادت از موضوعات عقيدتي و ارزشي بسيار مهم در فرهنگ اسلامي جامعه ما را به شمار مي آيد. دانش آموز به عنوان يك قشر مهم و آينده آفرين جامعه مي باشند. نهادهاي آموزشي و نظام آموزش و پرورش مي تواند يكسري از ارزش ها، عقايد و اركان مهم فرهنگي جامعه خويش را به فرزندان اين مرز و بوم انتقال داده تا بيش از پيش با ارزش ها و فرهنگ جامعه آشنا شوند و نسبت به آن ها پاي بند باشند كه فرهنگ ايثار و شهادت يكي از مهم ترين اركان فرهنگي جامعه ايران است.
با در نظر گرفتن مقدمه بالا اگر بپذيريم كه فرهنگ ايثار و شهادت يكي از اصلي ترين اركان حفظ هويت هاي در جهان است، آنگاه مسألهاي كه با آن مواجهيم اين است كه چگونه مي توانيم اين فرهنگ را پرورش و ترويج دهيم؟ براي حل اين مسأله ابتدا لازم است تا مفهوم شهادت تبيين گردد. بدين معني كه از ابهامات و شبهاتي كه ممكن است در خصوص معناي شهادت در جهان معاصر پيش آيد، جلوگيري گردد.
مفهوم پردازي فرهنگ ايثار و شهادت
شهادت اوج تعالي انسان است. در فرهنگ اسلام و به خصوص تشيع ارزش مندترين و گران بهاترين حركت شهادت است. ايثار و شهادت كه از اصطلاحات اسلامي هستند عمري به درازاي عمر بشر دارند و كم و بيش در همه جوامع بشري و به اشكال مختلف تجلي يافته است.
ايثار: اين كلمه در فرهنگ بزرگ سخن، حسن انوري به معناي بذل، گذشت كردن از حق خود براي ديگران، نفع ديگري يا ديگران را برخود ترجيح دادن آمده است. در لغت نامه دهخدا اين كمله به معناي غرض ديگران را برخود ترجيح دادن، برگزيدن و منفع غير را بر خود مقدم داشتن و اين كمال درجه سخاوت به كار رفته است(انوري، 1381).
شهادت: يعني كشته شدن در راه خدا، آنكه به شهادت دست يافته ودر راه خدا كشته شده. به فرموده شهيد مطهري شهادت تا مرگ آگاهانه در راه هدف مقدس است. عملي آگاهانه و اختياري است(انوري، 1381).
واژه ي شهادت در زبان عربي از ريشه لغوي شهد است. در فرهنگ منجدالطلاب(ترجمه ي بندريگي، 1372) شهد مطابق با معاني زير است: حاضر شدن در مجلس، چيزي را ديدن، آگاهي يافتن به چيزي، درك كردن چيزي، به نفع يا ضد كسي در نزد حاكم گواهي دادن و سوگند خوردن به چيزي.
راغب اصفهاني در المفردات الفاظ قرآني(ترجمه ي غلامرضا خسروي حسيني، 1374) ذيل واژه ي شهود و الشهاده چنين آورده است: در حاضر بودن و گواه بودن يا با مشاهده چشم و يا با انديشه و بصيرت.
شهادت در مكتب قرآن و تشيع داراي 6 ركن است:
1- داشتن ايمان به خدا، پيامبر و ائمه معصوم.
2- گزينش آگاهانه
3- به فرمان خدا و رسول خدا(ص) بودن
4- ايثارگري براي خشنودي خدا و رسيدن به قرب او.
5- پيكاركردن به اعلاء كلمه حق و ريشه كن نمودن باطل.
6- در معيت خدا و اولياء خدا بودن(رضواني، 1385).
تعريف ايثار در ادبيات امروز با عبارتي هم چون شهادت طلبي همراه است ولي در نظام الهي و مادي با قصد تقرب امكان پذير است.
