روشهای مؤثرالگودهي به نوجوانان و جوانان جامعه از فرهنگ ایثار و شهادت
پايان نامه براي دريافت درجه کارشناسی ارشد
در رشته مدیریت آموزشی
روشهای مؤثرالگودهي به نوجوانان و جوانان جامعه
از فرهنگ ایثار و شهادت
استاد راهنما:
دکتر محمد قاسمی پیربلوطی
استاد مشاور:
دکترطیبه شریفی
نگارش:
مسیب خلیلی سامانی
شهریور 1391
بسمه تعالی
« يرفع الله الذين امنوا منكم و الذين اوتوالعلم درجات»
قرآن كريم
« دانشگاه آزاد اسلامی - واحد شهرکرد »
تأئیدیه صلاحیت علمی پایان نامه کارشناسی ارشد
عقايد و نظرات مطرح شده در این رساله مستقيماً به نگارنده آن مربوط است و اين دانشگاه آماده پذيرش پيشنهادهای منتقدین محترم ميباشد.
دكتر ابراهيم رحيمي
معاون پژوهش و فناوري دانشگاه آزاد اسلامي
واحد شهركرد
پایان نامه تحصیلی آقایمسیب خلیلی سامانی در جلسه مورخ 30/06/1391 متشكل از استادان زير با درجه عالی و نمره 75/19 مورد تأييد قرار گرفت.
1-دكتر محمد قاسمی پیربلوطی استاد راهنما امضاء
2- دكتر طیبه شریفی استاد مشاور امضاء
3- دكتر فردوس منتظر الظهور استاد داور امضاء
دكتر اسفندیار آهنجیده
مدير گروه مديريت آموزشي
تعهد نامه
عنوان پایاننامه: روشهای مؤثرالگودهي و الگوگيري نوجوانان و جوانان از فرهنگ ایثار و شهادت
اینجانب مسیب خلیلی سامانی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مديريت آموزشي دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد تحت راهنمایی دكتر محمد قاسمی پیربلوطی متعهد میشوم:
- نتایج ارائه شده در این پایاننامه حاصل مطالعات علمی و عملی اینجانب بوده، مسئولیت صحت و اصالت مطالب مندرج را به طور کامل بر عهده میگیرم.
- در خصوص استفاده از نتایج پژوهشهای محققان دیگر به مرجع مورد نظر استناد شده است.
- کلیه حقوق معنوی این اثر به دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد تعلق دارد. مقالات مستخرج از پایاننامه، به نام دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد(Islamic Azad University-Shahrekord Branch) به چاپ خواهد رسید.
- حقوق معنوی تمام افرادی که در دست آمدن نتایج اصلی پایاننامه تأثیر گذار بودهاند در مقالات مستخرج از آن رعایت خواهد شد.
- در خصوص استفاده از موجودات زنده یا بافتهای آنها برای انجام پایاننامه، کلیه ضوابط و اصول اخلاق مربوطه رعایت شده است.
30/06/1391
مسیب خلیلی سامانی
|
مالکیت نتایج و حق نشر · کلیه حقوق معنوی این اثر و محصولات آن(مقالات مستخرج، برنامههای رایانهای، نرم افزارها و تجهیزات ساخته شده) به دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد تعلق دارد و بدون اخذ اجازه کتبی از دانشگاه قابل واگذاری به شخص ثالث نیست. · استفاده از اطلاعات و نتایج این گزارش نهایی بدون ذکر مرجع مجاز نیست. |
معاونت پژوهش و فن آوري
به نام خدا
منشور اخلاق پژوهش
با ياري از خداوند سبحان و اعتقاد به اين كه عالم محضر خداست و همواره ناظر بر اعمال انسان و به منظور پاس داشت مقام بلند دانش و پژوهش و نظر به اهميت جايگاه دانشگاه در اعتلاي فرهنگ و تمدن بشري، ما دانشجويان و اعضاء هيات علمي واحدهاي دانشگاه آزاد اسلامي متعهد ميگرديم اصول زير را در انجام فعاليت هاي پژوهشي مد نظر قرار داده و از آن تخطي نكنيم:
1- اصل حقيقت جويي: تلاش در راستاي پي جويي حقيقت و وفاداري به آن و دوري از هرگونه پنهان سازي حقيقت.
2- اصل رعايت حقوق: التزام به رعايت كامل حقوق پژوهشگران و پژوهيدگان (انسان، حيوان و نبات) و ساير صاحبان حق
3- اصل مالكيت مادي و معنوي: تعهد به رعايت كامل حقوق مادي و معنوي دانشگاه و كليه همكاران پژوهش
4- اصل منافع ملي: تعهد به رعايت مصالح ملي و در نظر داشتن پيشبرد و توسعه كشور در كليه مراحل پژوهش
5- اصل رعايت انصاف و امانت: تعهد به اجتناب از هرگونه جانب داري غير علمي و حفاظت از اموال، تجهيزات و منابع در اختيار
6- اصل رازداري: تعهد به صيانت از اسرار و اطلاعات محرمانه افراد، سازمانها و كشور و كليه افراد و نهادهاي مرتبط با تحقيق
7- اصل احترام: تعهد به رعايت حريمها و حرمتها در انجام تحقيقات و رعايت جانب نقد و خودداري از هرگونه حرمت شكني
8- اصل ترويج : تعهد به رواج دانش و اشاعه نتايج تحقيقات و انتقال آن به همكاران علمي و دانشجويان به غير از مواردي كه منع قانوني دارد.
9- اصل برائت: التزام به برائت جويي از هرگونه رفتار غيرحرفهاي و اعلام موضع نسبت به كساني كه حوزه علم و پژوهش را به شائبههاي غيرعلمي ميآلايند.
تقديم به:
منجي عالم بشريت حضرت مهدي (عج)
شهداء و ايثارگران معظم استان چهارمحال وبختياري
تقدیر و تشکر
سپاس وثنا معبودي راست كه اثبات وحدانيت او درهر ذرّه از ذرات مكنونات موجود است.عظيمي كه بلبل خوش الحان و نغمت، بذكر الوان نعمت او هزاردستان است. مسجوديكه وهم در انديشة دقالباب درگاهش اندرخم كوچهی اجازت او متحير است.مبدع مصوّري كه عقل باهِر را در روزنهی كالبد آدمي فرمانرواي اقليم دل ساخته و آن را زمينه ساز ايجاد اذهاني خلاق و صاحب علماني واهبِ علم قرارداده و توفيق فراگيري و لطف بهره مندي از اين هبهی الهي را به من اعطا كرده. به همين منظور درحد بضاعت مراتب سپاس واحترام خود را نسبت به استاد گرامي خود، جناب آقای دکتر محمد قاسمی مبذول ميدارم.
و همچنين نهايت قدرداني و منّت پذيري خود را برتارك استاد ناظر جناب آقای دکتر فردوس منتظر الظهور و استاد مشاور سرکار خانم دکتر طیبه شریفی و همه ایثارگران عزيز نثار مينمايم.
عنوان صفحه
1-7- تعاریف واژهها و اصطلاحات
فصل دوم « پیشینه و ادبیات پژوهش »
2-6-شهادت و ایثار در فرهنگ عاشورا
2-7- درس عاشورا و وصیت نامهی شهدا
2-9-ايثار و شهادت از ديدگاه امام خميني(ره)
2-10- شهادت و ايثار از ديدگاه شهدا
2-11- دروني كردن ارزشهاي فرهنگ شهادت و ايثارگري
2-12- ارزشهاي اخلاقي و باورهاي ديني
2-13- ایثار عالی ترین درجه کمال
2-15- شهادت و ایثار و بازیابی صداقت
2-16- مولفههای هویت در فرهنگ شهادت
2-17- شکل گیری هویت در پرتو دستاوردهای شهادت
2-18- کنشهای اجتماعی و ایثار و شهادت
2-19- الگوهای هنجاری کنش اجتماعی
2-20-اقتضائات کارکردی نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت
بخش دوم:روشهای موثر الگو دهی والگو گیری
2-22-روشهای موثر الگو دهی والگو گیری
2-23-روشهای مبتنی بر ابعاد شناختی(ایجاد بینش و بصیرت)
2-24- روشهای مبتنی بر تربیت اجتماعی
2-25-روشهای مبتنی بر ابعاد زیبا شناسی
2-28- ارزش شناسی به مثابه ارزشگذاری آزمایشی
2-29- نظریه یادگیری اجتماعی بندورا
بخش سوم: بررسی پیشینه تحقیق-------------------------------------------------- 59
3-9 -روش تجزيه و تحليل دادهها
فصل چهارم « تجزيه و تحليل داده ها »
4-1 --مقدمه
4-2 -دادههای توصیفی---------------------------------------------------------- 77
4-3- دادههاي استنباطی
4-3-1 -بررسی سوالات تحقیق
4-3-2- بررسي فرضيه هاي تحقيق
4-4- خلاصه نتایج------------------------------------------------------------- 95
5-1- مقدمه
5-2- بحث
5-3- نتیجه گیری-------------------------------------------------------------- 105
5-4- پشنهادات تحقيق
5-5- محدوديت هاي تحقيق
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول (3-1): توزيع فراواني نمونه مورد مطالعه بر حسب گروههای مورد مطالعه
جدول 4- 1 توزیع نمونه پژوهش بر اساس گروههای مورد مطالعه
جدول 4-2 توزیع نمونه پژوهش بر اساس جنسیت آزمودنیها
جدول 4-3 توزیع نمونه پژوهش بر اساس سن افراد نمونه
جدول4-4 روش های موثرالگودهی و الگوگیری از نظر نوجوانان و جوانان
جدول 4-5 آزمون آماری خی دو با توجه به عامل الگودهی و الگوگیری
جدول 4-6 مؤثرترین روشهای الگوگیری از نظر نوجوانان و جوانان
جدول 4-7 مؤثرترین روش های الگودهی سازمانی از نظر نوجوانان و جوانان
جدول 4-8 نمرات عوامل الگودهی و الگوگیری سازمانی از نظر ایثارگران
جدول 4-9 آزمون آماری خی دو عوامل موثر الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت از نظر ایثارگران
جدول 4-10 روشهای موثر الگو دهی سازمانی و الگو گیری از نظر مسئولان فرهنگی
جدول 4-11 آزمون آماری خی و گروه نظر مسئولان فرهنگی از عوامل الگودهی و الگوگیری
جدول 4-12 آزمون لوین برای تجانس بین نمونه ها
جدول 4-13 تحلیل واریانس آزمودنيها بر اساس مقایسه میانگین ها
جدول 4-14 آزمون Fروشهای موثر الگودهی و الگوگیری از نظر گروهها
جدول 4-15 آزمون تعقیبی توکی مقایسه زوجی گروهها
جدول 4-16 میانگین نظرات نوجوانان وجوانان دختر و پسر در مورد روش های الگودهی و الگوگیری
جدول 4-17 آزمون tبین نظرات نوجوانان و جوانان دختر و پسر در مورد روشهای الگودهی و الگوگیری
جدول 4-18 میانگین گروههای چهارگانه در مورد نقش سازمانهای مختلف در الگودهی سازمانی
جدول 4-19 آزمونF گروههای چهارگانه در مورد نقش سازمانهای مختلف در الگودهی سازمانی
جدول 4-20 آزمون توکی جهت مقايسههاي زوجي گروههااز نظر عوامل الگودهی سازمان
جدول 4-21 میانگین نظرات گروهها درحیطه های رفتاری ـ عاطفی ـ شناختی
جدول 4-22 آزمون Fبررسی میانگین های گروه ها درحیطه های رفتاری، عاطفی و شناختی
جدول 4-23 آزمونتوکیو نظر گروههایچهارگانهدر مورد حیطههای شناختی،رفتاریو عاطفی
فهرست نمودار
عنوان صفحه
نمودار 4-1) وضعیت نمونه تحقیق بر اساس گروه های نمونه آماری
نمودار 4-2) توزیع نمونه پژوهش براساس جنسیت آزمودنیها
نمودار 4-3) توزیع نمونه پژوهش بر اساس سن افراد
چکیده:
در تمام جوامع بشري، ارزش هايي وجود دارد كه بنيان اصلي فرهنگ آن جامعه را شكل ميدهند. اهميت و جايگاه اين ارزش ها به گونهاي است كه هر ملتي، هويت و حيات اجتماعي و سياسي خود را در پايبندي و احترام به آنها و انتقال كامل آن به نسلهاي آينده ميداند. فرهنگ ايثار و شهادت يكي از ارزش هايي است كه هم زمان با تاريخ ايران شكل گرفته و هميشه از جايگاه ويژهاي برخوردار بوده و از دیرباز، الهام دهندهی مؤمنان و مسلمانان در مسیر تعالی آموزههای انسانی و الهی بودهاست. هشت سال دفاع مقدس جزئي مهم از تاريخ ملت ايران و پاسداري و نشر فرهنگ دفاع و حماسه آفرينيهاي ایثارگران و لزوم توجه به گسترش آن در جامعه، از وظايف آحاد ملت است. هدف اين تحقيق تعيين روشهاي مؤثر الگودهي والگوگيري به نوجوانان و جوانان از فرهنگ ايثار و شهادت، از نظر دانش آموزان سوم راهنمايي و سوم دبيرستان (نوجوانان)، دانشجويان (جوانان)، ايثارگران، مسؤلان فرهنگي و نقش سازمانهاي مختلف فرهنگي استان چهار محال و بختياري در سال 1391 بوده است. روش تحقيق توصيفي-پيمايشي، ابزار مورد استفاده پرسشنامه محقق ساخته و نمونه آماري با روش تصادفي ساده به تعداد533 نفر انتخاب شدند. نتايج تحقيق نشان دادكه: مؤثرترين روشهاي الگو دهي و الگوگيري از فرهنگ ايثار وشهادت به ترتيب از نظر نوجوانان وجوانان: 1-بازديد ازمناطق عملياتي دوران جنگ و معرفي فرماندهان و قهرمانان. 2-تهيه و پخش برنامهها و مراسم مذهبي و ديني از فرهنگ عاشورا و محرم در رسانه ها (صدا و سيما). 3-برگزاري جلسات پرسش و پاسخ براي نوجوانان و جوانان. 4-تهيه وساخت بازيهاي رايانهاي ، انيميشن (كارتون) از فرهنگ ايثار و شهادت. 5-ارائه الگوهاي ايثار و شهادت (همانند شهيد فهميده و علم الهدي) در جامعه. همچنين نتایج تحقيق نشان دادكه: عوامل الگودهي سازمانهاي مختلف فرهنگي از نظر نوجوانان و جوانان، ايثارگران و مسؤلان فرهنگي تفاوت معنی دار بود.
