دفاع مقدس و راهبردهای عاشورایی

به گزارش خبرنگار نوید شاهد، حسن علایی فعال، مدیر انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در یادداشت خود نوشت: درباره چگونگی و میزان تأثیرپذیری دفاع مقدس از فرهنگ عاشورا، گفتنی بسیار است ولیکن در این مجال و به مناسبت در پیش بودن چهل‌سالگی دفاع مقدس به نکاتی گذرا اشاره خواهد شد.

1 . جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (1367-1359) نیز همچون سایر جنگ­‌های منطقه­‌ای و بین­‌المللی از مجموعه­‌ی مؤلفه‌های نظامی و غیرنظامی برخوردار بود. در جنگ‌ها بسیاری از اتفاقات و رخ دادها از جنس سخت و نظامی است و بسیاری از اتفاقات دیگر از جنس نرم و غیرنظامی است. حمله و دفاع، آفند و پدافند، با انواع و اقسام امکانات و تجهیزات، جنس سخت و نظامی جنگ است و انگیزه‌­ها و باورها، اراده‌­ها و خواستن­‌ها، سلحشوری‌ها و مقاومت‌ها، پایداری‌ها و ایستادگی‌ها جنس نرم و غیرنظامی جنگ است. حال این‌که در جنگ‌ها کدام‌یک از این سلسله مؤلفه‌ها کارساز است و به چه میزانی کارساز است محل بحث و مناقشه است و با قاطعیت نمی‌توان سهم هر یک را برآورد کرد؛ اما آنچه روشن و مبرهن است این است که همه­‌ی جنگ­‌ها از این دو نوع مؤلفه­ برخوردارند و هیچ جنگی را بدون این دو مؤلفه نمی‌­توان تصور و تحلیل کرد.