شهادت بالاترين درجه ايثار است. مرگي است از راه كشته شدن كه شهيد به خاطر هدف مقدس و به تعبير قرآن في سبيل الله انتخاب مي كند. پس هر مرگي نمي تواند شهادت باشد.
فرهنگ ايثار و شهادت در گستره جهان بيني ملل ديني از جلوه ممتازي برخوردار است اين فرهنگ با هويت قدسي خود توانايي سرشاري را در متاثر ساختن نهادهاي اجتماعي و ساختارهاي سياسي به انضمام بافت فرهنگي جامعه دارا مي باشد و بي شك برترين اصل براي كسب رشد اجتماعي محسوب مي شود. در زير مي توان به برخي از آثار اين فرهنگ در جامعه اشاره كرد:
1- افزايش انسجام ملي و فرهنگي جامعه
2- تعاون و همكاري به جاي رقابت و سبقت جويي
3- تحرك اقتصادي و اجتماعي
4- تقويت ايمان و تاثير آن برعبوديت و تزكيه انسان
5- تقويت قدرت دفاعي جامعه اسلامي
6- تقويت روحيه ايثار در جامعه اسلامي(ذبيح، 138.).
7- به وجود آمدن انسان هاي مصمم و مبارز
8- بيداري و بقاي جامعه
9- كسب استقلال، آزادي و شرف(رستمي، 1381).
1.- نترسيدن از مرگ
11- دورنگري در برابر كوته نظري
12- آميختن عقل با عشق(مرداني، 1385).
بحران هويت در عصر جهاني شدن
امروزه افزايش ارتباطات جهاني و جهاني شدن باعث ايجاد تغييرات فرهنگي بسياري در جوامع مختلف شده است. رواج ارزش هاي گوناگون، قرارگرفتن در معرض انديشه ها و گرايش هاي مختلف انسان امروزي را در چنان از خودبيگانگي فرو برده كه خود را به فراموشي سپرده است.
شخصيت انسان امروزي معجوني است از كثرت ارزش ها و هنجارهاي ناهم خوان كه او را در كشاكش مسيرهاي زندگي به حيراني كشانده است و هويتي ملي او را دچار بحران نموده است. عوامل بسيار متعددي از حوزه هاي متفاوت در ميزان هويت ملي و تعلق خاطر به آن موثر مي باشند كه در حوزه ي ارزش ها، ايثار و از خودگذشتگي نقش اساسي در اين ميان درصد دارد.
بحران بي هويتي مشكل امروز بشريت است. اگر هويتي از انسان گرفته شود، عزت و كرامت چه معنايي مي تواند داشته باشد. لذا امروزه بيش از هر زمان ديگر ضرورت حفظ و ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جهت شكوفا كردن فطرت پاك انساني و نيل به كرامت انساني احساس مي شود(تمسكي، 1385).
به هرحال جهاني شدن با پاره كردن پيوند فضا، زمان و فرهنگ با مكان و محل كه به لحاظ سنتي و معمول نقشي اساسي در هويت بخشي و معناسازي داشتند، امكان هويت يابي سنتي را بسيار كاهش مي دهد. بدان معني كه فرايند جهاني شدن با فضامندكردن زندگي اجتماعي نوعي « بحران هويت» در معنا پديد آورد(جمشيدي، ميرشاه جعفري، 1387).
به هرصورت بحرآن هاي هويتي در جوامع ملي و نفي استقلال ديگر ملل از تبعات جهاني شدن است كه بايد از طريق نظام هاي آموزشي ملي با آن مقابله كرد.
نقش آموزش وپرورش در پرورش هويت ملي در راستاي فرهنگ ايثار و شهادت
بركسي پوشيده نيست كه توجه به هويت ملي در آموزش و پرورش، مي تواند نتايج ارزش مندي در زندگي فردي داشته و اثرات اجتماعي و فرهنگي قابل توجهي را منجر شود كه مواردي مانند تكامل فردي، خودباوري و اعتماد به نفس، هم دلي و هم بستگي ملي و گروهي، تعهد و مسؤوليت پذيري، ترجيهات ملي و افتخار به فرهنگ خودي و مقابله با نفوذ فرهنگ بيگانه از جمله عوارض مشهور آن است(جمشيدي، ميرشاه جعفري، 1387).
