شيعيان پاكستان و انقلاب اسلامي ايران

در خصوص ميزان تأثيرگذاري انقلاب اسلامي بر جامعه پاكستان مي توان به اين نكته اشاره كرد كه پس از اشغال سفارت امريكا در تهران، پاكستان دومين كشوري بود كه سفارت امريكا در اين كشور مورد هجوم قرار گرفت.
از نكات بارز و مشهود در تاريخ معاصر پاكستان ، تحرك سياسي شيعيان اين كشور طي سه دهه گدشته است. شيعيان پاكستان از اواسط دهه ۱۹۷۰ ميلادي به تدريج با خروج از انزوا فعالانه وارد عرصه هاي اجتماعي و سياسي شدند. اين حركت كه در ابتدا به صورت اقدامات اعتراضي آغاز شد و سپس نهضت اجراي فقه جعفريه پاكستان به عنوان اولين تشكل فراگير شيعيان به رهبري مفتي جعفر حسين شكل گرفت.
به دنبال آن تشكل هاي ديگري به گونه اي فعال جهت تأمين هويت سياسي متمايز براي شيعيان و اتفاق حقوق آنها در عرصه پاكستان به فعاليت پرداختند. هر چند در طي چند دهه اخير خشونت هاي گسترده اي عليه شيعيان رخ داده و جامعه شيعيان پاكستان را در برابر شرايط ويژه و پيچيده اي قرار داده است.
از اين رو پرسش اساسي اين است كه شيعيان پاكستان چه تدابيري را بايد در براي اين شرايط اتخاذ نمايد تا در پرتو آن بتوانند ضمن حفظ حقوق و هويت خويش يك زندگي مسالمت اميز را تجربه نمايند؛ جهت پاسخگويي به اين پرسش ابتدا ضرورت دارد جايگاه تاريخي شيعه را در شبه قاره هند و روند فعاليت شيعيان در طي دهه هاي اخير و عوامل مؤثر بر اين روند را مورد بررسي قرار دهيم.
پاكستان به رغم برخورداري از جمعيتي نسبتا يكدست از نظر ديني (۹۸ درصد مسلمان ) دادراي شكاف ها و دسته بندي هاي فرقه اي و مذهبي است. اين شكاف ها زمينه ساز اختلافات كنوني در پاكستان شده است. جمعيت پاكستان بر طبق سرشماري سال ۱۹۹۵ حدود ۱۳۸ ميليون نفر بوده كه حدود ۷۰% از اين جمعيت روستا نشين هستند و در حال حاضر ۶۵ تا ۷۵ درصد از اين جمعيت بي سواد مي باشد. درصد بالاي بي سوادي در اين كشور يكي از عوامل تشديد فرقه گرايي است.۱
در مورد تعداد شيعيان پاكستان تا كنون آمارگيري دقيقي به عمل نيامده است. وهابي ها و اهل حديث و ديگر مخالفين شيعه در اطلاعيه هاي خود حدود ۵/۲ ميليون نفر را شيعه ذكر كرده اند در حالي كه شيعيان جمعيت خود را حدود ۲۰ تا ۲۵ ميليون نفر مي دانند. اما گزارش خانه فرهنگ جمهوري اسلامي ايران در راولپندي با توجه به جمعيت ۱۰۰ ميليوني پاكستان در سال ۱۹۸۱ م رقمي حدود ۹ تا ۱۰ ميليون نفر را نشان مي دهد.۲
● جايگاه تاريخي شيعيان در شبه قاره هند
نفوذ شيعيان در شبه قاره هند از قدمت زيادي برخوردار است. اين نفوذ در كشمير و دكن و در دروان سلسله مغول بيشتر بود، بگونه اي كه بعضا منجر به تشكيل حكومت از سوي آنان شده است. بنابراين نوعي هويت شيعي از ديرباز در شبه قاره هند وجود داشته و در طول تاريخ از فراز و نشيب خاصي برخوردار بوده است. يك نمونه برجسته از فعاليت شيعيان مبارزه نواب حيدرعلي خان و فرزندش تيپوسطان عليه استعمار انگليس بود.۳
وجود مسلمانان در كنار هندوها و تحت يك دولت هند و ـ البته سكولار ـ تهديدها و چالش هايي را فرا راه مسلمانان قرار مي داد و اين امر باعث شد كه نوعي وحدت نسبي و يا بهتر بگوييم فاقد هويت متمايز سياسي در چارچوب مذهب در ميان مسلمانان وجود داشته باشد. پرداختن به دفع تهديد هاي وارده از سوي هندوها باعث شد كه اختلافات مذهبي و فرقه اي ميان شيعيان و سني ها در حداقل بوده و مسلمانان هم خود را معطوف به رفع اين تهديد ها نمايند. هر چند رهبران هندو و مسلمان در جريان مبارزه با استعمار انگليس جبهه متحدي را بوجود آورده بودند ولي از آنجايي كه باورهاي ديني و اعتقادي هر دو قوم هويت تاريخي و آنان را تشكيل مي داد، همواره نگراني هايي را براي هر دو گروه بويژه مسلمانان بوجود آورد. مسلمانان كه نگران حقوق خود در يك دولت هندو بودند، در سال ۱۹۰۶ حزب مسلم ليگ را براي دفاع از حقوق مسلمانان هند و بهبود در روابط مسلمانان با نمايندگان حكومت بريتانيايي هند، و هندوها بنيان گذاشتند . به تدريج رهبران مسلمانان دريافتند كه همكاري با دولت سبب احقاق حقوق از دست رفته مسلمانان نمي شود. لذا رهبران مسلمان مانند محمدعلي جناج و محمد اقبال را واداشت تا به دنبال طراحي يك حكومت مسلمان و جدائي از هندوستان باشد. اقبال در كنفرانس احزاب مسلمان هند اعلام نمود كه (دوست دارم شاهد آن باشيم كه پنجاب استان مرزي شمال غرب، سند و بلوچستان در دولت واحد گرد هم آيند ... به نظر من شكل گيري دولت مسلمان شمال و غرب هندوستان تقدير نهايي مسلمانان، حداقل در شمال غرب هند است).۴
شدت گرفتن اختلاف بين مسلمانان و هندوها زمينه را براي نهضتي استقلال طلبانه در ميان مسلمانان شبه قاره فراهم آورد. كه نهايتا در سال ۱۹۴۷ م به تشكيل جمهوري اسلامي پاكستان انجاميد.