کلیدواژهها: فرهنگ ایثار و شهادت، الگودهی، الگوگيري، نوجوانان، جوانان و مسؤلان فرهنگي.
با پیروزی انقلاب اسلامی به ویژه آغاز جنگ تحمیلی، پدیده عجیبی که با معیارهای مادیگرایانه قابل تبیین نبود، در ایران شکل گرفت. افراد و گروهها به صورت داوطلبانه عازم جبههها میشدند و آگاهانه و مشتاقانه خواهان آن بودند که کشته شوند. کشته شدن آنان نه تنها باعث ناراحتی بازماندگان نمیشد؛ بلکه افتخار تلقی میشد و نه تنها دیگران را مأیوس نمیکرد؛ بلکه آنان را به تداوم این مسیر علاقهمند میکرد. این پدیده که فرهنگ ایثار و شهادت نامیده میشود، باعث پیروزی درمیدان نابرابر جنگ گردید وتداوم مسیرجمهوری اسلامی را تضمین نمود. امروز نیز پیروزی در میدانهای بزرگ مستلزم فرهنگ اصیل ایثار و شهادت است. فرهنگ ایثار و شهادت همانند هر فرهنگ دیگری برای زنده ماندن باید انتقال یابد و به نسل جدید منتقل شود(احمدی، 1389).
خمیره و عصاره فرهنگ ایثار و شهادت از خود گذشتگی، اخلاص و آزادمنشی هدفمند است. ترویج و اشاعه فرهنگ ایثار و شهادت، کارکردهایِ مثبت اجتماعي، فرهنگی و اقتصادی... دارد. کارکردهایی که با نهادینه شدن روحیه از خودگذشتگی و در نظر گرفتن جمع، شاهد پایان تنازع بقا در عرصه زندگی اقتصادی و سیاسی خواهیم بود. با نگاه به انگیزههای شهداء می توان از آسیبهایی که به اصل و جوهر فرهنگ ایثار وشهادت به واسطه ترویج نامناسب وارد میشود، جلوگیری نمود. ایثاروشهادت به عنوان یک فرهنگ متعالی[1]در زمرهی عالیترین مفاهیم الهی و نتیجه والاترین ارزش هایی میباشد که یک انسان متعهد میتواند به آن مقام دست یابد. این مفاهیم اثر گذار وحرکت آفرین قادرند تا فضای یک جامعه را به صورت گسترده تحت تأثیر قرار دهند و والاترین برکات را برای آن به همراه داشته باشند. تقویت باورهای دینی و ملی که امروزه جزء اصلیترین مسائل اعتقادی و فرهنگی به حساب میآید و در ردیف مهمترین وظایف ماست. از جمله مواردی است که به معرفی و تعمیق شخصیت، منزلت عقاید و آرمانهای ناب آن بزرگواران در سطحی فراگیر تحت تأثیر قرار میگیرد. پس همه ما مدیون شهدا و ایثارگران بوده و یکی از طرقی که میتوانیم ادای دین نمائیم، شناساندن همه جانبه آنان بر نسلهایی است که شهدا و مسیری که در آن ممارست داشته اند را به خوبی درک نکرده اند. بنابراین نباید فراموش کرد که فرهنگ ایثار و شهادت در بردارنده آثار و برکات عظیمی است که به شکل مستقیم و غیرمستقیم جامعهی ما را شامل میشود. چرا که ایثار و شهادت یکی از غنیترین گنجینههای فرهنگ اسلامی و شیعی است که جلوههای اعجاب انگیز آن در طول سالهای انقلاب و دفاع مقدس به روشنی آشکار گردید و شگرفترین و عظیمترین صحنههای از خودگذشتگی انسانها در آن تبلور یافته است. اما مسالهی اساسی در این زمینه این است که چنین گنج گرانبهایی را نمیتوان با نگرشهای سطحی و روشهای صوری کارآمد ساخت و آن را انتقال و اشاعه داد. در نتیجه ضرورت توجه به فرهنگ ایثار و شهادت و همچنین عروج آن در جامعه و مشاهدهی آثار وکارکردهای مثبت در آن در گرو دانستن باور عمیق و اندیشههای بلند است و میبایست چنین تفکر را باساز و کارهای مناسب به صورت عمیق در بین مردم نهادینه ساخت. به تصویر کشیدن صحنههای زیبای فرهنگ ایثار و شهادت، برای کسانی که در آن لحظات حساس وجود نداشتهاند رسالتی است عظیم که بیش از هر کسی بر دوش معلمان کشور سنگینی میکند چرا که معلمی شغل مهمی است که ضرورت آن بر کسی پوشیده نمیباشد. این ضرورت عمدتاً شکل دهی تجربیاتی است که منجر به تغییرات مطلوب رفتاری در نوجوانان و جوانان مختلف، انتظارات کلی مشخصی از آنچه که یک معلم هست و باید باشد دارند. ترویج این فرهنگ و معرفی بعنوان فرهنگ غالب میتواند نقش عمده درمشارکت عمومی ایفا کند چرا که نوجوانان و جوانان با آگاهی از زحمات راه خطیر به خوبی خواهند فهمید که باید با جان و دل از این میراث ارزشمند امام و شهدا نگهداری کنند(هاشمی، 1389).
آمار شهداء كشور در هشت سال دفاع مقدس تا زمان قطعنامه 598 ، 188هزار و15 نفر، تعداد کل جانبازان جنگ تحمیلی386 هزار و 635 نفر، که از آمار فوق 44 درصد درگروه سنی16 تا20 سال 38 درصد در گروه سنی21 تا 30 سال قرار دارند و میانگین سن شهداء دفاع مقدس 23 سال است.آمار شهداء استان چهارمحال و بختیاری2420 شهید، آمار جانبازان 6885 نفر و آزادگان 526 نفر می باشد.
بنابراین به نظر میرسد روشهای بکار گرفته شده در تبیین و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت از سوی معلمان و ابتکار آنها در بکارگیری روشهای جذاب و نوین در این زمینه کارگشا و حساس است. چه بسا صرف هزینههای هنگفت در ارائه ناقص و ناموفق فرهنگ ایثار و شهادت به اندازه یک ساعت گفتگوی خالصانه و بی ریای یک معلم با نوجوانان و جوانان کارائی نداشته باشد. پس بر مسئولین رده بالای نظامی و تربیتی کشور است که دست در دست هم با پشتیبانی و راهنمایی معلمان در ارائه و تبیین و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت آنها را در این وظیفه دشوار یاری کنند. از سوی دیگر باید این نکته مهم را نیز مد نظر داشت دفاع مقدس سرشار از اسوه هایی است که میتواند نوجوانان و جوانان را به خود جلب کند. اگر بخواهیم در این زمینه مثالی ارائه کنیم بدون شک شهید فهمیده و شهید علم الهدی دو اسوه، به خصوص از نظر سنی برای نوجوانان و جوانان هستند. حماسهای که این شهیدان جاوید از خود به یادگار گذاشتند، به عنوان یک الگو و اسوه همیشه قابل استناد هستند، چرا که عمل آنان با معیارهای دنیوی قابل توضیح نیست ولی وقتی از دیدگاه معنویت به این مسئله بنگریم نتایج قابل قبولی در توضیح این حماسه خواهیم یافت. معلمان با بهرهگیری از این نمونهها که تعداد آنها در دفاع مقدس کم نیست نوجوانان و جوانان را با فرهنگ ایثار و شهادت آشنا نموده و این فرهنگ را در نظر آنان متجلی سازند. در این راستا و برای ارائه و معرفی اسوهها میتوان روش های زیر را بکار گرفت: استفاده از خاطرات رزمندگان و فرماندهان دفاع مقدس، بهرهگیری از مقالات و کتب نوشته شده در مورد دفاع مقدس، استفاده از یادنامههای شهداء، استفاده از وصیت نامههای شهداء، بازدید از مناطق عملیاتی جنوب و غرب کشور، استفاده از مبلغین خوش ذوق که به مسائل و موضوعات خاص نوجوانان و جوانان آگاهی داشته و الگوهایی از ایثار و شهادت معرفی نمایند.