فرهنگ ايثار و شهادت در ذات دين اسلام و به ويژه تشييع وجود دارد، ولي براي نهادينه كردن اين فرهنگ غني و عزت بخش بايد تلاش نمود تا آن را به صورت فرهنگ عمومي در جامعه درآورد و براي انجام اين امر مهم بايستي به نحوي اقدام نمود كه آثار و پيامدهاي مثبت آن براي نسل جوان و حاضر كه بستر انتقال اين فرهنگ به نسل هاي است، پذيرفته شود.
شيوه هاي پرورش و ترويج فرهنگ شهادت در نظام آموزش و پرورش، شناسايي عناصر بنيادين مفهوم شهادت است كه شكوفايي و پرورش اين عناصر مقدمه رشد و گسترش فرهنگ شهادت است. به عبارت ديگر، رشد و پرورش فرهنگ شهادت، وابسته به پرورش عناصر اين فرهنگ است. با توجه به اين استنتاج نظام آموزش و پرورش بايستي شكوفايي و پرورش اين عناصر بنيادين را سرلوحه اهداف و برنامه هايش قرار دهد.
آموزش ارزش ها در مورد كودكان و نوجوانان با وارد كردن موضوعات درسي، فعاليت هاي برنامه هايي درجهت پيش برد ارزش ها و نگرش ها و با هدف تقويت ارزش هاي اجتماعي و اخلاقيات مي تواند نقش خود را در اين مورد ايفا كند(شوارتز و گوليت ، 2...).
در راستاي فرهنگ ايثار و شهادت. نظام آموزش و پرورشش مي تواند از راه بردها و راه كارهاي چندي استفاده نمايد.
- بازنگري در اهداف آموزش و پرورش. مرور اهداف مكتوب نظام آموزش و پرورش ايران(شوراي عالي آموزش و پرورش، 1379). حكايت ازتلاش جدي براي تنظيم اين اهداف برمبناي آموز ه هاي اسلامي دارد. با اين وجود بايد روي مؤلفه هاي مفهوم شهادت هم چون حق گروي، عدالت جويي و عدالت خواهي تاكيد بيشتر مي شود.
- تاكيد برپرورش تفكر تحليلي و نقاد. آگاهي و روشن گري از يك طرف و روشن گري و آگاهي بخشي از طرف ديگر از مهم ترين اركان فرهنگ شهادت در اسلام هستند. منظور از آگاهي، درك و فهم است. دركي كه در نتيجه تحليل گري، نقادي و به طور كلي پرورش قدرت تمييز است. پرورش تفكر انتقادي در عصر جهاني شدن اهميت بيشتري پيدا كرده است چرا كه در اين عصر انسان در معرض انواع و اقسام اطلاعات قراردارد و هويت او در معرض خطر جدي است. درچنين وضعيتي كارآمدترين راه برد، پرورش و شكل دهي تفكر انتقادي است(مهرمحمدي، 1383).
- آشناسازي دانش آموزان با مفهوم واقعي شهيد و شهادت. اين هدف از طريق برنامه درسي و به خصوص كتب درسي قابل دست يابي است. محتواي درسي بايستي بتواند اهداف، معنا، اجزاء مؤلفه هاي بنيادين شهادت را به خوبي آشكار سازد و به نظر مي رسد دروسي مثل ديني و قرآن، علوم اجتماعي، تاريخ و جغرافيا و ادبيات از ظرفيت بيشتري براي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت برخوردار باشند.