2 . جنگ تحمیلی عراق علیه ایران یکی از سخت­‌ترین و طولانی­‌ترین جنگ­‌ها در سده­‌ی اخیر بوده است. جنگی نابرابر که کشور متخاصم از پشتیبانی نظامی، اطلاعاتی، لجستیکی، اقتصادی، تبلیغی و رسانه‌­ای بیش از سی کشور از دو بلوک­ شرق و غرب؛ در آن سال­‌هایی که جهان به دو قطب سوسیالیستی و سرمایه­‌داری تقسیم شده بود برخوردار بود. باوجوداین نابرابری، بعد از گذشت هشت سال، پیروزی مطلق از آنِ نیروهای اسلام و مردم دلاور ایران شد؛ پیروزی مطلقی که بیش از آن‌که نتیجه تفوق نظامی و مبتنی بر مؤلفه‌های سخت جنگ باشد، نتیجه نقش مؤلفه‌های غیرنظامی و حضور درخشان مردمیِ باانگیزه‌ی دفاع از انقلاب و نظام و دین و آئین و تمامیت ارضی کشورشان بود. آیا پیروزی مطلق ادعایی گزاف است؟ با نگاهی به اهدافی که دشمنان در تحمیل جنگ داشتند به‌خوبی درمی­‌یابیم که این ادعا نه‌تنها گزاف نیست بلکه واقعیتی است که جهانیان، از دوست و دشمن را به حیرت انداخته است. دشمنان آمدند که نهضت اسلامی را که فقط یک سال و نیم از پیروزی­‌اش گذشته بود به شکست بکشانند، نظام نوپای جمهوری اسلامی را مضمحل کنند و خوزستان، یکی از مهم‌ترین و سوق‌­الجیشی‌­ترین مناطق کشور را به خاک خود منضم و نقشه جغرافیایی کشور را تغییر دهند! این موارد اصلی­‌ترین اهداف دشمنان بود که با تحمیل جنگ هشت‌ساله به هیچ­‌یک از اهداف دست نیافتند. نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، باوجود عدم آمادگی و بعضاً آشفتگی­‌ای که در سازمان­ خود داشتند، همراه و همگام با مردم ایران اسلامی، ایستادگی و مقاومت مثال­‌زدنی آفریدند و ضمن تسلط بر جنگ، حتی در مقاطعی برتری نظامی خود را نیز دیکته کردند. در پایان هشت سال جنگ و با نقش بر آب شدن نقشه شوم دشمنان، نظام مقدس جمهوری اسلامی به دستاوردهایی خیره­‌کننده دست یافت که اگر دشمنان می‌­دانستند نظام در پرتو این جنگ به چنین دستاوردهایی دست پیدا خواهد کرد هیچ‌گاه به فکر تحمیل جنگ نمی­‌افتادند. حال سؤال این است که رمز و راز پیروزی مطلق در چیست؟ و اگر مقاومتی جانانه ظهور و بروز کرده است دلیلش چیست؟ چرا دشمنان با همه‌­ی امکانات خود نتوانستند مردم ایران را شکست دهند و به اهداف خود برسند؟ جواب این پرسش­‌ها در یک پاسخ اجمالی نهفته است و آن پاسخ این است که جنگ هشت­‌ساله و مقاومت رهبران و مردم ایران اسلامی با قیام سید و سالار شهیدان حسین بن علی علیه‌السلام در عاشورای سال 61 هجری قمری، نسبت و قرابتی مستقیم، تنگاتنگ، مفهومی و عملی دارد. این نسبت و قرابت، جنگ تحمیلی دشمنان را به دفاع مقدس مردم ایران تبدیل کرده است. اندیشکده آمریکایی نشنال اینترست در گزارشی پیرامون علل مقاومت ایرانیان می­‌نویسد: واقعه عاشورا و شخصیتی بنام امام حسین که بین شهادت و تسلیم، شهادت را انتخاب کرد، منشأ مقاومت ایرانیان است که توانسته­‌اند همه چالش­‌هایی که ما برای آن‌ها ایجاد کرده‌­ایم را به شکست بکشانند مانند جنگ با صدام که در اوج قدرت نظامی و حمایت شرق و غرب قرار داشت، اما ایران با سلاح اعتقاد به امام حسین پیروز شد. امروز آمریکا در بین ایرانیان به‌­عنوان یزید زمان شناخته می­‌شود؛ چون مانند یزید در مقابل آن‌ها عمل کرده است. در این گزارش نتیجه­‌گیری شده باید با قداست زدایی از ماجرای کربلا، مردم را به این باور رساند که زیر پرچم امام حسین بودن افتخار نیست. اگر هم باشد، نظام اسلامی حکومت امام حسین نیست! (1) با مدنظر قرار دادن این پاسخ اجمالی، حال باید دید این قرابت و نسبتِ مفهومی و عملی در چه سطحی است، آیا قرابت و نسبت دفاع مقدس و قیام عاشورا در سطح «تاکتیک و اقدام» است یا در سطح «استراتژی و راهبرد»؟ با نگاهی اجمالی می‌­توان نسبت و قرابت و به تعبیر دیگر تأثیرپذیری دفاع مقدس از قیام عاشورا را، هم در سطح تاکتیک و اقدام و هم در سطح استراتژی و راهبرد تعریف کرد؛ اما ازآنجایی‌که همیشه «راهبردها» نوع و چگونگی «اقدامات» را تعیین می­‌کند؛ بنابراین بحث اساسی و زیربنایی در موضوع تبیین نسبت دفاع مقدس و قیام عاشورا بحثی کاملاً راهبردی است و اگر این موضوع خوب تبیین شود شناخت اقدامات دفاع مقدسی که رنگ و بوی عاشورایی دارد توجیه‌­پذیرتر خواهد بود.

با مروری بر واقعه­‌ی جان‌سوز عاشورای حسینی، سه راهبرد کلان و اصیل در این قیام، از آغاز تا انجام، ملاحظه می­‌شود. این سه راهبرد به­‌طور مستقیم متخذ از آیات قرآن کریم و سیره­‌ی نبوی (ص) و علوی (ع) است و امام حسین (ع) و اهل‌بیت و یاران باوفایش نقطه اوج تجلی آن‌هاست. این سه راهبرد بعینه و در مقیاسی کوچک‌تر در دوران دفاع مقدس هم متجلی است.