لازم به تذكر است كه پيش از تشكيل دولت پاكستان از سال ها قبل حزبي شيعي به نام حزب سياسي شيعيان هند در شبه قاره هند فعاليت داشت. اين حزب نتيجه برخي حوادث فرقه گرا در شهر لكنهو در سال ۱۹۱۷ بود كه به دنبال آن شيعيان شبه قاره تشكيل اين سازمان را لازم ديدند.۵ با اين حال اين گونه اختلافات را نمي توان ويژگي بارز آن دوره دانست و مسلمانان چه شيعه و چه سني براي تشكيل سرزمين و دولت اسلامي مجزايي كه بتوانند آزادانه به شيوه خود زندگي كنند، با يكديگر همكاري مي كردند.
● نقش شيعيان در شكل گيري پاكستان
نقش شيعيان شبه قاره را در شكل گيري نمي توان ناديده گرفت. به جز محمدعلي جناح بنيانگذار پاكستان و رهبر حزب مسلم ليگ، كه شيعه بود بسياري از اعضاي بلندپايه اين حزب نيز از بزرگان شيعه شبه قاره بودند. در جريان مبارزات استقلال طلبانه ، ۸۰% شيعيان هند از نظريه تأسيس يك كشور مستقل مسلمان هواداري نموده و با مهارت به پاكستان به تقويت اين دولت همت گماشتند. اين در حالي بود كه حزب كنگره هند تلاش بسياري انجام داد تا شيعيان را به طرف خود جلب نمايد و از تشكيل يك دولت مستقل جلوگيري نمايد. اظهار نظر صريح محمدعلي جناح مبني برحفظ حقوق شيعيان در پاكستان جديد اين اميدواري را در شيعيان بوجود آورد كه با شكل گيري يك كشور مسلمان جديد، هم طراز و همسان با ساير مسلمانان قرار بگيرند.
● روند فعاليت شيعيان در دولت هاي مختلف پاكستان
حاصل مبارزات مسلمانان شبه قاره هند براي كسب استقلال، شكل گيري كشور پاكستان در سال ۱۹۴۷ م به رهبري محمدعلي جناح (قائدالاعظم) بود، از آنجايي كه مبناي شكل گيري پاكستان اختلافاتي بر پايه دين بود، اين امر باعث شد اين كشور داراي هويتي ديني باشد. در اين دوره با غلبه يافتن هويت اسلامي، اختلافات مذهبي بين فرقه ها و مذاهب اسلامي تحت الشعاع قرار گرفت. نمونه بارز اين همگرايي و وحدت را مي توان در همكاري محمدعلي جناج به عنوان يك شيعه با ساير رهبران استقلال طلب اهل سنت مشاهده كرد. پس از استقلال پاكستان نيز محمدعلي جناح، شخصي شيعي به نام محمدعلي تقوي را به عنوان اولين شهردار كراچي تعيين كرد. وي در اولين ماه محرم پس از آزادي دسته جات عزاداري، سينه زني را در كراچي به راه انداخت، در آن زمان سياستمداران مسلم ليگ از جمله لياقت علي خان كه سني بود، در مراسم عزاداري حسيني شركت مي كردند و حساسيتي در اين خصوص وجود نداشت. همچنين در قانون اساسي پاكستان هيچ اشاره اي به مذهب نشده كه خود مؤيد اين نكته است كه تدوين كنندگان آن در جهت وحدت ملي و عدم توجه به حساسيت هاي مذهبي (فرقه اي) گام برداشته اند. اين عدم حساسيت به حدي بود كه در سرود ملي اين كشور، از پاكستان به نام كشور حسين ياد شد.۶
در دو دهه نخست تشكيل دولت پاكستان مهمترين بحث در زمينه سياسي و قانون گذاري تعارض ميان سنت گراها و نوگراها بود و بيشترين اصلاحاتي كه در قانون اساسي مد نظر قرار مي گرفت، افزايش يا حذف اصول و موادي بود كه بنا به درخواست هر كدام از اين دو گروه باعث تقويت روح مدرنيستي يا اسلامي قانون اساسي مي شد. اما در اوايل دهه ۱۹۶۰ م هنگامي كه علماي اهل سنت تقاضاي تشكيل حكومت اسلامي مطلوب خويش مبتني بر فقه حنفي را شدت بخشيدند به تدريج اختلافات دو جانبه افزايش يافت، از دهه ۶۰ ميلادي به بعد موضوع عزاداري شيعيان به مسئله درگيري بين سني ها و شيعيان مبدل گرديد و طبيعي بود كه شيعيان نيز براي استيفاي حقوق خود دست به سازماندهي بزنند.۷
تضييع حقوق شيعيان در دوران حكومت ايوب خان (۱۹۶۹ـ۱۹۵۸ م) باعث گرديد كه شيعيان در صدد برآيند به شكل مؤثرتري در جريان هاي سياسي كشور وارد شوند. در سال ۱۹۲۴ كنفرانس علماي شيعه سراسر پاكستان تشكيل گرديد و در قطعنامه آن حفاظت كامل از مجالس و مراسم عزاداري شيعيان تقاضا شد. از جمله تبعيض هايي كه در اين دوره نسبت به شيعه روا داشته مي شد، اجبار به آموزش فقه حنفي به فرزندان شيعيان بود.
با نامزد شدن فاطمه جناح ، خواهر بنيانگذار پاكستان براي انتخاب رياست جمهوري احزاب مخالف ايوب خان از جمله شيعيان كه معمول زنان را براي تصدي تقش هاي مهم اجتماعي و سياسي مناسب نمي دانند، گرد او جمع شدند و او را به عنوان نامزد اپوزيسيون عليه رييس جمهور وقت (ايوب خان) برگزيدند. اين امر سبب شد ايوب خان شروع به مذاكره با نمايندگان شيعيان كند و جهت رسيدگي به اعتراضات و رفع مشكلات شيعيان اقداماتي انجام دهد.