فرهنگ ایثار و شهادت در نظام اسلامی از مهمترین ویژگیهای مکتب تشیع به شمار میرود با وجود همین فرهنگ است که تاکنون، حقایق اسلام همچنان پا برجا و زنده باقی مانده است. الگوگیری از شهیدان دوران دفاع مقدس، سرمایه اجتماعی بزرگی است که غفلت از آن، از مصادیق ظلم به خود است. ويژگي ها و استعدادهاي نهفته در وجود نوجوانان و جوانان، مناسب ترين زمينه براي طراحي و ايجاد هرگونه تغيير و تحول فردي و اجتماعي است، به طوري كه چرخهاي بسیاری از انقلابها و تحولات توسط اين گروه به حركت درآمده و سرعت ميگيرد. كنكاش در تاريخ ملل مختلف و از جمله جريانات حاكم بر ايران در يكصد سال گذشته مؤيد اين ادعاست. در بسیاری از کشورها بخش انبوهي از بازيگران و نقش آفرينان حوادث مختلف، امكانات و انرژي هاي بسياري مصروف تا، جذب و هدايت نوجوانان و جوانان را به سمت اهداف معين (اعم از اهداف مثبت يا منفي، ارزشي و ضد ارزشي) بکار گیرند. نكته مهم اينكه «جوانان بيش از بزرگسالان به ارزشهاي فرامادي اعتقاد دارند و اين تفاوت ارزشي جوانان و بزرگسالان ناشي از تفاوت تجربه و اجتماعي شدن آنها ميباشد». در اسلام به جوانان توجهي خاص مبذول شده است. حضرت محمد (ص) ميفرمايد:
«اوصيكم بالشباب خيراً فَانّهم اَرق افئده ». توصيه ي من به شما اين است كه نيكي به جوانان را از ياد نبريد.
«امروزه پاسداري ازخون شهيدان و ابلاغ پيام انقلاب اسلامي به همت نوجوانان و جوانان غيرتمند و آزاده متكي است عبور از سالهاي سخت جهاد و مقاومت ، الگوي كامل و سنت مطلوبي است كه نوجوانان و جوانان را به آيندهي درخشان و اميد بخش و افق هايي روشن دلگرم ميسازند». استاد مطهری درکتاب «انسان کامل»، علی(ع) را مجموعهی ارزشهای انسانی واسلامی و نمونه یک انسان کامل معرفی میکند که شجاعت، از خودگذشتگی، مردانگی، شهادت طلبی، خوش رویی، یتیم نوازی، عشق به خدا و رسول و آزادگی مسئولیت را داراست(مطهری، 1374).
وقتی یک هدف فوقالعاده متعالی در پس جنگ تعریف شود و پیروزی در آن، ملتی را از جایگاه تحقیر شده تاریخی، به رشد شکوفایی و عزت برساند، آن وقت جنگ خیلی ارزشمند میشود(شرف الدین، 1387).
آبراهام مازلو[2] روانشناس برجستهی معاصر، با دیدگاهی مثبت و خوش بینانه، نظریهای را مطرح کرد، که دردیدگاه محققان علم روان شناسی بسیارمهم جلوه نمود. او در ایدهی خود بر ارزشهای انسانی تأکید فراوان داشت و توجه انسان به این ابعاد را معیارخود شکوفایی و رشد شخصیتی میدانست (سید رضی، 1376).
هشت سال دفاع مقدس جزئي مهم از تاريخ ملت ايران است. حفظ تاريخ دفاع مقدس، پاسداري از آن به همراه نشر فرهنگ دفاع مقدس و حماسه آفرينيهاي مذكور از وظايف آحاد ملت ميباشد. شهادت آميزهاي از عشق گذاران و حكمتي عميق، راهي ميانبُر براي صعود به قلهي معراج بشري و بلكه خود يك فرهنگ است و شهيد از اين راه مستقيم به حيات جاودانه ميپيوندد و ازدنياي تعلقات راهي به رهايي و عرصه لايتناهي حيات عندالرب ميگشايد. آخرين گام در فرايند پيچيده و طولاني كه غير قابل تصور و تبيين است، از دلالت معنايي تجربه و مفهوم شهادت آشكار ميشود كه اين عملي ارادي و مختارانه است. بنابراين به اجمال ميتوان گفت كه شهادت، تجربهاي است كه وابسته به چهار فعاليت: هشياري، اراده، آرمانگرايي و پس زدن غرايز است با توجه به اين چهار مؤلفه ميتوان شهادت را بر مبناي تئوريهاي روان شناختي استعلاييترين تجربه بشري قلمداد كرد.
اگر ديروز فرهنگ جهاد و مبارزه زنده شد و از زير بار استبداد و متجاوزين نجات يافتيم و جنگ گرم پايان گرفت بايد امروز به ياد داشته باشيم که دشمن از بين نرفته و همچنان در دشمني خود مصمم است. دشمني که ديروز از مرزهاي جغرافيايي راه وطن ما را پيش گرفته بود، امروز از مرزهاي فکري و فرهنگي درحال تجاوز و دشمني است. و الحق و الانصاف که اين جنگ بسي خطرناک تر و جانکاه تر است. بايد در اين ميدان جنگ فرهنگي دست خالي و بيطرف نبود، بايد هوشيار بود. حضور شهدا عامل يادآورنده وکمکي بر اين مهم است. فرهنگ ایثار و شهادت یکی از عناصر مهم هویت اسلامی جامعهی ایران میباشد. هویت هر ملتی میراث هزاران سال تلاش نسلهای گذشته است. هر نسلی اندوختههای فرهنگی و تجارب زندگی خود را به شیوههای گوناگون به نسل بعد منتقل میکند. البته سه عنصر سرزمین، دین و زبان موجب آن میشود که هویت خاص فرهنگی برای آن جامعه به وجود بیاید. در عنصر دین و مذهب، فرهنگ ایثار همواره مورد توجه میباشد. باید در نظام تربیتی تصویری از این فرهنگ در هویت ایرانی ایجاد شود تا افراد به یک احساس مشترک برسند. یعنی متربیان باید بدانند چه کسی هستند گذشته شان چه بوده، بزرگان و قهرمانان کشورشان چه کسانی بوده اند(شریعتمداری، 1374).
بنابراین با انجام چنین تحقیقاتی میتوان با تعیین نوع نگرش نوجوانان و جوانان جامعه به الگودهی و الگوگيري از فرهنگ ایثار وشهادت، روش های مؤثر را با توجه به متغیرهای تأثیرگذار بررسی کرد؛ بدین ترتیب راهکارهای مناسب با آن را در زمان فعلی پیدا کرد و با برنامه ریزی های مناسب در این زمینه گام برداشت و از آنجایی که گرایش به ارزشهای ایثارگری نتایج اثربخشی بر جامعه دارد؛ توجه به جوانب مختلف فرهنگ ایثار و ارزشهای ایثارگری علاوه بر اجر معنوی، آثار مثبت فراوانی نیز دارد. جلو بسیاری از انحرافات مختلف را میگیرد. قدر مسلم رسانهها از عوامل مهم انتقال فرهنگ، معارف، ارزشها و آگاهیهای جامعه بشریاند و در تحول جامعهی بشری از اهمیت ویژهای برخورداند. (محمدی، 1389).
با توجه به اهمیت و ضرورت موضوع این سئوال پیش میآید که در شرایط کنونی که عصر آشنایی و بر خورد متربیان با گونههای متنوع فرهنگ میباشد از چه روشهایی درنظام تربیت اسلامی استفاده شود تا این میراث فرهنگی ارزشمند حفظ، منتقل و گسترش یابد؟ به عبارتی شیوههای تربیت اسلامی برای پرورش انسان های ایثارگر در نسل جدید چه میباشند، و در ابعاد شناختی، اجتماعی و عاطفی تربیتی، چگونه میتوان متربیانی با فرهنگ ایثارگری پروراند؟
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
از صدر اسلام تاکنون، تاریخ شیعه، شاهد ایثارگری و شهادت طلبی مردان بزرگی هم چون پیامبر اکرم(ص) و اصحابش، ائمهی اطهار(ع) و یاران آنان بوده است. فرهنگ ايثار و شهادت دارای ارزشهای فراوانی است. این فرهنگ منشأ بیداری، آگاهی، جوانمردی، شجاعت و شور و نشاط مردم شده و جامعه را از حالت سکون به حرکت و جنبش درآورده است و خدمات بزرگی را به جامعهی بشریت ارائه نموده است(مردانی نوکنده، 1389).
بر اين اساس که انقلاب اسلامی ما انقلابي فرهنگی است در سازمانهای بنیاد شهید و امور ایثارگران، آموزش و پرورش، آموزش عالی، صدا و سیما، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بسیج، فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان حفظ ارزشهای دفاع مقدس، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزههای علمیه و مبلغان دینی، امامان جمعه و جماعت مساجد، سازمان میراث فرهنگی و مسؤلان فرهنگی ادارات به مبانی فرهنگ ایثار و شهادت توجه خاصی مینمایند. این موضوع و انتخاب آن بدین جهت دارای اهمیت میباشد که فرهنگ ایثار و شهادت بعنوان یک پدیده اجتماعی و دینی علاوه بر اینکه در دورهی معاصر بر ضرورت آن تأکید میگردد، به لحاظ مصداقی نیز از همان دوران نزول قرآن بر اهمیت آن اشاره شده است. به نظر میرسد علی رغم وجود بستری ناب و عمیق از ارزش ها و آرمان های والای جهاد و شهادت در طول تاریخ و چهرههای مقدس و شفاف شهیدان، عملاً به خاطر دلایلی چند نتوانسته ایم آن طور که شایسته و بایسته است، به شناسایی و معرفی این ارزشها و انتقال آنها به نسلهای آینده که صحنههای عظیم جهاد و شهادت را ندیده اند، بپردازیم.
در سال1964 اصطلاح «دهکده جهانی[3]» توسط « مارشال مک لوهان[4]» اندیشمند کانادایی در کتابش به نام جنگ و صلح دهکده جهانی، مطرح شد. به اعتقاد او رسانهها جهان را به اندازه یک دهکده کوچک کرده اند. در این دیدگاه قدرت و نفوذ امواج ماهواره فاصلهها را حذف کرده، مرزهای جغرافیایی صرفاً مرزهای شیشهای است و فاصله انسانها با اتفاقات به صفر رسیده و دنیا عملاً بسیار کوچک شده است.جمله کوتاه لوهان «رسانه پیام است» اندیشههای بسیاری را به چالش طلبید. او دنیای امروز را دنیای الکترونیک میداند در این دنیا حوادث، اشیأ و موجودات با یکدیگر ارتباط پیدا میکنند. جداییها از بین رفته، شباهتها خودنمایی میکنند. از خصوصیات این دهکده تأثیر و تأثر بالا و ارتباط عمیق افراد است. در دهکده جهانی اهرمهای جدی قدرت در اختیار دنیای انفورماتیک بوده، آنها با آگاهی از روانشناسی جهان معاصر در عصر دهکده جهانی با استفاده آگاهانه و شیطانی از انواع و اقسام فیلم ها، نرم افزارها و بازی های رایانهای بر جان و روح انسانها مسلط میشوند. یکی از موانع اصلی رشد فرهنگ ایثار و شهادت عدم آشنایی ما با روش های صحیح و جذاب تبلیغی است در این شرایط تکرار مکررات، استفاده از شیوههای امتحان شده و برخوردهای کلیشهای با مولفه ایثار و شهادت نیز از آسیبهای جدید است که جلوی رشد این فرهنگ را میگیرد. یکی دیگر از موانع در الگوپذیری از شهدا و ایثارگران این که در ظاهر آنها را بشدت مقدس و ماورایی نشان میدهند، و اين امرعملاً امکان تبعیت از آنها را برای نسل تشنه الگو و هویت پذیر خارج میکند.
در نهایت به نظر میرسد بحث و عبور درعوامل رشد و موانع توسعه فرهنگ ایثار و شهادت، یکی از مباحث اصولی و کاربردی است که نیاز به پژوهشهای مستمر و تلاشهای فراوان دارد.