3 .  راهبرد اول، راهبرد ولایتمداری و ولایت‌­پذیری است.

امام حسین (ع) هم "ولایتمدار" است و هم "ولایت­‌پذیر". ازآنجایی‌که ولایت الله (جلَّ جَلالُهُ) و ولایت رسول اکرم (ص) و ولایت امیرالمؤمنین (ع) را با تمام وجود گردن نهاده است، «ولایتمدار» است. اَلسَّلامُ عَلی مَن اَطاعُ الله فی سِرِّهِ وَ عَلانِیَتِهِ. (2) و ازآنجایی‌که ولایت و سرپرستی و مودت یاران و پیروانش را پذیرفته است، «ولایت‌­پذیر» است. ولایتمداری و ولایت­‌پذیری راهبردی بلند و متعالی است که تنها جان­‌های پاک و مطهر و نفوس تکامل‌یافته بدان دست می­‌یابند و آخرین مرحله رشد و تعالی انسان محسوب می­‌شود؛ و هدف از خلقت نیز همین راهبرد متعالی است. ما خَلَقتُ الجِنّ و الانس الا لِیَعبُدونِ. (3) در صحنه عاشورا و در گودال قتلگاه، سیدالشهدا (ع) آخرین مرحله تکامل انسانی و عبودیت و بندگی را در واپسین لحظات زندگی‌­اش با ترنم: الهی رضا برضائک و تسلیما لامرک شهادت داد. این ترنم آخرین مرحله اوج و تعالی انسان کامل است که شایسته و بایسته شخصیتی چون حسین بن علی (ع) است. یا اَیَّتُهَا­النَّفسُ المُطمَئنَّهُ. ارجِعِی اِلَی رَبِّکِ راضِیَه مَرضِیَّه. فَادخُلِی فِی عِبادِی. وَ ادخُلِی جَنَّتِی. (4) جای­‌جای قیام عاشورا، از آغاز تا انجام، صحنه ظهور و بروز ولایتمداری و ولایت‌­پذیری است و شرط لازم و کافی آن «معرفت» و «محبت» واقعی به خدا و رسول خدا (ص) است. در آیه 90 سوره طه می­‌خوانیم: ...و اِنَّ رَبّکُمُ الرَّحمنُ فَاتَّبِعونی و اَطیعُوا اَمری، بی‌­تردید پروردگارتان خدای رحمان است؛ بنابراین از من پیروی کنید و فرمانم را اطاعت کنید (معرفت و اطاعت). همچنین در آیه 31 سوره آل­عمران می­‌خوانیم: قُل اِن کُنتُم تُحبُّونَ الله فَاتَّبِعُونی یُحبِبکُمُ الله و یَغفِر لَکُم ذُنوبَکُم، بگو اگر خدا را دوست دارید، پس مرا پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد و گناهتان را بیامرزد. (محبت و اطاعت)

در دوران دفاع مقدس و جنگ هشت‌­ساله نیز، از آغاز تا انجام، صحنه، صحنه‌­ی بروز و ظهور ولایتمداری و ولایت­‌پذیری است. فرماندهان و رزمندگان اسلام با تأسی به مشی سالار شهیدان حسین بن علی (ع) و یاران باوفایش و با «اعتقاد و ایمان» و «عشق و علاقه­‌ای» که به امام راحل (ره) داشتند جان‌برکف در جبهه­‌های جنگ حضور می­‌یافتند و از کیان اسلام دفاع می­‌کردند. برای فرماندهان و رزمندگان کافی بود که بدانند امری موردنظر و خواست امام است، بی‌درنگ به انجام آن تن می­‌دادند؛ هرچند به قیمت نثار جانشان بیانجامد. امام وقتی پیام دادند که حصر آبادان باید شکسته شود یا فرمودند که جزایر (مجنون) حفظ شود، دیگر، فرماندهان و رزمندگان سر از پا نمی­‌شناختند و سعی می­‌کردند به هر قیمتی شده است امر و خواست امام محقق شود. تاریخ گفتار شهید بزرگوار؛ حاج ابراهیم همت را فراموش نخواهد کرد آنگاه‌که در کسوت فرمانده لشکر خط­‌شکن محمد رسول‌الله (ص) خطاب به رزمندگان فرمود: «امام گفته است». همین جمله کافی بود تا رزمندگان انگیزه­‌ای تا سرحد شهادت پیدا کنند و در عملیات آفندی یا پدافندی بی­‌هیچ واهمه‌­ای شرکت کنند. از این مثال­‌ها و نمونه­‌ها که حاکی از تبعیت محض و نشانگر ولایتمداری فرماندهان و رزمندگان در دوران دفاع مقدس است فراوان می­‌یابیم.