ذوالفقار علي بوتو كه داراي گرايشات سوسياليستي و سكولار بود در سال ۱۹۷۱ در انتخابات رياست جمهوري پيروز شد. او كه همسري شيعه و ايراني الاصل داشت، موفقيت شيعيان را تا حد زيادي بهبود بخشيد و با بعضي از خواسته هاي آنان از جمله برنامه ريزي آموزشي جداگانه براي فرزندان شيعه موافقت نمود. اما گرايشات سوسياليستي او واكنش هاي منفي در جامعه و خصوص بين علما در مقابل او ايجاد نمود.

بوتر براي حفظ تماميت ارضي پاكستان و جلوگيري از احساسات قومي جدايي طلبانه ، كوشيد تا تأكيد بر هويت و پيوند هاي مشترك اسلامي ، وحدت ملي در پاكستان تقويت نمايد. به علاوه نياز به كمك هاي كشورهاي عرب توليد كننده نفت عامل ديگري بود كه بوتو را به سمت تأكيد بر ويژگي اسلامي جامعه پاكستان كشاند. او با ملي سازي صنايع عمده (پنبه، آهن و فولاد) و نهادهاي مالي و اصلاحات ارضي و شعارهاي (مساوات محمدي) و (اسلامي مساوات) سعي در بهبود وضعيت اقتصادي پاكستان نمود. ولي به كارگيري عناصر چپگرا در كابينه بوتو، مخالفت رهبران ديني را عليه وي برانگيخت ائتلافي از احزاب ديني و سياسي با عنوان اتحاد ملي پاكستان به رهبري احزابي همچون جماعت اسلامي پاكستان، جمعيت علماي پاكستان، و جمعيت علماي اسلايم عليه وي شكل گرفت. اين رهبران ضمن مخالف با برنامه سوسياليستي بوتو معتقد بودند كه رژيم بوتو باعث بروز فساد سياسي و اجتماعي و قانون شكني شده است و تنها راه رهايي از اين وضعيت توجه به قانون اسلام (شريعت) است. آنها معتقد بودند كه شريعت مي تواند از تمامي جنبه هاي منفي سرمايه داري و سوسياليسم دولتي را رفع كند و آرزوي دست يابي به جامعه اسلامي را در پاكستان تحقق بخشد.
مبارزه انتخاباتي گروه هاي اسلامي تحت عنوان اتحاد ملي پاكستان سبب شد مساجد كشور به صورت اماكني براي تبليغات سياسي در آيد و مردم بعد از اتمام نماز هاي جمعه به راهيپيمايي مبادرت ورزيدند. بوتو در مقابل اغتشاشات گسترده، حكومت نظامي و منع آمد و شد اعلام كرد او همچنين اجراي موارد و مصوبات اسلامي و وعده ارايه قوانين اسلامي ديگر را اعلام كرد.۸
كودتاي ژنرال ضياءالحق با اعلام اجراي قوانين اسلامي در پاكستان و رسالتي كه در اين خصوص براي خود قائل بود، نگراني شديد شيعيان را فراهم كرد. چرا كه اجراي قوانين اسلامي، سلطه بدون چون و چراي علماي اهل سنت بود. اجراي سياست هاي ضياءالحق سبب توسعه فرقه گرايي مذهبي و بسط نگرش هاي متحجرانه از اسلام و گسترش ارعاب و خشونت در سايه دين شد.
● عوامل مؤثر در تحرك سياسي شيعيان در دهه ۱۹۷۰
۱) سياست اسلامي كردن ضياءالحق:
ژنرال ضياءالحق در تاريخ ۵ ژوئيه ۱۹۷۷ م به دنبال يك كودتاي بدون خونريزي جانشين بوتو شد. وي از همان ابتدا كوشيد با اعلام حكومت خود به عنوان (نظام مصطفي) و يا (نظام اسلام) مشروعيت حكومت خود را تقويت كند. ضياءالحق در دسامبر سال ۱۹۷۸ م طي سخنان اعلام كرد كه برنامه هايي براي برقراري نظام اسلامي در حال انجام است. او اعلام كرد كه دادگاه هاي شريعت براي تعيين همخواني قوانين موجود با اسلام تشكيل مي شود. بدين ترتيب اسلام كردن جزء برنامه هاي اصلي حكومت قرار گرفت.
دولت ضياءالحق در ژانويه ۱۹۸۱ م شوراي ايدئولوژي اسلامي را بازسازي كرد. اولين وظيفه اين شورا مد نظر قرار دادن نظام اسلامي حكومت در پاكستان بود. اعضاي اين شورا طي جلساتي نظرات خود را درباره حكومت در اسلام ارائه دادند. آنها اعلام كردند كه بر اساس قوانين اسلامي مشورت در امور دولت ضرورت دارد و مترادف با مشاركت مردم است. آنها اعلام كردند كه حكومت رياست جمهوري از ساير انواع حكومت ها به اسلام نزديكتر است و انتخابات در اسلام مجاز است.۹
ايجاد دادگاه هاي شريعت به نوبه خود باعث شد كه بسياري از علما در نظام قضايي به كار گرفته شوند. براي اسلامي كردن اقتصاد نيز ضياءالحق كوشيد و ربا را از نظام بانكي حذف كند و در مقابل بر زكات و عشريه عنوان منابع در آمد دولت اسلامي تأكيد ورزيد. وي در ۲۰ ژوئن سال ۱۹۸۰ م برنامه عشر و زكات را اعلام كرد. طرح اين موضوع بسيار چالش برانگيز بود ، چرا كه از ديدگاه ضياءالحق اسلامي كردن در واقع منفي كردن نظام حكومتي بود، لذا ساير مذاهب با تنوع ديدگاه هاي فقهي در مقابل او موضعگيري كردند. از جمله شيعيان اعتقاد داشتند كه زكات بايستي بر اساس تمايل خود شخص پرداخت شود و ميزان زكات بر محصولات كشاورزي بر اساس فقه جعفري كمتر از حد تعيين شده است و همچنين وجوه شرعي بايد به نمايندگان امام شيعه پرداخت شود و نه دولت.۱۰
در سال ۱۹۸۰م گردهمايي سراسري شيعيان در اسلام آباد به رهبري علامه مفتي جعفر به منظور اعتراض به ناديده گرفته شدن فقه جعفري در قوانين اسلامي كشور و تحميل فقه حنفي بر شيعيان برگزار شد. شيعيان از سراسر كشور به سوي اسلام آباد آمدند و جمعيتي بيش از يكصد هزار نفر دست به تظاهرات زدند. آنها در اسلام آباد راه ها و خيابان هاي منتهي به وزارت خانه ها را به مدت ۳ روز بستند و دبيرخانه دولت مركزي پاكستان را به اشغال در آوردند.