با توجه به مطالب مذكور ضرورت و اهمیت این بحث مشخص میشود:
1. شناخت بخشی از ویژگیهای فرهنگی و معنوی دفاع مقدس.
2. ارزیابی و شناخت اقتضائات و ضرورتهای زمان حال.
3. انجام ارزیابیهای نظری و نیز ارائة پیشنهادی كاربردی برای تبیین و حفظ ارزشهای فرهنگی دفاع مقدس.
1-4- اهداف تحقیق
تعیین روشهای موثر الگودهی و الگوگیری نوجوانان و جوانان از فرهنگ ایثار و شهادت.
1. تعیین روشهای مؤثر الگودهي و الگوگیری، از فرهنگ ایثار و شهادت از نظر نوجوانان و جوانان.
2. تعیین روشهای مؤثر الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت از نظر ایثارگران.
3. تعیین روشهای موثر الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت ازنظر مسئولان فرهنگی.
4. تعیین نقش سازمان های مختلف فرهنگی در الگودهی از فرهنگ ایثار و شهادت.
5. تعیین روشهای موثر الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت درحیطه های رفتاری، عاطفی و شناختی.
1-5- سؤالات پژوهش
سوال اصلي: روشهای موثر الگودهی و الگوگیری نوجوانان و جوانان از فرهنگ ایثار و شهادت چیست؟
1- روشهای موثر الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت از نظر نوجوانان و جوانان چیست؟
2- روشهای موثرالگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت از نظر مسئولان فرهنگی چیست؟
3-روشهای موثرالگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت از نظرايثارگران چیست؟
1. بین نظرات نوجوانان و جوانان، ایثارگران و مسئولان فرهنگی درباره روشهای الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت وجود دارد.
2. بین نظرات نوجوانان و جوانان دختر و پسر در مورد روشهای الگودهی والگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت وجود دارد.
3. بين نظرات گروهها (نوجوانان و جوانان، ایثارگران و مسئولان فرهنگی) در مورد نقش سازمان های مختلف در الگودهی از فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت وجود دارد.
4. بین نظرات گروهها (نوجوانان و جوانان، ایثارگران و مسئولان فرهنگی) درحیطه های، شناختی، عاطفی و رفتاری در الگودهی و الگوگیری از فرهنگ ایثار و شهادت تفاوت وجود دارد.
1-7- تعاریف واژهها و اصطلاحات
نوجوانی:
نوجوانی گروه سنی (11 تا 18) سال را در بر میگیرد که انتقال بین دورة کودکی و جوانی است. دوره ای که تشکیل هویت فرد از آن زمان آغاز می شود.
فرهنگ ایثار و شهادت و ابعاد فرهنگ:
فرهنگ ایثار و شهادت را میتوان در دو بعد خلاصه نمود: فرهنگ مادي فرهنگي است كه قابل لمس كردن باشد. آثاربه جاي مانده از شهدا كه قابل ديدن هستند، قبورتربت پاك شهيدان، لباس شهيد، پلاك، پيشاني بندها، آثارمكتوب، اسامي خيابانها و كليه آثار از اين دست در زمره فرهنگ مادي شهادت است و از جمله موزه شهدا كه به همت بنياد شهيد و امور ايثارگران ايجاد شده بخشي ارزشمند از شهيدان است و هر بينندهاي را به ياد جانبازيهاي شهدا مياندازد نمايشي از فرهنگ مادي است. و بخش معنوي فرهنگ شهادت که عباتنداز: انگيزههاي شهدا، زمزمههاي عاشقانه و عرفاني، نماز شبها ، گريهها و راز و نيازها، آرزوها و آمال، خواب هاي صادقانه و روياها ، شعارها و....... را شامل ميشود.
ایثار[5]:
يعني برگزيدن و اختيار كردن و در اصطلاح، اختيار كردن غير است بر خود از روي قصد و نيت. اين كلمه، معناي بذل و بخشش، ترجيح دادن بعضي بر بعضي ديگر، گذشت كردن از حق خود براي ديگران را در بر دارد. واژه ايثار: از ريشه ي"اَثَرَ"و باب"افعال" است(دهخدا، 1376). در ايثار، خيرخواهي نهفته است؛ به همين دليل مقابل خودخواهي است. ميل به فايده رساني و خدمت به ديگران، جلوهاي از ميل به حق است. رفتاري كه از اين محرّك برمي خيزد، به قصد تقرّب و در جهت كمك و خدمت به ديگران، همراه با از دست دادن نعمت، فرصت، عمر و امثال آن است. بنابراين حقيقت ايثار يعني برتري بخشيدن و مقدم داشتن آن چيزي كه فضيلت دارد، است.
عدهای معیار فعل اخلاقی را ایثار میدانند. ولی باید انگیزهی ایثار را بررسی نمود. گاهی انسان به خاطر حب شهرت و یا تعصبات قومی و فامیلی و.. غیر را بر خود مقدم میدارد. خیلی اوقات اتفاق میافتد که افرادی تحت تاثیر احساسات خاص میهنی یا غیر میهنی یا خودخواهی و یا برای این که نامشان درتاریخ بماند، حتی خود را فدا میکنند (مطهری مرتضی، 1385).
شهادت:
شهادت یعنی مجموعة باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجة کمال؛ یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا میشود. به فرموده شهید مطهری شهادت مرگ آگاهانه در راه خدا است. شهادت در مکتب قرآن و تشیع دارای 6 رکن است.
1-داشتن ایمان به خدا، پیامبر و ائمه معصوم.
2-گزینش آگاهانه.
3-به فرمان خدا و رسول(ص) بودن.
4-ایثارگری برای خشنودی خدا و رسیدن به قرب او.
5-پیکار کردن و ریشه کن نمودن ظلم.
6-در معیت خدا و اولیاء خدا بودن(رضوانی، 1385).
مسولان فرهنگی:
به مسؤلان اجرایی امور فرهنگی که هرگونه اقدام هدفمند را در راستای معرفی، نشر، توسعه، رشد و ارتقای ارزشهای فرهنگی، درجامعه هدف را برنامه ریزی میکنند اطلاق میشوند.
الگودهی:
شامل ارجح دانستن الگوها، رفتارها، اعتقادات و عملکردی است که هریک ازمنابع(خانواده، دوستان، مذهب، ملی، سنتی، تجدد، هنرپیشه، ورزشکار و... ) توصیه وتشویق میشود. الگوها، رفتارها، اعتقادات وعملکردی که در رفتار شخص بروز می کند این درحالی است که در همان شرایط بتوان رفتارهای دیگری رابراساس منابع الگویی متفاوت انتظار داشت.
الگوگیری:
الگوگیری به معنای مدل وگونه و هنجار است. الگو انسان کاملاً رشد یافته ای است که لیاقت سرمشق بودن بر دیگران را دارد اطلاق میشود(کریمی،1375).
حیطه شناختی:
اعتقادي يا شناختي نگرشی كه از طريق باورهاي فردتجلي پیدا ميكند. حوزه شناختی شامل دانش، معلومات، تواناییها و مهارتها ذهنی را در بر میگیرد. هدف های حوزه شناختی، به جریان هایی که با فعالیتهای ذهنی وفکری سرو کار دارند مربوط می شود. در این حیطه، هدفها از ساده ترین سطح به پیچیده ترین و از امور ذاتی محسوس به امور معنوی و غیر محسوس تنظیم شده، وهدف های یادگیری درحیطه شناختی براساس طبقه بندی بلوم[6] شامل6 سطح دانش فهمیدن، بکاربستن، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی و قضاوت بیان شده است. این طبقه بندی در ساده ترین سطح شناخت یادآوری شروع شده و به پیچیده ترین شکل آن ارزشیابی و قضاوت پایان می یابد. ترتیب هرطبقه به گونهای است که هدفهای هر طبقه شامل بخشی از رفتارهای پایین تر و مبتنی بر آن رفتارهاست، به عبارت دیگر، برای هر سطحی از رشد فکری، ضروری است که مراحل پیشین طی شده باشد.
حیطه رفتاری:
این حیطه براعمالی که فرد در برابريك موضوع از خود نشان ميدهد دلالت میکند. به زمینه مهارتهای حرکتی یا فعالیتهای بدنی ارتباط دارد و یادگیری و هدفهای آموزشی درحیطه روانی، حرکتی آنچه با یادگیری در حیطه شناختی و عاطفی بوده و قابل تفکیک از آن نیست برای کسب مهارتهای علمی تا سطح تسلط به گذرانیدن 5 مرحله نیاز خواهد بود. که عبارت است از: مشاهده و تقلید اجرای عمل بدون کمک، دقت درعمل، هماهنگی حرکات و عادی شدن عمل است.
حیطه عاطفي:
نگرشی است كه به سوگيريهاي احساسي نسبت به موضوع نگرش مربوط ميشود. حیطه عاطفی یا علاقه، انگیزش قدردانی و ارزش گذاری سر و کاردارد و شامل پنج طبقه اصلی: دریافت کردن ـ پاسخ دادن ـ ارزش گذاردن ـ سامان دادن ارزش ها و شخصیت پذیرفتن می باشد.(کریمی، 1375).
نوجواني و جواني:
در این تحقیق فرهنگ ايثار و شهادت از نظر دانش آموزان (مقطع سوم راهنمایی و سوم متوسطه) بعنوان نماینده گروه سنی نوجوانان (دانشجويان) بعنوان نماينده گروه سني جوانان مورد مطالعه قرار گرفته اند.
ايثارگران:
عزيزاني كه داراي يكي از شرايط ذيل باشند ايثارگر تلقي ميگردند.
الف) رزمندگاني كه حداقل شش ماه متوالي يا نه ماه متناوب در جبهههاي حق عليه باطل در فاصله زماني 31/6/59 لغايت 29/5/67 «تاريخ آتشبس» خدمت نموده باشند.
ب) آزادگان، اسرا و مفقودين
ج) جانبازان
عوامل الگودهی و الگو گیری از فرهنگ ایثار و شهادت
در این تحقیق عوامل الگودهی سازمانی با پرسشنامه 15 سوالي و عوامل الگوگیری با پرسشنامه 60 سوالی از نظر پاسخگويان در مورد فرهنگ ایثار و شهادت سنجیده می شوند.
سازمانهای فرهنگی:
|
1. آموزش و پرورش |
|
2. دانشگاه ها |
|
3. صدا و سیما |
|
4. بسیج |
|
5. فرهنگ و ارشاد اسلامی |
|
6. بنیاد شهید و امور ایثارگران |
|
7. سازمان حفظ ارزش های دفاع مقدس |
|
8 . سازمان تبلیغات اسلامی |
|
9 . حوزه علمیه و مبلغان دینی |
|
10. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی |
|
11. ائمه جمعه استان |
|
12. روحانیون و امامان جماعت مساجد |
|
13. سازمان میراث فرهنگی |
|
14. جو فرهنگی موجود در جامعه |
|
15. عملکرد مسؤلان فرهنگی ادارات |
فرهنگ ایثار و شهادت در دامن خود انسانهایی را پرورش داده که دارای خصوصیات و روحیات والا و متعالی هستند. داشتن همت بزرگ، برخورداری از روح بزرگ، عزت نفس و روحیهی قوی، بزرگواری و بزرگ منشی، زهدگرایی و عدم دلبستگی به دنیا و... از مهمترین خصوصیات انسانهای تربیت یافته در فرهنگ ایثار و شهادت است. تأمل و تدبر در چیستی شهادت، مبین آن است که از بین عوامل مختلف در شکل دهی به هویت جوانان ایرانی، نقش عوامل معنوی برتر از عواملی همچون سرزمین، زبان، تمدن، تاریخ و... است و از بین عوامل معنوی شهادت در اوج هویت دهی به شخصیت جوانان ایرانی قرار دارد. بنابراین هیچ عاملی مانند شهادت نمیتواند تأثیر گذار در هویت و شخصیت جوان ایرانی باشد.