4 . راهبرد دوم، راهبرد «انجام تکلیف» یا «تکلیف گرایی» است

شالوده و اساس دین دائرمدار تکلیف­‌گرایی است و نتیجه، هر چه باشد، فرع بر آن است. در مقوله­‌ی "تکلیف­‌گرایی" شرط لازم و کافی، دین‌­شناسی و دین‌داری است. به تعبیر دیگر، انسان تکلیف­‌گرا باید در دو ساحت دین‌­شناسی و دین­‌داری خِبره و عامل باشد تا بتواند ضمن تشخیص تکلیف به آن عمل هم بکند. بدون دین­‌شناسی و دین‌­داری که باید توأمان باشد و یکی بدون دیگری ناقص و ابتر خواهد بود، تکلیف­‌گرایی که اُس و اساس دین است محقق نخواهد شد. در قضیه قیام عاشورا، سیدالشهداء (ع) مأمور بر انجام تکلیف بود و هر نتیجه‌­ای عاید می‌­شد فرع بر آن بود. امام حسین (ع) با نگاه به نتیجه‌­ای که حاصل خواهد شد اقدام به قیام نکرد بلکه با تشخیص تکلیف خود و انجام آن، قیام عاشورا را رقم زد. برای سالار شهیدان مهم انجام تکلیف بود، درحالی‌که برای دیگران ازجمله خیرخواهان امام حسین (ع) نتیجه مهم‌تر از تکلیف بود لذا با برداشتی که داشتند و پیش‌­بینی که از نتیجه حاصله می‌­نمودند حسین بن علی (ع) را نصیحت! می­‌کردند که راه دیگری را برگزیند.

در قضیه دفاع مقدس هم، انجام تکلیف و تکلیف­‌گرایی سرلوحه‌­ی همه اقدامات امام راحل (ره) و به تبعیت از ایشان، فرماندهان جنگ و رزمندگان اسلام بود. هرچند در عملیات­‌های آفندی عزم جدی فرماندهان، از مرحله طرح‌­ریزی عملیات تا پایان عملیات، حصول پیروزی بود اما مهم‌تر از نتیجه، انجام تکلیفی بود که بار آن را بر دوش خود احساس می­‌کردند. و این حس تکلیف­‌گرایی حقیقتی بود که از قله­‌ی معنویت امام راحل (ره) و شناختی که از مبانی دین اسلام به­‌عنوان فقیه و مجتهد جامع­الشرایط داشتند بر دل‌وجان فرماندهان و رزمندگان جاری شده بود. و هرچه فرماندهان و رزمندگان در تبعیت و ولایتمداری از امام راحل (ره) جدی­تر و مطمئن­‌تر بودند حس تکلیف­‌گرایی در آنان نیز تقویت‌شده‌تر بود.