اين اقدام شيعيان عليه دولت وقت از چند جنبه بي سابقه و حتي در تاريخ پاكستان بي نظير بود. نخست اينكه اين حركت اولين اعتراض بزرگ شيعيان عليه دولت وقت بود. ديگر اينكه ضمن نشان دادن خروج شيعيان از انزوا ، تأثيرگذاري آنها بر سياستگذاري هاي كشور را به حكومت گوشزد كرد. از سوي ديگر شيعيان بدين باور رسيدند كه مي توانند با هماهنگي و اقدام جمعي به اهداف و خواسته هاي خود دست يابند. تأثير ديگر اين بود كه شيعيان موفق به القاء خواسته هاي خود به دولت شدند و ضياءالحق اعلام كرد كه در آينده در همه قوانين كشور فقه جعفري را لحاظ خواهد كرد و قانوني مخالف آن تصويب و اجرا نخواهد شد.۱۱
اصلاحات آموزشي و فرهنگي ضياءالحق فارغ از تأثيرات فرقه گرايانه نبود. بر طبق اين اصلاحات مقرر شد نظام آموزش و پرورش اسلامي گردد و مطالعات اسلامي به عنوان واحدهاي درسي لازم در سطح دانشگاه و پيش دانشگاهي گنجانده شود. وزارت آموزش و پرورش پاكستان چندين سال را صرف بازنگري كتب درسي و حذف مواد غير اسلامي و نيز انتشار كتاب هايي در بردارنده ارزش هاي اسلامي و ملي كرد. بارزترين نمونه اسلامي كردن آموزش ، تأسيس دانشگاه اسلامي اسلام آباد در سال ۱۹۸۰ م بود. اين دانشگاه كه در بردارنده دانشكده ها و مراكز تحقيقاتي با موضوعات ديني بود، عهده دار تربيت معلمان و اماماني براي مساجد و قضاتي براي دادگاه هاي اسلامي شد. مواد درسي اين دانشگاه تركيبي از دروس بديد و اسلامي بود تا دانشجويان علاوه بر يادگيري علوم روز بر علوم اسلامي نيز تسلط داشته باشند. براي آموزش علوم اسلامي در اين دانشگاه ها ، اساتيدي از دانشگاه الازهر و عربستان به استخدام در آمدند. استخدام علما براي تدريس برخي دروس اسلامي و زبان عربي سبب نشر ديدگاه هاي آنان در مدارس و سوق دادن جوانان پاكستان به گرايش هاي فرقه اي شد. در واقع اين دوره به بعد نظام آموزش جديد نيز تحت تأثيرآراء و عقايدي قرار گرفت كه پيش از آن عمدتا در حوزه ها و مدارس ديني محصور بود و كمتر مجال آن مي يافت كه در ميان گروه هاي تحصيلكرده نشر و گسترش يابد.۱۲
۲) انقلاب اسلامي ايران و تأثير آن بر شيعيان پاكستان
انقلاب اسلامي ايران در بدو امر، كل جامعه پاكستان را تحت تأثير خود قرار داد. آنچه در ايران پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران واقع شد، بارقه اميدي را در جان مسلماناني كه خواستار تشكيل حكومت اسلامي و اجراي احكام اسلامي در كشورشان بودند برافروخت. متفكراني چون علامه ابوالاعلي مودودي رهبر جماعت اسلامي پاكستان از انقلاب اسلامي حمايت كردند و آن را پديده اي اميد بخش و رهايي بخش در جهت اجراي دستورات اسلام خواندند.
علامه ابوالاعلي مودودي در پاسخ به سؤالي پيرامون ديدگاهش نسبت به انقلاب اسلامي ايران و امام خميني گفته است كه: «انقلاب خميني يك انقلاب اسلامي است ... كليه مسلمانان به طور كلي و جنبش هاي آزادي بخش به طور اخص بايد از اين انقلاب كاملا حمايت كنند و در كليه زمينه ها با آن همكاري كنند.»۱۳
در خصوص ميزان تأثيرگذاري انقلاب اسلامي بر جامعه پاكستان مي توان به اين نكته اشاره كرد كه پس از اشغال سفارت امريكا در تهران، پاكستان دومين كشوري بود كه سفارت امريكا در اين كشور مورد هجوم قرار گرفت. استقبال بي نظيري كه مردم پاكستان از آيت الله خامنه اي در سال ۱۳۶۴ ه.ش به عمل آوردند ، قابل وصف نيست. ده ها هزار تن از مسلمانان شيعه و سني پاكستان در حالي كه عكس هايي از حضرت امام (ره)، آيت الله خامنه اي در دست داشتند، در طول مسير ۷ كيلومتري از فرودگاه تا محل اقامت رياست جمهوري با شعارهاي درود بر خميني و مرگ بر امريكا و مرگ بر اسرائيل و زنده باد انقلاب اسلامي و .... از رييس جمهور ايران استقبال كردند.۱۴
آنچه در پاكستان به فاصله كمي پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران واقع شده برخي را به اين باور رساند كه پاكستان ، حلقه دوم انقلاب اسلامي است. علت اين امر را شيرين هانتر چنين بيان مي كند:
«جاذبه ايران براي فعالان مسلمان و حتي آنهايي كه به طور اخص فعاليتي ندارند ولي مايلند كه جوامع و دولت ها در راستاي اصول اسلامي حركت كنند بدين جهت است كه ايران تنها كشوري است كه در آن اسلام به طور رسمي اساس و ارگان جامعه و حكومت شده است و نتيجتا بسياري از مسلمانان معتقدند كه حمايت از اين كشور وظيفه هر مسلماني است. بيانات مسير ابوالاعلي مودودي منعكس كننده اين احساسات است.»۱۵
