جهاد و شهادت در شعر دوره‌ی مشروطه؛ تقابل کوخ‌نشینان و کاخ‌نشینان
به گزارش نوید شاهد؛ سلاح اهل علم، علم و معرفت آنهاست و سلاح نویسنده، قلم و نوشته اوست؛ همان
قلمی که نزد خداوند مقدس و محترم است و به آن سوگند یاد می‌کند. در دوره مشروطه
برّنده‌ترین و موثرترین سلاحی که علیه استبداد به کار رفت، قلم نویسندگانی بود که
خود در راس مبارزه با مستبدین و حامیان داخلی و خارجی آنان بودند.
در سال تحصیلی 1383، زهرا صمیمی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، با راهنمایی دکتر محمد مهدی ناصح، پژوهشی را با عنوان «جهاد و شهادت در شعر دوره‌ی مشروطه» انجام داده است که هدف كلي اين پژوهش، پرداختن به جايگاه انديشه‌هاي جهاد و شهادت در تاريخ مبارزات ايران (در دوره ي مشروطه) است.
از ویژگی‌های این تحقیق می‌توان گفت: تحقيق حاضر، به روش كتابخانه‌اي اجرا شده و در سه بخش تنظيم شده است:
بخش اول با عنوان «شرح و توضيح جهاد و شهادت» شامل پنج قسمت است كه عبارتند از: 1- تعريف جهاد و شهادت 2- جنگ يا جهاد در اسلام 3- شهادت در اسلام 4- فلسفه ي شهادت 5- يادداشت‌ها.
بخش دوم با عنوان «مقدمه‌اي بر شعر دوره مشروطه و بزرگان عرصه مبارزه»، شامل هشت قسمت است كه به ترتيب عبارتند از: 1- شعر دوره ي مشروطه 2- مديحه سرايي در اشعار مشروطه 3- بهار، پاييز هزار رنگ 4- عشقي، عيدخون 5- فرخي يزدي، توفان خون 6- اشرف و دغدغه‌هايش (نسيم انقلاب) 7- ويژگي‌هاي شعر انقلاب و دوره ي مشروطه 8- یادداشت‌ها.
بخش سوم، با عنوان «جهاد و شهادت در اشعار بزرگان عرصه ي مبارزه» است كه در پنج قسمت به معرفي شعراي دوره‌ي مشروطه پرداخته است: 1- ميرزاده‌ي عشقي 2- اشرف الدين حسيني 3- فرخي يزدي 4- ملك الشعراي بهار 5- دهخدا.
شُعرای مشروطه به مسائل مختلفی توجه داشتند که صرفنظر از تفاوتهای شخصیتی و دیدگاه‌ها و بیان متفاوت، دغدغه‌ی همه آنها در زمینه‌های شعر و مضامین شعری مشترک بود. مهم‌ترین محورهای شعر این دوره عبارتند از:
1. توجه به مردم عادی و مشکلات و مسایل اجتماعی آنها
2. استبداد و بی‌عدالتی حاکم بر جامعه
3. قانونمند کردن جامعه
4. بیگانه ستیزی
5. توجه و نیاز به همت و غیرت اسلامی برای مبارزه
6. شهادت طلبی و بذل جان و مال در راه میهن و عقیده
7. آزادی
توجه به این ویژگی‌ها موجب شده، شعر این دوره با شعر سالیان سال ادبیات فارسی متمایز شود. یکی از ویژگی‌های دیگر شعر این دوره، نزدیکی به مردم کوچه و بازار و توجه شاعران به مسائلی چون دهقان و کشاورز، کارگر، سرمایه‌دار، خان و ارباب، که در واقع تقابل و رویارویی کوخ و کاخ و کوخ‌نشینان و کاخ‌نشینان است.
شعر فارسی تا قبل از دوره مشروطه، در خدمت دربار و مدح شاهان قرار داشت و از ان به بعد، راه دیگری را پیدا کرد و متوجه مردم عادی شده و در خدمت مردم فقیر و زحمت‌کش جامعه قرار داشت. کارگران و کشاورزان و مردم نیازمند جامعه تا آن زمان، به حساب نمی‌آمدند.
برخی اشعار مانند شعر اشرف الدین برای تهییج ملت سروده شده است که نمونه‌ای از آن را در زیر می‌خوانید:
ای ملت مظلوم همت حالا وقته تحصیل جلال و شهرت حالا وقته
تکمیل قوا و قدرت حالا وقته تدریس علوم و صنعت حالا وقته
همت حالا وقته نصرت حالا وقته
خاموش نباشید دل در خفقان است ساکت ننشینید روز هیجان است
هان از دو طرف ابرخونابه فشان ست در زلزله دلها در ولوله جان است
از خون به کفن‌ها زینت حالا وقته ....
شیرانه بجنگید مردانه بکوشید تا رخت زنان را یکباره نپوشید
از حق مگر یزید دین را مفروشید کوشید که شربت در خلد بنوشید
با حور بهشتی عشرت حالا وقته
فرخی نیز با او هم عقیده است و از مردم می‌خواهد برای نبرد علیه دشمن به پا خیزند.