- تجديد نظر در معنايي كه از برنامه ي درسي وجود دارد. يعني اين كه برنامه ي درسي از حالت« كتاب محور» خارج شود و مفهوم وسيع آن كه شامل انواع و اقسام فرصت هاي يادگيري است، مدنظر قرار گيرد(يارمحمديان، 1377). فرصت هايي كه چه بسا شرايط و بستر بهتري را براي يادگيري عميق تر مفهوم شهادت فراهم مي آورند. تشكيل شوراهاي دانش آموزي و برگزاري جلسات رودرو بين كادر مدرسه دانش آموزان و يا حتي فراتر از آن، نشست هاي پرسش و پاسخ با حضور دانش آموزان ومسؤولين در سطوح مختلف، از جمله نمونه هاي مناسب اين گونه فرصت ها هستند.
- حاكميت منطق و استدلال برگفتار و رفتار متوليان. دبيران و مربياني كه قصد ترويج فرهنگ ايثار و شهات در محيط آموزشي دارند از تحميل عقيده و توجيه كارهاي سست و تكيه براحساسات صرف در برخورد، خودداري نموده و با دليل و برهان سخن بگويند.
- آموختن انديشيدن به جاي انديشه ها. اگر دانش آموز به تفكر و انديشيدن پيرامون موضوعات عادت كند و از محيط پيرامون و جامعه اي كه در آن زندگي مي كند غافل نماند، نه تنها حق را از باطل بازخواهد شناخت بلكه حاضر به فداكاري در راه آن نيز خواهد شد.
- ايجاد حس مشترك هدف مند. از جمله عناصري كه وجود آن مي تواند برگسترش و فراگيري فرهنگ ايثار و شهادت به دنبال آن تقويت هويت ملي در جامعه كمك نمايد، ايجاد حس مشترك نسبت به دين و وطن و ارزش هاي متعالي مذهبي است، كه نظام آموزش و پرورش نبايد از آن غافل بماند.
- يادكردن غرور آميز يادگاران عصر ايثار. در مراكز آموزشي به شكل مناسب و به موقع در كلاس ها و جلسات، افتخارات دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس را يادآوري كنند و كساني را كه در اينگونه عرصه ها دستي برآتش داشته اند به دور از خودنمايي در زمان مناسب خاطرنشان را بازگو كنند و از شهيدان با احترام و خشوع يادكنند.
- توجه به فضاي فيزيكي نظام آموزشي، بدين صورت كه يا قدم نهادن در مراكز آموزشي عطر شهيد و شهادت را استشمام كنيم.
- رفتار معلمين و ساير كادر آموزشي. نظام آموزش و پرورش با در اختيار داشتن بخش وسيعي از نيروي انساني جوان و فعال جامعه، نقش مهم و كليدي در ترويج و پاسداري از ارزش ها دارد. در اين ميان، جايگاه و نقش معلمان به دليل داشتن ارتباط مستقيم با دانش آموزان. شاخص تر از بقيه است. آن ها با رفتار و گفتار خود و نوع آموزشي كه در كلاس ارائه مي دهند، مي توانند تحولات عظيم و شگرفي را در وجود دانش آموزان ايجاد كرده و الگوي مناسبي براي آن ها در زمينه ترويج و حفظ ارزش ها باشند.
حال اگر نسل هاي جوان جامعه به گونه اي پرورش يابند كه فرهنگ شهادت با تمامي مؤلفه هايش به عنوان فلسفه زندگي، سرنوشت آن ها را رقم زند، در اين صورت نه تنها خودشان ناآگاهانه در منجلاب ظلم نخواهند افتاد، بلكه به هيچ وجه با مظاهر آن نيز سازش نخواهند كرد و به طرق مختلف به مبارزه با آن ها خواهند پرداخت.