تأثير خاص انقلاب اسلامي بر شيعيان پاكستان را مي توان اين گونه تبيين كرد. شيعيان پاكستان قبل از انقلاب اسلامي ايران شيعه بودن خود را مخفي مي كردند، بدليل عدم آگاهي شيعيان از مكتب تشيع و خلاصه شدن فهم آنها از تشيع اثني عشري در عزادراي ها باعث شده بود كه شيعيان در محيط كار و اجتماع ، مراكز آموزشي و دانشكده ها مورد تمسخر اطرافيان خود قرار گيرند. به دنبال انقلاب اسلامي ايران از يك سو ارتباط شيعيان پاكستان با حوزه هاي علميه افزايش يافت و بدين ترتيب به طور نسبي آگاهي مذهبي عميق تري پيدا كردند و از سوي ديگر اعتقاد به نفس لازم در آنها پديد آمد چون پيرو مكتبي هستند كه رهبري مانند حضرت امام خميني (ره) را پرورش داده كه با الهام از تعاليم عاليه تشيع و حضرت امام حسين (ع) كشور ايران را از يوغ استعمار و استبداد شاهي نجات بخشيد و عزت و سربلندي به مسلمانان بخشيد.۱۶
بدنبال اين تحرك جديد و خروج از انزوا بودكه شيعيان به انسجام و سازماندهي نيروهاي خود توجه كردند. اگر چه يكي از علل شكل گيري جنبش اجراي فقه جعفري در پاكستان ، سياست هاي ضياءالحق بود ولي بي دليل نيست كه درست هفتاد روز پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران جمعيتي حدود يكصد هزار نفر از شيعيان سراسر پاكستان در شهر بهكردار ايالت پنجاب تجمع كردند و ضمن ابراز خواسته هاي خود، اولين گام را در راه تأسيس «تحريك نفاذ فقه جعفري» يا «نهضت اجراي فقه جعفري» برداشتند. آنان در اين اجتماع خواستار اهميت دادن به شيعيان در قوانين مملكتي و در نظر گرفتن فقه تشيع شدند و تأكيد كردند كه رهبري امام خميني را به عنوان رهبر تمامي مسلمانان به رسميت مي شناسند.۱۷
دومين اجتماع شيعيان در ژوئيه ۱۹۸۰ م در اسلام آباد تشكيل گرديد. در اين اجتماع كه بيش از دويست هزار نفر از شيعيان پاكستان حضور داشتند، شيعيان خواستار تعيين سهميه مخصوص از پست هاي مهم دولتي شدند و از دولت خواستند كه در تبليغات مذهبي راديو و تلويزيون به شيعيان نيز به طور مساوي فرصت تبليغ مذهبشان داده شود.۱۸
با درگذشت مفتي جعفر حسين در سال ۱۹۸۳ و جايگزيني عارف حسين الحسيني ، سومين اجتماع بزرگ شيعيان در سال ۱۹۸۷ و با جمعيتي بالغ بر سيصد هزار نفر در شهر لاهور برپا گرديد. در اين اجتماع عارف حسين الحسيني در سخنراني خود مطالب بسيار تندي عليه استكبار جهاني ، وهابيون و رژيم ضياءالحق ابراز داشت.
چنانكه از پس اين سه تجمع مشاهده مي شود، حركت شيعيان ابتدا به صورت حركتي اجتماعي و در جهت احقاق حقوق اجتماعيشان بودند و به تدريج به صورت حركتي سياسي درآمد و در اجتماع دوم آنها خواستار سهم خود در حكومت شدند ودر اجتماع سوم با توجه به نفوذ وهابيت در حكومت ،سخنان و شعارها ضد حكومتي به خود گرفت.
انقلاب اسلامي از سوي ديگر باعث سازماندهي و فعاليت تشكيلات شيعيان پاكستان شد. نمونه بارز اين سازمان ها نهضت اجراي فقه جعفري است. نخستين رهبر آن مفتي جعفر حسين، داراي مشي معتدلي بود و لذا اهم اهدافي كه جنبش در دوران وي در صدد دستيابي به آن بود در اجراي فقه جعفري براي شيعيان و شركت در مجالس قانون گذاري براي دفاع از حقوق شيعيان ، حفظ حقوق ديني و مذهبي ، اقتصادي و فرهنگي شيعيان و حفاظت از مراسم عزداري و تأسيس مراكز آموزشي ، دين و فرهنگي شيعيان در پاكستان خلاصه مي شود.۲۰
بعد از درگذشت مفتي جعفر حسين ، علامه عارف حسين الحسيني رهبري جنبش را عهده دار شد. با رهبري او شكل فعاليت و تركيب جنبش دچار تحول شد. وي كوشيد دفاترجنبش را در بيشتر شهرها و حتي مناطق كوچك تأسيس كند و از سوي ديگر كوشيد با ايجاد تغييرات سازماني، جنبش را از حالت بسته خود خارج ساخته و آن را مردمي تر سازد. تحول ديگر تبديل جنبش به حزب سياسي و تغيير اساسنامه بود.
در سال ۱۹۸۷ م با شهادت علامه عارف حسين الحسيني و به دنبال تغيير اوضاع نام جنبش از نهضت اجراي فقه جعفري به جنبش جعفريه پاكستان تغيير يافت و به صورت يك حزب سياسي درآمد. اين حزب در انتخابات مجلس ملي و سنا در سال هاي ۱۹۸۸ م و ۱۹۹۳ و ۱۹۹۷ تعدادي از نامزدهاي شيعه نهضت جعفري به مجلس راه يافتند كه در ميان آنها مي توان از امان الله سيال ، مريد كاظم ، سيدجواد هادي نام برد. گفتني است كه امان الله سيال در شهر بهنگ ، مركز فعاليت سپاه صحابه توانست در يك مبارزه انتخاباتي نزديك به اعظم طارق، دبير كل سپاه صحابه ، بيشترين رأي راكسب كند.۲۱
نمونه ديگري از سازمان هايي كه به دنبال انقلاب اسلامي به ايفاي نقش فعالتري پرداختند، سازمان دانشجويان اماميه (I.S.O) و سازمان اماميه (I.O) كه متشكل از فارغ التحصيلان شيعه دانشگاه هاي پاكستان بود. سازمان دانشجويان اماميه كه در سال ۱۳۵۳ ه.ش تأسيس شد، قبل از پيروزي انقلاب اسلامي سازماني براي دانشجويان شيعه بود كه بيشتر به فعاليت هاي صنفي مي پرداخت.