بخش اول: بررسی ادبیات تحقیق
در اسلام و لسان قرآن و اهل بیت معصومین(ع)، شهادت گزینش مرگ سرخ متکی بر شناخت و آگاهی در مبارزه علیه موانع تكامل و انحرافات فکری است که مجاهد با منطق و شعور و بیداری انتخاب میکند و روحیات یک ملت و تاریخ را تضمین مینماید؛ شهادت خون دوبارهای است که به کالبد نیمه جان جامعه وارد میگردد. خون شهید، در نظام اجتماعی به عنوان گویاترین و موثرترین، عامل تبلیغ صدق و صفا، حق و حقیقت، آگاهی و سازندگی خواهد بود. حواس عادی ما و نیروهای وجودی ما تنها صورت افعال را تحمل میکند. حقایق اعمال و معانی نفسانیه، کفر، ایمان، شقاوت و سعادت، خیر و شر، حسن و قبح، آن چه از دسترس حس مخفی است و تنها با قلوب کسب میشود، اینها از دید انسان خارج است که نه بر آن احاطه و نه از آن احصاء است برای حاضرین چه رسدبرای غایبین، اما شهیدان به ادراکی میرسند. که براین ها اشراف دارند و از اینها مطلع هستند» تاریخ شهادت، تاریخ عقیده وجهاد و تمسک به اصول و مبانی اعتقادی است. اگر خون شهیدان نبود که شجرهی طیبهی رسالت را سیراب نماید، نه از اسلام خبری بود و نه از مکتب توحید بخش الهی اثری، اگر شهادت در کربلا و نهضت خونین عاشورا نمیبود، این اخلاص و دوستی که میلیونها انسان از صمیم قلب نسبت به اهل بیت پیغمبر پیدا کرده اند به وجود نمیآمد. شهیدان جانهای خود را فدا کردند و جان برکف نهادند، اما دینشان را از دست ندادند. تنها هدف آنها اطلاعات از ندای حق واحیای دین الهی بود. انسان تا زمانی که در حصار مادی خود و زمانش فرو رفته باشد، نمیتواند دم از منطق شهید بزند؛ چرا که او را در حریم این معنا راهی نیست مگر به عشق. بنابر گفتهی استاد بزرگوار مرتضی مطهری:«منطق شهید را با منطق افراد معمولی نمیشود سنجید، شهید را نمیشود در منطق افراد معمولی گنجاند؛ منطق او بالاتر است؛ منطقی است آمیخته با منطق عشق...»[7]
2-2- مفهوم شهادت دراسلام
در اسلام کشته شدن آگاهانه در راه آرمانی مقدس و پاک که به تعبیر قرآن فی سبیل الله نامیده میشود، شهادت نام دارد وکسی که به چنین مقامی دست مییابد شهید است، البته پذیرفتن مرگ هنگامی ارزشمند است و قداست دارد که از سویی آگاهانه باشد و از سوی دیگر، رضایت و خشنودی خداوند را در پی داشته باشد(شریعتی، 1357). واژههای شهید و شهادت به دفعات در قرآن مجید تکرار شده است، به طوریکه واژه «شهادت» و مشتقات آن 160 بار در قرآن کریم آمده و جالب آنکه در فرهنگ قرآنی از شهادت با تعبیر«گواه» یاد شده است. سورههای مبارک حدید، زمر، نساء، بقره، آل عمران، احزاب، توبه از جمله سورههای قرآن کریم هستند که در آنها واژه شهید و شهادت ذکر شده است، پر واضح است که فرهنگ ایثار و شهادت نقش شگرفی در رشد و گسترش اسلام در زمان پیامبر اعظم(ص) و پس از آن ایفا کرده است. مرور تاریخ اسلام همواره تداعی کنندهی نام شهیدان و ایثارگران ثابت قدم بوده است. نامآورانی که اگر ایثارگریها وشهادت طلبیهای آنها نبود، شاید دعوت اسلام درنطفه خفه شده و هیچ گاه به گوش جهانیان نمیرسید. خوشبختانه این خصلت معنی ایثارگری و شهادت طلبی به قدری از پویایی لازم برخوردار بوده که به تدریج و همگام با رشد روز افزون اسلام، به عنوان مؤلفهی فرهنگی رشد و تحول پیدا کرد. مؤلفه ی فرهنگی که گام به گام سخت و محکمتر شد به گونهای که از محیط بیرون به درون مسلمانان رخنه کرده و تبدیل به یک «مؤلفهی هویتی» شد. به طوری که آثار این مؤلفه به صورت رگههای پنهان و آشکار همواره در لایههای هویتی مسلمانان قابل جستجو میباشد(هاونگی، 1389). در منابع مختلف به تحلیل معنوی ایثار و شهادت بسیار پرداخته شده، اما در ارتباط با ارائهی روشهای تربیتی متناسب با این فرهنگ پژوهش عمدهای صورت نپذیرفته است. بنابراین در شرایط کنونی که عصر آشنایی با گونههای متنوع فرهنگها میباشد در فرایند هویت یابی در نظام تعلیم و تربیت باید به فرهنگ ایثار و شهادت با تأکید خاصی توجه شود.
2-3- ارکان شهادت در اسلام
1. داشتن ایمان به خدا، پیامبر و ائمه راستین معصوم اسلام.
2. گزینش آگاهانه.
3. به فرمان خدا و رسول خدا(ص) بودن (پیروی از سنت و عترت).
4. انگیزه را خدا قرار دادن.
5. ایثارگری برای خشنودی خدا و رسیدن به رضوان و قرب او.
6. پیکار برای اعتلای کلمه حق و ریشه کن نمودن باطل.
7. در معیت خدا واولیای خدا بودن(رضوانی، 1385).
جهاد مقدس شهید و خون پاکی که در این راه به زمین ریخته میشود، عامل بقای جوامع انسانی و تداوم ارزشهای مقدسی است که انسانیت و شرف و عدالت و آزادی در پرتو آنها رمق میگیرند و استمرار مییابند.
2-4- شهادت در قرآن
آیات فراوانی در قرآن کریم به مسئلهی شهيد و شهادت اشاره نموده است. در این قسمت برای نمونه به برخی از آیات شریفه اشاره مینماییم:
1.«وwu ¨ûtù|¡øtrB tûïÏ%©!$# (#qè=ÏFè% Îû È@Î6y «!$# $O?ºuqøBr& 4 ö@t/ íä!$uômr& yYÏã óOÎgÎn/u tbqè%yöã tûüÏmÌsù !$yJÎ/ ãNßg9s?#uä ª!$# `ÏB ¾Ï&Î#ôÒsù tbrçųö;tGó¡our tûïÏ%©!$$Î/ öNs9 (#qà)ysù=t NÍkÍ5 ô`ÏiB öNÎgÏÿù=yz wr& ì$öqyz öNÍkön=tæ wur öNèd cqçRtóst.» (آل عمران، آیات 168 و 169). هرگز نپنداريد كساني كه در راه خدا كشته ميشوند مردگانند، بلكه زنده به حيات ابدي شدند و در نزد خداوند متنعم خواهند بود، آنان به فضل و رحمتي كه خداوند نصيب آنها گردانيده شادمانند و بشارت و مژده ميدهند به كساني كه هنوز به آنان نپيوسته اند و بعداً در پي آنها براي آخرت خواهند شتافت كه از مردن هيچ نترسند و از فوت متاع دنيا هيچ غم نخورند».
2.«tûïÏ%©!$#ur (#qè=ÏFè% Îû È@Î6y «!$# `n=sù ¨@ÅÒã ÷Làin=»yJôãr& öNÍkÏökuy ßxÎ=óÁãur öNçlm;$t/ ãNßgè=Åzôãur sp¨Ypgø:$# $ygsù§tã öNçlm;».[8](محمد، آیات 4-6). وآنان که درراه خدا کشته شدند، هرگز خداوند اعمالشان راضایع نمیگرداند، آن ها را هدایت کرده و امورشان را اصلاح میفرماید و در بهشتی که قبلاً به آن شناسانده، وارد خواهد کرد.
3.« `tBur ö@ÏG»s)ã Îû È@Î6y «!$# ö@tFø)ãsù ÷rr& ó=Î=øót t$öq|¡sù ÏmÏ?÷sçR #·ô_r& $\KÏàtã». [9] (نساء، آیه 74). و هر کس در جهاد در راه خدا کشته شد و یا فاتح گردید، اجر عظیمی به او عطا خواهیم کرد.
در قرآن کریم به صراحت از ایثار یاد شده است. در ایثار قرآنی، انسانها بر سر دو راهی انتخاب قرار میگیرند و آخرت را بر دنیا ترجیح میدهند. بنابراین ایثار مقدمهای داردکه تنها انسانهای مومن میتوانند از نردبان ترقیاش بالا روند و پلههای نور را طی کنند: « ایثار نتیجه ایمان است و اول درجه آن بذل مال است و کمالش بذل روح است در راه حق تعالی». در نتیجه انتخاب آگاهانهی شهادت، در سایهی تفکر صحیح است که این اجرها را برای شهدا به ارمغان میآورد. تأمل و تدبر در آیات قرآن، بیانگر آن است که شهیدان زنده همیشهی تاریخ و روشنی بخش راه درست و سعادت بخش برای جوامع بشری میباشند و هویتی که خداوند برای شهدا توصیف مینماید، میتواند الگویی برای تمامی بشریت، برای یافتن هویت واقعی خویش باشند.
2-5-شهادت در احادیث
احادیث و روایات متعددی پیرامون شهید و مقام والای آنان نقل شده است که به پارهای از آن اشاره مینماییم:
1. امام صادق(ع) از رسول الله(ص) نقل فرمودند: «اشرف الموت قتل الشهاده»[10] با شرافت ترین مرگ ها، کشته شدن به طریق شهادت است.
2. از امام صادق(ع) به نقل از پدران بزرگوارش(ع) است که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «فوق کل بر یقتل الرجل فی سبیل الله، فاذا قتل فی سبیل الله عز و جل فلیس فوقه بر...»[11] بالاتر از هر نیکی، نیکی برتری است تا این که شخص در راه خدا کشته شود. پس هنگامی که در راه خداوند عز و جل کشته شد، نیکوکاريي بالاتر از آن نیست(بحارالانوار، حدیث 100، روایت 4).
امام باقر(ع) فرمود که علی بن الحسین(ع) مکرر میفرمود: رسول الله (ص) فرمود: هیچ قطرهای برای خداوند عزوجل، محبوبتر از قطرهی خونی که در راه خدا ریخته شود، نیست[12](وسائل الشیعه، روایت11). از امام صادق(ع) نقل است که از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند: چرا شهید در قبرش مورد امتحان و ابتلاء قرار نمیگیرد؟ فرمود: شمشیر بالای سرش(هنگام شهادت) برای امتحان و ابتلاء او کافی است.پرورش یافتگان مکتب نبوت و امامت به جوانان معرفی شوند، و جوانان ایرانی در سایهی الگوگیری ازشهیدان هویت دینی و ملی خویش را استحکام بخشند.