نتيجه گيري
عمده ترين متغير موثر برهويت ملي، احساس ايثار و از خودگذشتگي مي باشد كه براساس آن فرد خود را جزئي از جامعه دانسته، در راه جامعه ايثار و از خودگذشتگي دارد و نسبت به آن احساس دل بستگي عاطفي مي كند. افرادي كه داراي احساس ايثار و از خودگذشتگي مي باشند داراي هويت ملي قوي تري نسبت به كساني كه اين احساس را ندارند، مي باشند.
چنانچه جامعه اي خواهان برخورداري از نسلي با عزت و آماده ايثار و شهادت است، بايد به طور بنيادي به فرهنگ سازي در اين زمينه پرداخته و عوامل تاثير گذار در اين عصر را شناسايي كرده و با تمام ظرفيت و توان براي هركدام از آن ها برنامه ريزي نمايد. مراكز آموزشي از كودكستان گرفته تا دانشگاه بايد همت خود را براي ريشه داركردن اين فرهنگ به كار گيرند.
با توجه به اهميت و ضرورت شكل گيري هويت ملي در افراد، دست اندركاران آموزش و پرورش بايد با دقت نظر و اعمال حساسيت هاي لازم در مؤلفه هاي تعليم و تربيت، تمهيدات لازم را با اتخاذ روش هاي مناسب براي ايجاد آگاهي و حس تعلق به هويت ملي در دانش آموزان فراهم آورند و موجب بروز رفتارهاي مناسب فردي و اجتماعي در اين زمينه شوند.
آموزش و پرورش مي تواند با تاكيد برفرهنگ ايثار و شهادت در فرايندهايش موجب تقويت روحيه ايثار در دانش آموزان شود و از طريق شاساندن اين فرهنگ هويت ملي را در عصر جهاني شدن تقويت نمايند.

منابع و مآخذ
-انوري، حسن(1381). فرهنگ بزرگ سخن(جلد پنجم). تهران:سخن.
-انوري، حسن، فرهنگ بزرگ سخن(جلد اول). تهران: سخن.
-تمسكي، محمدرضا. (1385). تاثير فرهنگ ايثار و شهادت برمناسبات نسلي، برگرفته از سايت فرهنگ ايثار.
-جمشيدي، محبوبه. ميرشاه جعفري، ابراهيم. (1387). جهاني شدن و هويت ملي در برنامه ي درسي، مجموعه مقالات هشتمين همايش برنامه ي درسي دانشگاه مازندران.
-خسروي، حسيني، سيدغلامرضا(1374). ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآني(جلد دوم). تهران:انتشارات مرتضوي.
-ذبيح، غلامرضا. (138.). تاثيروجود فرهنگ شهادت طلبي در حفظ دين و ارزش هاي ديني. دفتر تحقيق و پژوهش بنياد شهيد انقلاب اسلامي.
-رستمي، پرستو. (1381). بررسي ميزان پايبندي و الگوپذيري جامعه از فرهنگ و ايثار و شهادت. پايان نامه ي كارشناسي ارشد پژوهشگري علوم اجتماعي، دانشگاه آزاد اسلامي.
-رضواني، علي اكبر. (1385). فلسفه شهادت. برگرفته از سايت فرهنگ ايثار.
-شوراي عالي آموزش و پرورش. (1379). اهداف دوره ي ابتدايي، راهنمايي و متوسطه مصوب ششصد چهل و هفتمين جلسه شوراي عالي آموزش و پرورش.
-مرداني، محمدحسين. (1385). شهادت، اوج تعالي انسان. برگرفته از سايت. فرهنگ ايثار.
-منجدالطلاب(1372) ترجمه ي محمدبندريگي، تهران: انتشارات اسلامي).
-مهرمحمدي، محمود. (1383). آموزش عمومي هنر. تهران:انتشارات مدرسه.
-يارمحمديان، محمدحسين. (1377). اصول برنامه ريزي درسي، تهران:انتشارات يادواره.
-Schwrtz, S. H. and Gulit, S. (2...). Value consensus and Importance. Journal of Cross Cultural Psychology. Vol. 31 , PP. 27-38.