اين سازمان پس از انقلاب از فعالترين سازمان هاي شيعي پاكستان در پيشبرد اهداف انقلاب اسلامي بوده است. به طوري كه همواره در صحنه فعاليت هاي سياسي و مذهبي حضور داشته و اعضايي از اين سازمان توسط مخالفان به شهادت رسيده اند. سازمان دانشجويان اماميه هدف خود را تربيت نسل جوان طبق ارشادات و فرامين پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت ايشان و ايجاد مقاومت در زندگي اين نسل براي رفع ظلمت، فساد و توطئه هاي گوناگون زمان قرار داده است. اين سازمان تحت نظارت روحانيون برجسته شيعه در پاكستان قرار داد. سازمان اماميه نيز ويژگي مشابه سازمان دانشجويان اماميه دارد، با اين تفاوت كه اين سازمان به فارغ التحصيلان و ديوانسالاران شيعه تعلق دارد.
بسط نفوذ و قدرت اجتماعي شيعه باعث شد كه گروه هاي وهابي از خود حساسيت نشان دهند و از سال ۱۹۸۳ خشونت هاي گسترده عليه شيعه در اين كشور اعمال شود. مهم ترين اين خشونت ها در دهه ۸۰ م مربوط به حمله وهابي ها به روستاهاي شيعه نشين در شمال پاكستان بود حادثه اي كه دولت وقت پاكستان در حفاظت و حمايت از شيعيان بسيار كوتاهي نمود و جرأت وهابيون را در ترور شيعيان و تخريب اماكن مذهبي و خانه وكاشانه شيعيان در سال هاي بعد را فراهم آورد.۲۳
در قبال خشونت هاي سپاه صحابه عليه شيعيان در اوايل دهه ۱۹۹۰ م سپاه محمد تأسيس شد. در واقع گروهي از جوانان عضو سازمان دانشجويان اماميه پاكستان به دليل انفعال سازمان در قبال خشونت ها و حملات سپاه صحابه از اين سازمان جدا شده و اقدام به تشكيل سپاه محمدكرده اند.
۳) تقابل وهابيت با تفكر انقلاب اسلامي
تفكر وهابيت و نفوذ آن بين بخشي از اهل سنت پاكستان (ديوبندي ها) از ديگر عواملي است كه باعث تشديد فرقه گرايي و تمايز هر چه بيشتر هويت شيعه و سني شده است. اگر چه وهابيت همزمان با فعاليت محمد بن عبدالوهاب و از طريق شاه ولي الله دهلوي به شبه قاره راه يافت و پيروان و مخالفاني در آن ديار كسب كرد، ولي در دوران اخير با افزايش تعارض ميان شيعيان و اهل سنت و تلاش عربستان مبني بر جلگيري از گسترش انديشه انقلاب اسلامي در كشورهاي مسلمان، بر شدت فعاليت وهابي ها در پاكستان افزوده شده است. اعضاي مكتب ديوبندي كه از ديرباز حاميان و عاملان ايدئولوژي وهابيت بوده اند، و با تمسك به اين ايدئولوژي، در عميق ساختن شكاف ميان شيعيان و اهل سنت و تشديد درگيري هاي فرقه گرايانه نقش قابل ملاحظه اي ايفا كرده اند.۲۴
مهمترين سازمان ها و گردهمايي كه به حمايت از وهابيت در پاكستان مي پردازند، عبارت است از جمعيت علماي اسلام، سپاه صحابه ، لشكر جهنگوي ، اين گرو ه ها هر يك به فراخور اهداف و اساسنامه خود نقش هاي مختلفي را در صحنه فرقه گرايي ايفا مي كنند. بزرگترين اين سازمان ها جمعيت علماي اسلام است كه داراي دو شاخه فضل الرحمن و سميع الحق است. جمعيت علماي اسلام كه خود را استمرار جمعيت العلماي هند مي داند، منبع تأمين نيروي انساني براي گروه هاي فرقه گرايي چون سپاه صحابه به شمار مي رود.۲۵
در اين ميان فعالترين سازمان فرقه گرا در ميان گروه هاي وهابي ما سپاه صحابه پاكستان است. سپاه صحابه در سال ۱۹۸۵ توسط حق نواز جهنگوي تأسيس شد. سپاه صحابه اساسا در مخالفت با تشيع و انقلاب اسلامي به وجود آمده است و اكثريت فعاليت هاي آن در ضديت با شيعه متمركز است. سپاه صحابه تاكنون به فعاليت هاي خشونت بار زيادي شامل حمله به عزاداري ها، مراكز فرهنگي ، ترور افراد و شخصيت ها از جمله صادق گنجي مسؤول خانه فرهنگ جمهوري اسلامي ايران در لاهور و محمدعلي رحيمي سرپرست خانه فرهنگ جمهوري اسلامي ايران در مولتان دست زده است. آنان معتقدند كه بايد مراسم عزاداري شيعيان ممنوع و شيعه را رأسا به عنوان يك اقليت كافر اعلام گردد. سپاه صحابه همچنين خواهان ممنوعيت فعاليت خانه هاي فرهنگ ايران در پاكستان و پيروي از شيوه خلفاي اسلام در امور اجرايي كشور مي باشند.۲۶
وهابيت و دولت عربستان علاوه بر حمايت مادي و معنوي از اين گروه ، اقدامات ديگري نيز در صحنه پاكستان براي جلوگيري از نفوذ انقلاب اسلامي انجام داده است . كمك هاي مالي عربستان از دولت پاكستان و اعطاي وام هاي بدون بهره و همكاري ها نظامي و امنيتي از جمله آنها است.۲۷ به علاوه دولت عربستان طي دو دهه گذشته به تأسيس حوزه هاي علميه، دانشگاه ها، كتابخانه ها و مساجد در پاكستان مبادرت كرده و اين مراكز به صورت پايگاه هايي براي جذب جوانان به افكار وهابيت در آمده است كه از جمله آنها ساخت مسجد فيصل در اسلام آباد است. از ديگر شيوه هاي وهابيت، پرداخت مستمري به طلاب و دعوت آنان براي تحصيل در عربستان است. همه ساله صدها نفر از طلاب پاكستان به مدينه النبي اعزام شده و در آنجا به فراگيري علوم اسلامي اشتغال مي يابند.۲۸
عربستان با نشر و گسترش انديشه هاي وهابي در پاكستان به شكل مؤثري بر روند فرقه گرايي تأثير گذاشته و آن را تقويت كرد. اين امر باعث واكنش شيعيان و تشكيل سپاه محمد در مقابل سپاه صحابه و درگيري هاي نوين و اقدامات خشونت بار اين دو گروه شد. اين درگيري ها با اشغال افغانستان توسط شوروي وتبديل شدن پاكستان به پايگاهي براي كمك به نيروهاي جهادي افغان تشديد شد.