امام علي(ع) نيز ميفرمايد: «خدا شهدا را در قيامت بِاَبهاء و جلال و عظمت و نورانيتي وارد ميكند كه اگر انبيا از مقابل اين ها بگذرند و سوار باشند به احترام اينها پياده ميشوند.» و آيات و احاديث بسيار زيادي كه همه بيانگر جايگاه، قداست و ارزش والاي شهيد در اسلام هستند. چرا؟ چون «همه گروههاي خدمتگزار در جامعه، مديون شهدا هستند؛ عالم در علم خود و فيلسوف در فلسفه خود و مخترع در اختراع خود و معلم اخلاق در تعليمات اخلاقي خود نيازمند محيطي مساعد و آزادند تا خدمت خود را انجام دهند ولي شهيد آن كسي است كه با فداكاري و از خودگذشتگي خود و با سوختن و خاكستر شدن خود محيط را براي ديگران مساعد ميكند. مثل شهيد مثل شمعي است كه خدمتش از نوع سوخته شدن و فاني شدن و پرتو افكندن است تا ديگران در اين پرتو كه به بهاي نيستي او تمام شده بنشينند و آسايش بيابند و كار خويش را انجام دهند. شهدا شمع محفل بشريت اند، سوختند و محفل بشريت را روشن كردند. و راه رشد و سلامت و سعادت جامعه انسانی را صاف و هموار میسازند اگر اين محفل تاريك ميماند هيچ دستگاهي نمي توانست كار خود را آغاز كند يا ادامه بدهد». براين اساس است كه حق شهيد از حق تمام كساني كه از راه علم، فلسفه و انديشه، صنعت و اختراع و اكتشاف و اخلاق و حكمت عملي و... به بشريت خدمت كردهاند، بالاتر است. پس به این ترتیب بهتر میتوان ضرورت و اهمیت اشاعه فرهنگ ایثار و شهادت را در جامعه درک کرد.
2-6-شهادت و ایثار در فرهنگ عاشورا
یکی از بارزترین نمونههای«ایثار» عاشورا است. در کربلا، فداکاری در راه دین خدا و فدا کردن جان در راه امام دیده میشود. در شب عاشورا یاران امام یکایک برخاسته، اعلام فداکاری میکنند و میگویند: زندگی پس از تو را نمیخواهیم و خود را فدای تو میکنیم(حبیبی مشکینی، 1382).
روز عاشورا، روز حماسه و شجاعت و دلاوری و ابتلا و آزمایش بزرگ و روز فداکاری و عزت و شرف و کیان اسلام روز جانبازی و از خودگذشتگی و ایثار است؛ روز پیروزی خون بر شمشیراست. عاشورا درس شهادت و هویت را به همه نسلها و آیندگان تا روز قیامت آموخت و فهماند که برای امور دنیوی و مادی نباید دست از حق و اسلام و قرآن و ایمان شست وتسلیم شد؛ باید ایستاد و مقابله کرد، ولو این که به بهاء قیمت جان خود و یاران و خانواده تمام شود. اسلام افرادی را تربیت کرد که شهادت را بر اسارت و ذلت رجحان دادند و تا جان داشتند، پای فشردند و اسلام را نجات دادند و امروز شاهد این رشادتها و دلاوریها که از سالار شهیدان و یاران نیکوکار و فداکار او درس عبرت گرفته اند، هستیم. این فرهنگ شهادت عاشورا است که چنین انسان هایی نیک صفت و دلیر و بی باک تحویل جامعه داده است و ما مدیون روز عاشورا هستیم، ایثار و شهادت درسی است که تا زمین از لوث وجود ظالمان پاک نشده، از مکتب عاشورا استنتاج میگردد. پارهای از شعارهای شهادت طلبی در حماسهی عاشورا عبارتند از:
1.«موت فی عز خیر من حیاه فی ذل» مرگ بهتر از زندگی ننگین است.
2.«مرحبا بالقتل فی سبیل الله» چه خوش است، شهادت درراه خدا(موسوعه كلمات امام حسين).
3. «انی لا اری الموت الاسعاده و الحیاه مع الظالمین الابرما» مرگ با عزت، سعادت است و زندگی در کنار ستمگران ملالت آور است.
4. «وان تکن الا بدان للموت انشت فقتل امر بالسیف فی الله افضل» اگر پیکرها برای مرگ آفریده شده اند پس کشته شدن با شمشیر در راه خدا سزاواتر است.
5.«لیس الموت فی سبیل العز الاحیاء خالده... » مرگ عزت مندانه، جز حیات جاوید نیست و زندگی ذلیلانه جز مرگ ابدی نیست(بحارالانوار، جلد 44). امام حسین (ع) آن گاه که یاران و پیش کسوتان جهاد و شهادت در مسلخ عشق آرمیدند، تنها و غریب مهیای رزم، و در هنگامهی پیکار با دشمن زبون، از معبود کریمش تمنای کرامت و شهادت نمودند و فرمود: «... من از خدا امیدوارم که در برابر شما کرامت شهادت به من عطا کند و از راهی که گمان نمیبرید، انتقام مرا از شما بگیرد». در نتیجه حماسهی عاشورا تبیین کنندهی فرهنگ عاشورا به معنای راستین آن برای همهی انسانهای آزاده در طول تاریخ است. کسانی که خواستار هویتی پایدار و الهی میباشند، باید آن را در فرهنگ عاشورا جست و جو نمایند. در مکتب اسلام، «عید قربان» نيز مظهر ایثار است. ایثاری که دامنهی گسترده اش از قربانی کردن نفسانیت خویش در پیشگاه حق تعالی، تا جنبههای توحیدی و سیاسی را در بر میگیرد.
2-7- درس عاشورا و وصیت نامهی شهدا
عاشورا، عزاداري، نوحه خواني، حسين، زينب، كربلا و... مفاهيمي هستند كه موجب همبستگي شيعيان درطول تاريخ حياتش به شمارمي رود. با نگاهی گذرا به وصیت نامههای شهدا میبینیم که تقریباً در اکثر وصیت نامهها نام و یاد و کلام امام حسین به چشم میخورد؛ و به عبارتی، کل وصیت نامهها الهام گرفته از نهضت امام حسین(ع) است.
در این قسمت، نمونه هایی از وصیت نامههای عرفانی شهدا را در این زمینه مرور مینماییم:
- توای حسین(ع)، ای تو که در مسلخ عشق صدها عاشقت را به قربانگاه کشاندی؛ ای سید الشهدا که آخرین شب حیات را از دشمن مهلت خواستی، نه برای وداع با دنیا، که برای وصال به عقبی با تمام عظمتش... امروز جوانان ما تو را رهنمون راه خویش ساخته اند. بار الها سالها از کودکی تا به امروز نام حسین در ذهنم پرتو افشانی میکرد. حسین(ع) برایم متجلی شده است و دانستم که حسین چرا این گونه همه چیز و همه کس را قربانی کرد و از تو میخواهم مرا در صف حسینیان قرار دهی. من رستگاری را در این میبینم که با الهام از مکتب دینی و قرآنی راهی برگزینم که همان راه پیروزی است، راه خونین سردار شهیدان امام حسین(ع).
- پدرجان، این درس را حسین(ع) به ما آموخته است که مرگ در راه خدا بر زندگی ذلت بار ترجیح دهیم. بدانید که آگاهانه دراین راه قدم نهاده ام، زیرا خون سرخ شهیدان ازهابیل تا حسین(ع) و از حسین تا شهدای جنوب و غرب کشور، صدایم میزنند که چرا نشستهای؟ ما در عصری زندگی میکنیم که ظلم سراسر جهان را فرا گرفته است باید خون بدهیم. درود بر پیامبر بزرگ اسلام که چگونه زیستن را به ما آموخت و درود به فرزند رشیدش حسین(ع) که چگونه مردن را به ما آموخت. موقعی انسان میتواند ادعای حسین گونه بودن کند که یزید زمان را نابود کند و یا تنش در زیر تانکها ساییده شود. زمانی که جسدم برروی دوش شماست، اگر با چشم دل بنگرید، چشمم به سوی کربلاست.
- مادر، آن تربتی که بدهان پسرت گذاشتی، ازکدامین خاک بود؟ آیا این تربت پاک حسین(ع) نبود و تو با زبان بی زبانی، نگفتی:لبیک یاحسین، لبیک یاحسین، پسرم را برای تو بزرگ میکنم که ادامه دهندهی راه اسلام عزیز باشد، و حال حسین زمان ما را به فریاد رسی جد بزرگش خواند و ما هم فریاد برآوردیم: لبیک یا روح الله. امروز موقعیت ما مانند زمان امام حسین(ع) است. اسلام خون میطلبد و قربانی میخواهد و من به پیروی از حسینم و خمینی عزیزم، خون میدهم تا اسلام پایدار بماند. با قاطیعت میتوان گفت که نظام اسلامی با فرهنگ ایثار و شهادت پایدار میماند. درغیر این صورت نیز ممکن است بماند ولی در باطن به تدریج هویت اصیل دینی محو میشود. شهادت در اسلام فوزی عظیم و عروجی برین است. شهید با ایثار جان خویش با فداکاری و از خود گذشتگی، با سوختن و خاکستر کردن خود، قیام به آگاهی و قیام به قسط و عدل میکند. در حقیقت به فراموشی و عظمت جان و حیات میبخشد. خود از جهان خاکی میرود اما به حیاتی برین و معقول در میآید.کسی که در راه هدفهای عالی اسلام با انگیزهی تثبیت ارزشهای اسلامی و انسانی جان خویش را فدا کند، به بالاترین درجه کمال ممکن دست یافته است(مردانی نوکنده،1389).
2-8- ویژگیهای شهادت
هنگامی که فرهنگ شهادت در جامعه رواج یافت، شوق و شعفی درقلوب بوجود آمده که سبب مسابقه و رقابت بر کسب این مقام میشود. پیامبر گرامی اسلام(ص) با ترویج فرهنگ جهاد و شهادت توانست با جمع اندک و ناتوان(به لحاظ مادی) مسلمانان اولیه، نصرت و یاری خداوند متعال را کسب کرده، بزرگترین ضربهها را بر پیکر کفر و شرک زده و سبب تثبیت وگسترش سریع اسلام شود. همانطور که جهاد، رشادت و شهادت، سبب عزت مسلمانان میشود، سرباز زدن از جهاد و شهادت سبب سلطهی دشمنان کینه توز بر اسلام و مسلمانان میگردد. با گسترش فرهنگ جهاد و شهادت طلبی، لرزه بر اندام دشمنان میافتد و آنها را از نفوذ در دژهای اسلام مأیوس میکند و چه بسیار پربرکت استبرای مسلمانان چه وحشتناک است برای دشمنان اسلام. امیدواریم که خداوند توفیق قرارگرفتن ما را در مسیر جادهی شهادت قرار بدهد.
2-9-ايثار و شهادت از ديدگاه امام خميني(ره)
امام خمینی(ره) که خود عارفی وارسته بودند و در محراب عشق در طلب وصال یار، زندگی میکردند در باب شهید و شهادت مطالب ارزندهای فرمودند که از میان آنها میتوان گزیدهای را در باب شهادت و مقامات عرفانی آن ابراز داشت: «مرتبه شهادت از مراتب عالیه و کمالات نفسانیهای است که از اولیای خدا به ارث رسیده است. ما خاکیان محجوب یا افلاکیان چه دانیم که این «اتزارق عند رب الشهداء» چیست؟ چه بسا مقامی باشد که خاص مقربان درگاه او ـ جل و علا ـ و وارستگان از خود و ملک هستی باشد. پس مثل من وابسته به علایق وامانده از حقایق چه گویم و چه نویسم که خاموشی بهتر و شکستن قلم اولیتر است.»
«در واقع شهادت راهی است پر رمز و راز که تا خود انسان نرود و آن را نچشد، نمیفهمد که چیست و چگونه است و چطور آن را باید پیمود».