5 .  راهبرد سوم، راهبرد اِحدَی­‌الحُسنَیَینِ است

 احدی­‌الحسنیین یعنی یکی از دو نیکی (پیروزی یا شهادت). در صدر اسلام آنگاه‌که پیامبر (ص) دستور جهاد با کفار و مشرکین می­‌دادند، منافقین که انگیزه‌­ای برای جهاد و مبارزه نداشتند به‌انحاءمختلف از زیر بار جهاد شانه خالی­‌کرده و از پیامبر (ص) برای ترک میدان جهاد و بازگشت به منازل خویش اجازه می‌خواستند. خداوند در آیاتی ضمن تخطئه عملکرد منافقین، پرده از نیّت­‌های درونی آنان که بدخواهی علیه پیامبر (ص) و مؤمنان بود پرده برداشت و آنان را به خاطر ترک میدان جهاد و نیّت سوئی که داشتند به عذاب بشارت داد. همچنین به پیامبر (ص) فرمود به آنان بگو: آیا درباره ما جز یکی از دو نیکی (پیروزی یا شهادت) را انتظار می‌­برید؟ درصورتی‌که ما درباره شما انتظار می­‌بریم که خدا از سوی خود یا به دست ما عذابی به شما برساند. پس انتظار برید که ما هم با شما منتظریم. قُل هَل تَرَبَّصُونَ بِنا الا اِحدِی الحُسنَیَین... (5) در این چشم‌­انداز، از «پیروزی در جنگ» یا «شهادت در جنگ» همسان و یکی از دو نیکی تعبیر شده است و معنا و مفهوم آن این است که مؤمنان و دین‌­باوران در هر یک از دو حالتِ پیروز شدن در میدان کارزار و یا به شهادت رسیدن، سرانجام نیکی خواهند داشت. به‌بیان‌دیگر، مؤمنان در اردوگاه حق و در مسیر جهاد برای خدا در دو حالت، پیروز هستند؛ چه به­‌ظاهر پیروز شوند و چه به شهادت برسند. این راهبرد، کارگشاترین راهبرد در پیش روی مجاهدین و مبارزان در راه تحقق حق و عدالت است و هرگونه بی‌انگیزگی را از پیش روی افراد برمی‌­دارد. بر اساس همین راهبرد الهی است که امام حسین (ع) و یاران فداکارش که در روز عاشورا به شهادت رسیدند و اهل­بیت بزرگوارش به اسارت یزیدیان درآمدند، پیروز و فاتح حقیقی میدان کارزار شدند. و چه نشانه­ای بالاتر، از ماندگاری و الهام­بخشی نهضت حسین بن علی (ع) طی قرن­های متمادی، بر پیروزمند بودن ایشان در صحنه عاشورا و کربلا. احدی‌­الحسنیین یک هدف راهبردی متعالی است که هر شخص یا گروهی بدان دست یابد شکست و بن­‌بست برای آن‌ها حقیقتاً مفهومی نخواهد داشت. این راهبرد به احسن وجه در روز عاشورای حسینی (ع) ظهور و بروز داشت و به‌تبع آن، در دوران دفاع مقدس مردم ایران هم در مقیاس خودش متجلی بود. در تاریخ دفاع مقدس مضبوط است که چگونه رزمندگان اسلام و فرماندهان جنگ، در خطوط مقدم جبهه، در پی دست یافتن به دو نیکیِ پیروزی یا شهادت بودند. راهبرد احدی­‌الحسنیین با الهام گیری از قیام عاشورا و نفس گرم و نفوذ معنوی حضرت امام (ره)، باور و آمال و آرزوی رزمندگان اسلام بود. چه بسیار از رزمندگان که در شرف‌یابی به محضر امام راحل (ره) از ایشان ملتمسانه درخواست می­‌کردند که دعا کنند تا به فوز شهادت نائل آیند!

شرط لازم و کافی برای راهبرد احدی‌الحسنیین زندگی جهادی در سه عرصه­‌ی جهاد اکبر، جهاد کبیر و جهاد اصغر است. بدون شک اگر شخص یا گروهی این سه عرصه­‌ی جهادی را در طول زندگی خود طی نکند محال است راهبرد احدی‌­الحسنیین را درک و آن را چشم­‌انداز زندگی خود قرار دهد. برای دست یافتن به راهبرد مذکور باید زندگی سراسر جهادی داشت مانند آنچه سردار دل­‌ها؛ شهید والامقام حاج قاسم سلیمانی (رحمه‌الله علیه) مظهر تام و تمام آن بود.

پاورقی:

1-پایگاه خبری مشرق نیوز، تاریخ انتشار 11/6/99

2-زیارت ناحیه مقدسه

3-سوره ذاریات، آیه 56

4-سوره فجر، آیات 27 تا 30

5-سوره توبه آیه 52