● حادثه ۱۱ سپتامبر و رويارويي مشرف با گروه هاي فرقه گرا
به دنبال حمله به برج هاي تجارت جهاني و ساختمان پنتاگون ، دولت آمريكا از پاكستان درخواست كرد كه براي حمله به طالبان و نيروهاي بن لادن با اين كشور همكاري كامل نمايد. پذيرش همكاري با آمريكا از سوي ارتشبد مشرف باعث بروز مخالفت هايي در پاكستان شد. احزاب و گردهمايي مذهبي به ويژه سني ها مخالفت خود را با اين تصميم مشرف ابراز داشتند و با تشكيل شورايي با عنوان شوراي دفاع پاكستان و افغانستان متشكل از سي حزب به رياست مولانا سميع الحق مخالفت خود را با پيوستن به ائتلاف ضد طالبان اعلام كردند. آنها حتي تصميم خود را مبني بر اعزام نيرو به افغانستان براي حمايت از طالبان را اعلام كردند و به دعوت آنان تظاهرات اعتراض آميز متعددي در شهرهاي پاكستان و اعتصابات پندي ترتيب داده شد.۲۹
نكته جالب توجه اينكه نهضت جعفريه پاكستان از همراهي گروه هاي سني مذهب در اين موضوع اجتناب ورزيده و ضمن محكوم كردن جنايات آمريكا ، حمايت خود از سياست هاي مشرف را منوط به وجود دليلي مبني بر دست داشتن طالبان و بن لادن در حادثه ۱۱ سمپتامبر دانست.۳۰ سازمان دانشجويان اماميه با اوج گيري حملات امريكا عليه طالبان اعلام كرد در جهاد عليه آمريكا شركت خواهند كرد.
علي رغم سخنان مشرف و تلاش وي در جهت امتناع افكار عمويم پاكستان و كسب رضايت احزاب و گروه هاي مذهبي در حمايت از آمريكا، پاكستان شاهد روند سريع تشديد وضعيت و اقدام عملي گروه هاي اسلامي بود. تظاهرات و درگيري هاي داخلي و تلاش هاي به عمل آمده براي بسيج مردم پاكستان و براي اعزام به افغانستاني باعث شد دولت به بازداشت تعدادي از رهبران سني مثل مولانا سميع الحق ( رهبر جمعيت علماي اسلام ) دست زند.
مشرف با درك هويت پيچيده جامعه مذهبي پاكستان با گوشزد كردن وجوه مربوط به اعتدال و ميانه روي در اسلام افراطيون مذهبي را خلع سلاح نمود و تصميم خود را مبني بر محدود سازي گروه هاي فرقه گرا و مدارس ديني به عنوان پرورش دهندگان طالبان اعلام كرد. آنچه مشرف را به اين نتيجه رساند يكي سياست آمريكا مبني بر محور تروريسم بود و ديگر اينكه بيم آن داشت كه اين گروه ها در آينده تهديدي عليه دولت پاكستان باشند. اين گروه ها نشان دادند كه مي توانند در شرايط خاص جمعيت انبوهي را به ميدان آورده در مقابل دولت قرار دهند.
به دنبال اين سخنان فعاليت ۵ گروه مذهبي از جمله نهضت جعفريه پاكستان و سپاه محمد ممنوع اعلام شد. به علاوه دولت تصميم گرفت تمام مدارس ديني را كه به وسيله نهضت جعفريه و سپاه صحابه اداره مي شوند و در فعاليت هاي فرقه گرايي و تروريستي دخيل هستند را تعطيل كند. همچنين دولت در يك عمليات پاكسازي در سراسر كشور ، ۲۰۱۰ تن از فعالان شبه نظامي را دستگير و ۶۴۵ دفتر متعلق به لشكر طيبه، جنبش محمد ، نهضت جعفريه پاكستان و سپاه صحابه را مهر و موم كرد.۳۲
● نتيجه گيري:
به هرحال با عنايت به حضور شيعه در جريان شكل گيري پاكستان و نيز فعاليت آنان طي دهه هاي اخير بويژه دو دهه گذشته، اكنون شيعه در اين كشور داراي هويتي مستقل و نهادينه شده در ساختار اجتماعي پاكستان مي باشد. بديهي است كه شيعه در پاكستان با جمعيتي حدود ۲۵ ميليون نفر، يك واقعيت انكارناپذير است كه نمي توان از طريق ترور و اعمال خشونت و ناديده گرفتن حقوق آنها ، آنها را از صحنه سياسي و اجتماعي خارج كرد. از سوي ديگر با توجه به وجود شكاف هاي متعدد مذهبي ، قومي ، انتقادي و نيز وجود زمينه هاي لازم براي بروز تنش هاي سياسي و اجتماعي در پاكستان، بايد همه گروه هاي مذهبي من جمله شيعيان در پي يافتن راهي براي شكل دهي به يك زندگي مسالمت آميز در كنار يكديگر باشند. از اينرو به اعتقاد تحليل گران سياسي ائتلاف و نزديكي گروه هاي شيعي با گروه هاي سني مذهب ميانه رو گام مؤثري در هم زيستي مسالمت آميز محسوب مي شود. نمونه بارز اين وحدت، تشكيل شوراي همبستگي ملي در سراسر پاكستان به دنبال سفر قاضي حسين احمد رييس جماعت اسلامي پاكستان به كشور ايران در سال هاي ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ ه.ش بود. طي اين مدت نه تنها در پاكستان درگيري هاي فرقه اي كاهش يافت بلكه جانبداري از جمهوري اسلامي ايران ، مخالفت با امريكا و اسرائيل و محكوم كردن تكفير عليه مذاهب رسمي اسلام از مواضع مهم شوراي مذكور بود.