حضرت امام خميني(ره) براي شهادت چنان ارزش و اهميتي قايل بود كه در آثارمكتوب و بيانات خويش آن را به «فوز عظيم» «توفيق عزت» «عزت ابدي» «سعادت هميشگي» «چراغ هدايت ملتها» «افتخار جاوداني» «اوج بندگي و سير وسلوك درعالم معنويت» «هديهاي براي افراد لايق» «آزادي روح» «رهايي از زندان» «عامل پيروزي» «ديدن جمال جميل او- جَلَّ و عَلا» «شيرينتر از عسل»و... ياد ميكند. امام خمینی دروصف مقام شهید و شهادت میفرماید: «خوشا به حال آنان که با شهادت رفتند. خوشا به حال آنان که در این قافلهی نور جان و سر باختند. خوشا به حال آنهایی که این گوهر را در دامن خود پروراندند. خداوندا این دفتر وکتاب شهادت راهم چنان باز کن و ما را از وصول به آن، محروم مکن، خداوندا کشور ما و ملت ما هنوز در آغاز مبارزهاند و نیازمند مشعل شهادت. تو خود این چراغ پر فروغ را حافظ و نگهبان باش. چرا که همین تربت پاک شهیدان است که تا قیامت فرا راه عاشقان و عارفان و دل سوختگان و دارالشفای آزادگان خواهد بود. شهادت شکست نیست... شما یا پیروز میشوید و یا شهید؛ در هر دو جهت پیروزی با شماست». امام خميني(ره) فرمودند: «جوانان عزيزم كه چشم اميدم به شماست! با يك دست قرآن و با دست ديگر سلاح را برگيريد و چنان از حيثيت و شرافت خود دفاع كنيد كه قدرت تفكر توطئه عليه خود را از آنان سلب نماييد. و چنان با دوستان خود رحيم باشيد كه از ايثار هر چه داريد، نسبت به آنان كوتاهي ننماييد. آگاه باشيد كه جهان امروز دنياي مستضعفين است و دير يا زود پيروزي از آنان است و آنان وارثين زمين و حكومت كنندگان خدايياند». و يا در جايي ديگر از جوانان عاشق شهادت ميگويد :شما اي ملت مجاهد! در زير پرچمي ميرويد كه در سراسر جهان مادي و معنوي دراهتزار است. بيابيد آن را يا نيابيد، شما راهي را ميرويد كه تنها راه تمام انبياء- عليهم السلام - و يكتا راه سعادت مطلق است. در اين انگيزه است كه همه اولياء شهادت را در راه آن به آغوش ميكشند و مرگ سرخ را احلي من العسل ميدانند و جوانان شما در جبههها جرعهاي از آن را نوشيده و به وجد آمدهاند و درخانواده آنان جلوه نموده و ما بايد به حق بگوييم «ياليتنا كنا معكم فافوز فوزا عظيما». گوارا باد بر آنان آن نسيم دل آرا و آن جلوه شور انگيز. و بايد بدانيم كه طرفي از اين جلوه در كشتزارهاي سوزان و در كارخانههاي توان فرسا و در کارگاهها و مراكز صنعت و اختراع و ابداع و در ملت، به طور اكثريت در بازارها و خيابانها و روستاها و همه كساني كه متصدي اين امور براي اسلام و جمهوري اسلامي و پيشرفت و خودكفايي كشور به خدمتي اشتغال دارند، جلوهگر است و تا اين روح تعاون و تعهد در جامعه برقراراست، كشور عزيز ازآسيب دهر انشاء الله تعالي مصون است و بحمدالله تعالي حوزههاي علميه و دانشگاهها و جوانان عزيز مراكز علم و تربيت ازاين تفحه الهي غيبي برخوردارند و اين مراكز در بست در اختيار آنان است و به اميد خدا دست منحرفان از آنها كوتاه است. ايثار را ميتوان با استناد به روايات واحاديث نوعي آزمايش الهي براي مؤمنان و رهروان راه حق برشمرد كه از طريق آن به نداي پرودگار خود لبيك ميگويند و در برابر فرامين و دستورات الهي سر تعظيم و تسليم فرود ميآورند(افشار، 1388).
2-10- شهادت و ايثار از ديدگاه شهدا
از خاطرهها و وصاياي شهداي دوران دفاع مقدس، مفهوم ايثار و شهادت را ميتوان به عيان ديد و لمس كردكه فرهنگ ايثار و شهادت در آن موج ميزند و آنها عملاً فرهنگ ايثار و شهادت را عملي نمودهاند. دیدگاه برخی شهیدان را در مورد شهادت مرور مینماییم:
1. «پدر و مادر، برایم نگران نباشید، چرا که من راهم را آگاهانه (شهادت) انتخاب نمودم و آن جز در راه خدا، فی سبیل الله راه دیگری نیست.»
2. «شهادت اگر در کام شیر هم که باشد، من آن را به چنگ خواهم آورد».
3. «شهادت شربتی است که هر کس توان نوشیدن آن را ندارد، مگر این که از تمام قید و بندهای ظاهری اعم از مال و جان و...خود گذشته باشد وبخواهد این همه را در راه حق علیه باطل فدا کند».
4. «خدایا، خود شاهد باش که با فرمان تو به جبهه آمدیم و به فرمانت به خون غلتیدیم و شهید شدیم. شهادت هدف نیست؛ پیروزی هم هدف نیست؛ بلکه ترویج دین هدف است».
5. «ای خدای بزرگ، ما را به راه راست هدایت کن تا جانمان را در راهت هدیه کنیم. شهادت را نصیبمان کن تا شهید شویم و شهادت را نصیبمان کن تا شاهد باشیم.»
6. «من این راه مقدس را آگاهانه و عاشقانه انتخاب کردم و حالا در جبهه حضور دارم، همان محلی که خون با عقیده پیوند میخورد و در همان جاست که شهادت میسر میشود و شهادت پلی است که ما را به هدف نهایی میرساند...»
7. ای پدر وای مادر عزیز، ای خواهر و توای برادر، من بعد از هیجده سال زندگی بیهوده، خود را باز یافتم و راه حسین(ع) را انتخاب کردم، زیرا شهید شدن بنظر من سرآغاز زندگی دوباره میباشد».
8. خداوندا، اگر مرا به این سرزمین شهادت نمیخواندی و اگر امید مرا از آمدن به این وادی عاشقان قطع مینمودی، و اگر این سعادت بزرگ را نصیبم نمیساختی، دیگر چگونه میتوانستم در محافل عزاداری حسین(ع) برای او بگریم...» (مردانی نوکنده،1389).
دقت در اندیشههای والای این شهیدان بیانگر آن است که شهیدان عاشق و شیفته شهادت بودهاند و هویت اصیل و جاودان خویش را در شهادت یافتهاند.
2-11- دروني كردن ارزشهاي فرهنگ شهادت و ايثارگري
ارزشها و آرمانهاي حاكم بر جامعه بايد توسط نهادهاي اجتماعي آن جامعه نهادينه و دروني شود. آموزش و پرورش و نهاد خانواده از مهمترين نهادهاي اجتماعي هستند كه مستقيماً به اجتماعي كردن و تعيين نقش مناسب براي نسل جديد ميپردازند. در بحث نهادينه كردن ارزشها بايد به اين نكته توجه كنيم كه چنانچه خانه و مدرسه اهداف، آرمانها و عملكردهاي يكديگر را تأييد نكنند، نسل جوان دچار تعارض و تضاد شده و از هم نوايي و تعامل با آن پرهيز خواهند كرد. در اينجا، دروني كردن ارزشها و آرمانها، دچار اشكال شده و بقا و دوام جامعهي آرمانگرا نيز تضمين نخواهد شد براي نهادينه كردن مطلوب ارزشهاي فرهنگ ايثارگري و شهادت حاكم بر جامعه نيازمند بررسي خصوصيات آرمانها و ارزشها هستيم. نظام اجتماعي و ارزشها زماني خواهد توانست در وجود همهي افراد جامعه نفوذ ورخنه نمايد كه از آرمانهايي برخوردار باشد كه بتوانند پاسخ گوي همهي نيازها و مطالبات مشروع افراد جامعه باشد مطلوبترين شيوه در القاي اهداف و آرمانها، شيوهاي است كه از هرگونه اجبار، اكراه، خشم، خشونت، انسداد راه عقل و منطق منتفي باشد. استفاده از عنصر عقل و منطق باور قلبي و شهود، ارضا و اقناع توأم با اخلاق وحفظ كرامت نوجوانان وجوانان مهمترين نقش را در پياده كردن اين روش ايفا ميكنند. به همراه موارد فوق، بايد بسترهايي را نيز فراهم كرد كه مهمترين اين بسترها آزادي تفكر و انديشه، تكريم شخصيت، ترويج اخلاق مشاركت جويانه در امور جامعه ارتباط دو سويه و منطقي بين جوانان ومسئولين و ارائهي چهرهاي ملايم و زيبا از دين است. براي انتقال آرمان و دروني كردن آن در نسل جديد، احتياج به برنامهي دراز مدت است.
بدين منظور، براي انجام اين مهم شرايط زيرضروري است و عدم وجود اين شرايط به منزلهي عدم تحقق دروني شدن ارزشها و آرمانهاي جامعه خواهد شد.
1. قبل از هر چيز بايد خود مسئولين جامعه آرمان گرا و معتقد به آرمانهاي جامعه بوده و عامل به انجام و پيگير آن باشند و صادقانه مشكلات جامعه را با مردم در ميان نهاده و از هر گونه پنهان كاري پرهيز كنند.
2. جلوگيري از تنزل ارزشهاي دفاع مقدس ازسطح ملي - مردمي به سطح ارزشهاي گروهي(گروه رزمندگان) از طريق شكستن حصر ارزشها و منحصر ندانستن آنها به گروهي خاص و زمينه سازي براي اهميت يافتن اين ارزشها از طريق تبيين مباني عقلاني آنها.
3. باور پذير كردن ارزشهاي دفاع مقدس از طريق اجتناب جدي از تبليغاتي كردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان اين ارزشها.
4. استفاده از نهادهاي بديل به منظور باز آفريني فرهنگي ارزشهاي دفاع مقدس در عين حفظ روح كلي آنها.
5. هماهنگي بين بخش فرهنگ با ساير بخشهاي جامعه
6. اطلاع رساني درست از مسايل جامعه
7. از بين بردن تعارض بين صاحب نظران درتعريف ارزشهاو مسايل مختلف فرهنگي اجتماعي.
8. از بين بردن جاهطلبي و سابقهي الگوهاي ديني و فكري جامعه براي رسيدن به قدرت.
9. از بين بردن مظاهر ضد ارزشي در سطوح مختلف جامعه.
10. تعليم و تربيت غير مستقيم و جذاب مطالب و مباحث عيني و عملي فرهنگ ايثار و شهادت از جمله: برشمردن بر جستگيهاي مرگ شهادت طلبانه و تفاوت آن با مرگ طبيعي، تبيين اصل دفاع مشروع كه اصلي عام، عقلاني و انساني است، تبيين اين مدعا كه آدميان دركنار حق، نسبت به ديگران مكلف نيز هستند و تقدير و استدلال عقلي و نقلي براين مدعا كه انسانها درمقابل يكديگر وظيفه دارند، تبيين اصل و ضرورت وجود امنيت وپيوند اين اصل با فرهنگ ايثار و شهادت، با استفاده از ادبيات داستاني، فيلمهاي جذاب، اردوها و بازديدهايي از مناطق جنگي بمنظور تقويت روحيهي تعادل، تعامل و تفاهم جوانان و نوجوانان در زندگي اجتماع مجموعه موارد ياد شده راهكارهايي را سامان ميدهد كه مو شكافي و تبيين دقيق و يافتن ابعاد كاربردي آنها بر عهدهي پژوهشگران فرهنگي كشور است(افشار، 1388).