موضوع مهمتر همگرايي و وفاق شيعيان در چنين جامعه پرآشوب، امري بسيار مهم تلقي مي شود و حفظ دستاوردهاي شيعيان طي دهه هاي گذشته منوط به افزايش همبستگي آنان و بويژه رهبران آنان مي باشد. همچنين دولت پاكستان نيز بايد ضمن رعايت حقوق همه شهروندان خود من جمله شيعيان شرايط لازم را براي جلوگيري از گسترش خشونت هاي داخلي بويژه عليه شيعيان فراهم آورد. انجام چنين كاري موجب افزايش اعتبار بين المللي اين كشور بويژه نزد مسلمانان خواهد شد.
پژوهشگر: مهدي نصوحيان
منابع:
۱ـ زيبا فرزين نيا ، پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات سياسي و بين الملل ، ۱۳۷۶ ، صفحه ۹
۲ـ آمار فرهنگ جمهوري اسلامي ايران (راولپندي : خانه فرهنگ جمهوري اسلامي ايران ، بي تا ص ۱۰)
۳ـ حسين خوش آمدي ، نقش شيعيان در پاكستان ، تهران ، دفتر مطالعات وزارت امور خارجه ، بي تا ، ص ۱۸۰
۴ـ نگاهي به زندگي و مبارزات علامه اقبال لاهوري ، كميل خجسته ، نشر فرانديش ، ۱۳۸۲ ، ص ۴۰
۵ـ حافظ تقي الدين، احزاب و نهضت هاي سياسي پاكستان ، لاهور ، ۱۹۹۸ ، ص ۵۰۳
۶ـ جهت بررسي بيشتر ر.ك ويلفرد كنت، ول اسميت ، اسلام در جهان امروز ، ترجمه حسينعلي هروي ، تهران ، نشر دانشگاه تهران
۷ـ شيعه ، مقاومت و انقلاب ، مجموعه مقالات كنفرانس بين المللي دانشگاه تل آويو ، تهران ، ۱۳۶۸ ص ۳۸۲
۸ـ محمدجواد آقاجري ، انقلاب اسلامي ايران و تحريك سياسي شيعيان ، رساله دكتري دانشگاه امام صادق (ع) ، ص ۱۴۷
۹ـ همان ، ص ۱۵۵
۱۰ ـ پيشين ، شيعه ، مقاومت و انقلاب ، ص ۳۸۶
۱۱ـ همان ، ص ۳۸۶
۱۲ـ محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۱۶۲
۱۳ـ روزنامه كيهان ۲/۵/۱۳۶۷
۱۴ـ اي آمدنت باعث آبادي ما : سفر رياست جمهوري اسلمي ايران به پاكستان، بولتن ويژه وزارت خارجه ج.ا.ا ، بهمن ۱۳۶۴ ، ص ۳۵
۱۵ـ كيهان ، ۲۰ مرداد ۱۳۶۷ به نقل از فصل نامه جهان سوم، آوريل ۱۹۸۸
۱۶ـ محمدباقر شهبازي ، بررسي اجمالي موقعيت كنوني شيعيان پاكستان ، نامه فرهنگ جمهوري اسلامي ايران ، ۱۳۶۹ ص ۱۳۶۸ـ۱۳۶۷
۱۷ـ يادواره شهيد عارف الحسين الحسيني ، مؤسسه شهيد عارف الحسيني ، قم ، نشر سازمان تبليغات اسلامي ص ۴۳
۱۸ـ روزنامه رسالت ، ۲۶/۶/۱۳۶۷
۱۹ـ محمدباقر شهبازي ، پيشين ، ص ۶۷
۲۰ـ سيد عارف حسين نقوي ، تذكرهٔ علماي اماميه پاكستان ، ترجمه محمدهاشم ، مشهد ، آستان قدس رشوي ، ۱۳۷۰ ، ص ۷۰
۲۱ـ حمزه امرايي ، انقلاب اسلامي ايران و جنبش هاي اسلامي معاصر ، تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامي ايران ، ص ۲۵۳
۲۲ـ انقلاب اسلامي ايران و جنبش هاي اسلامي معاصر ، همان ، ص ۲۴۹
۲۳ـ حسين خوش آمدي ، پيشين ، ص ۱۱۰
۲۴ـ محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۱۶۵
۲۵ـ همان ، ص ۱۶۶
۲۶ـ روزنامه وحدت پاكستان ۴/۲/۱۳۷۲ به نقل از محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۲۳۰
۲۷ـ عليرضا بختياري ، گزارشي از شيعيان و اهل سنت پاكستان ، تهران ، سازمان تبليغات اسلامي ، ۱۳۶۳ ، ص ۴
۲۸ـ دانشجويان پيرو خط امام ، اسناد لانه جاسسوي ، ش ۴۲ " پاكستان ، ج ۲ ، ص ۷۵ به نقل از محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۲۳۱
۲۹ـ روزنامه جام جم ۷/۸/۱۳۸۰
۳۰ـ اسالم آباد ، واحد مركزي خبر ، سياسي ، ۲۹/۶/۸۰ به نقل از محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۲۴۵
۳۱ـ خبرنامه افغانستان ، ش ۳ ، ۳۰/۷/۸۰ ، ص ۵، به نقل از محمدجواد آقاجري ، همان ، ص ۲۴۶
۳۲ـ روزنامه نواب وقت ، ۱۵ ژانويه ۲۰۰۲ ، به نقل از محمدجواد آقاجري ، همان ، ص ۲۴۷
۳۳ـ محمدجواد آقاجري ، پيشين ، ص ۳۰۰
مركز اسناد انقلاب اسلامي