2-12- ارزشهاي اخلاقي و باورهاي ديني
ارزشهاي اخلاقي مورد تأييد اسلام مبتني بر جهان بيني اسلامي و باورهاي ديني است. در مكتب اسلام، ارزشهاي اخلاقي منهاي اعتقاد به مبدأ و معاد وجود ندارد. از همين رو شرافت انساني و اخلاقي جز در ذيل مكتب خداپرستي صورت نميبندند و در هيچ مكتب ديگري قابل توجيه نيست. استاد مطهری دربارة رابطة ارزشهاي اخلاق با ايمان مينويسد: «كرامت، شرافت، تقوي، عفت، امانت، راستي، درستكاري و بالاخره همه اموري كه فضيلت بشري ناميده ميشود و همة افراد و ملتها آنها را تقديس ميكنند و آنهايي هم كه ندارند، تظاهر به داشتن آنها ميكنند، مبتني بر اصل ايمان است. زيرا تمام آنها مغاير با اصل منفعت پرستي است و التزام به هريك از اينها، مستلزم تحمل يك نوع محروميت مادي است. آدمي بايد دليلي داشته باشدكه رضايت به يك محروميت بدهد، اين جهت آنگاه ميسر است كه به ارزش معنويت پي برده و لذت آن را چشيده باشد.»(مطهري، 1361).
بنابراين، جهان بيني اسلامي و باورهاي ديني، افعال اختياري انسان را در جهتي سوق ميدهد كه موجب وصول او به كمال اخروي و سعادت ابدي ميگردد، كمال و سعادتي كه تنها در ساية قرب به خداوند متعال به دست ميآيد.
2-13- ایثار عالیترین درجه کمال
ایثار و از خودگذشتگی در راه خدا یکی از اساسیترین مفاهیم تأکید شده در اسلام و یکی از ریشه دارترین اصول عرفی در بقای اجتماع بوده است.
ما از اینکه افرادی ایثارگر در بین خودمان داریم، احساس امنیت میکنیم. شایان ذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا میکند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگیهای اجتماعی و انسجام جامعه میشود، و شایسته نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار هیجانی زودگذر و بروز احساسی آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی مییابد. از طرفی، مفهوم شهادت در فرهنگ و سنت ایرانیان، بویژه شیعیان ریشهای دیرینه دارد و سنتهای دینی و فرهنگی ما در موارد زیادی مؤید و مشوق چنین رفتاری در شرایط معین است.
اگرچه در شهادت طلبی گاهی بحث تکلیف مطرح میشود و کنش گر به نتایج کمتر توجه میکند، اما هرگز به این مفهوم نیست که شهادت طلبی، عملی اجباری و بدون تحقیق و انتخاب است. شهید باید با آگاهی از عمل و نتایج آن اقدام نماید. اگرچه او به سود مادی و مقطعی توجه نمیکند، اما باید به طور کلی سود و زیان این کنش را محاسبه نماید. هر چند شهید از خود گذشته است، اما از طرفی به خود رسیده است. او به دنبال انگیزه خودیابی است و میخواهد هویتی تازه بیابد و به زندگی و مرگش معنا ببخشد.
2-14-ویژگیهای ایثارگران
1. پایبندی به انجام وظیفه برای کسب رضایت الهی در هر شرایطی.
2. تعهد و پایبندی به اصول، آرمانها و ارزشهای متعالی اسلام و انقلاب اسلامی.
3. اصالت انجام تکالیف و مسئولیت بدون توجه به عنوان، مقام و موقعیت.
4. بری بودن ازتمامی شائبههای خدعه، نیرنگ، ریا، مسامحه و سهل انگاری.
5. قناعت، ساده زیستی و بهره برداری بهینه به معنی واقعی از تمامی امکانات.
6. داشتن روحیهی تدبیر، برنامه ریزی، ابداع و ابتکار و تلاش برای برداشتن هرنوع مانعی با پشتکار
7. وحدت فکری و عملی، انسجام و همبستگی و هدفمندی و آرمان گرایی.
8. فداکاری و مقدم داشتن دیگران در بهره مندیها و امتیازات.
9. پرهیز از تشریفات زائد و دست و پاگیر و اصالت خدمت به خلق وجلب اعتماد مردمی.
10. برقراری روابط انسانی حسنه با دیگران.
11. فداکاری، حق طلبی، حقیت جویی، عدالت خواهی، آزادی خواهی، استکبار ستیزی، جرأت
12. احساس قدرشناسی مداوم نسبت به امور و پدیدههای جهان.
13. تمرکز روی مشکلات بجای تمرکز روی خود.
14. از خودگذشتگی به نفع دیگران جهت رسیدن به قرب الی الله.
15. پرداختن به نیازدیگران به جای نیاز خویشتن.
16. نیاز به داشتن استقلال و حریم خصوصیات(خود متکی، بنابراینکمتر به دیگران نیاز دارند).
17. توکل برخدا و تمسک به ائمهی اطهار(س).
18. اولویت قائل شدن به ارزشهای معنوی نسبت به ارزشهای مالی و مادی.
19. مأنوس بودن به قرآن، سنت و ارزشهای الهی و سبک نشمردن نماز و سایر عبادات و ادعیه(محمدزاده،مهین1389).
2-15- شهادت و ایثار و بازیابی صداقت
شهادت اوج تعالی انسان است. در فرهنگ اسلام و بخصوص تشیع، ارزشمندترین، گران و بهترین حرکت شهادت است. شهید کسی است که با نثار جان خود، درخت اسلام را آبیاری کرده، و فساد را ریشهکن میکند. شهیدان، مقاومت و پویایی جامعه را تضمین مینمایند و به جامعه ظرفیت روحی میبخشند و ضعف و سستی را از بین میبرند. پرمحتویترین عنوان، در راستای تکامل انسان، از دیدگاه متون اسلامی، عنوان «شهید» است. حق و باطل، گاه آنچنان به هم میآمیزد که تمیز دادن آنها از یکدیگر، محتاج ایجاد سیل و موجی قوی است تا لاشهها را از درون دریای جامعه به بیرون پرتاب کند و گوهرها و مرجانها و یاقوتها را در درون بپرورد. حق و باطل گاه مانند کف وآب هستند که تشخیص و جدایی آنان ساده است و گاه آن چنان با هم مخلوط شده اند که باید با حرکتهای تند و پرحرارت ازهم جدا شوند. انتخاب آگاهانهی شهادت در سایه تفکر صحیح، در چنین مواردی نقش خود را ایفا میکند. شهادت چنان حرارت و سوزی میآفریند و چنان حرکت و تکانی را به وجود میآورد که حق و طرفدارانش از باطل و پیروانش به خوبی جدا میشوند. شهادت، شجاعانه، نقش جداکردن و شناساندن، و سرانجام رشد و نمو حق و نابودی باطل را به طور احسن و اکمل در جامعه ایفا میکند و با این اثر، اجتماع را از رکود و جمود و انزوا خارج میسازد و با تصفیهی عمیق، پویایی و بالندگی و کمال جامعه را تضمین میکند. مگر نه این است که مرگ به سراغ همه خواهد آمد و گریزی از آن نیست، پس چه بهترآن که با مردن معاملهای انجام شود و در برابر دادن سرمایهی حیات و قربانی شدن، سود و نتیجهای بزرگ عاید شود(رضوانی، 1385).
شهادت که نتیجهی سلامت روان، روحیه شجاعت و انتخاب آگاهانه است. مقاومت و پویایی جامعه را به دنبال دارد، چرا که ریشهی قدرت، قوت، صبر و استقامت، مبارزه با کفر، انسجام، آخرت خواهی و ظرفیت بالا دارد. این عوامل در مجموع، مقاومت جامعه را بالا برده و آن را پویا و سازنده میسازد. هر جامعهای که افراد آن، این گونه باشند، مشمول رحمت و نصرت خداوند هستند و دیگر شکست نخواهند خورد.
2-16- مولفههای هویت در فرهنگ شهادت
مولفههای هویت و صداقت در فرهنگ شهادت، و در تعالیم دینی تماماً مقدس و والاست و درچهار چوبههای تنگ تفسیرهای مادی نمیگنجد. به طور خلاصه میتوان مولفههای هویت در فرهنگ شهادت طلبی را این گونه بر شمرد:
1. رسیدن به تکامل و جاودانگی.
2. معامله سودمند با خداوند(تقدیم جان در برابر بهشت).
3. اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر.
4. کمک به مستضعفین و بر پایی عدالت و آزادی و رفع ظلم و فتنه.
5. رسیدن به مقام والای شهادت که بالاترین نیکوییهاست.
6. پالایش روح و آمرزش گناهان و نظر به وجه الله و پیوستن به لقاء الله و تقرب الی الله.
7. امر به معروف و نهی از منکر و احیا و اشاعهی سنتهای الهی و قبولی در امتحان الهی و ذلت ناپذیری و ایثار در راه ارزشهای متعالی.
8. الگو سازی برای جامعه از طریق حماسه آفرینی و تحریک عواطف و احساسات برای ترویج حق طلبی و انجام مسئولیت اجتماعی و حساسیت در مقابل سرنوشت جامعه.
9. تزریق خون تازه به پیکر اجتماع و تقویت روحیهی انقلابی در آحاد مردم.
10. انتخاب بهترین و هنرمندانهترین نوع مردن.
11. حضور در صحنهی جهاد فی سبیل الله که بستر شهادت طلبی است و ادای تکلیف.
12. سیرو سلوک معنوی و طی طریق درآخرین و والاترین مراحل عرفانی و فنای فی الله و اثبات عشق حقیقی به معشوق.
2-17- شکل گیری هویت در پرتو دستاوردهای شهادت
شهادت دستاوردهای فراوانی برای بشریت دارد که پارهای از مهمترین آنها عبارتند از:
اطاعت بی چون و چرا از مقام ولایت تا پای جان.
1. خدا محوری در مقابل خود محوری.
2. ایثار، ترجیح دیگران بر خود با انگیزهی الهی.
3. ترجیح دادن آخرت به دنیا.
4. ارزشهای انسانی را بر منافع شخصی ترجیح دادن.
5. در مسیر کمال حرکت کردن.
6. صبر و استقامت.
7. سازش ناپذیری در مقابل دشمنان.
8. عزت نفس و زیر بار ذلت نرفتن.
9. حضور در صحنههای دفاع از حق در مقابل باطل.
10. مجاهد زیستن، نگریستن و مردن.
11. نترسیدن از مرگ.
12. دورنگری در مقابل کوته نظری.
13. ترجیح دادن رضای خدا به رضای خلق.
14. آمیختن عقل با عشق.
همه این دستاوردهای مقدس و والا و روشنایی بخش جوامع بشری از غفلت و نادانی است. تأمل در دستاوردهای شهادت بیانگر عقاید مستحکم و متعالی شهیدان است و اینکه آنان هویتی جاودانه را برای خویش برگزیدند(مردانی نوکنده، 1389).
2-18- کنشهای اجتماعی و ایثار و شهادت
کنش اجتماعی عبارت است از همه رفتارهای انسانی که انگیزه و راهنمایی آنها معنیهایی است که کنش اگر آنها را در دنیای خارج کشف میکند. ماکس وبر[13] به عنوان یکی ازبنیان گذاران جامعه شناسی، چهار نوع کنش اجتماعی را از یکدیگر متمایز کرده است.
1.کنش عاطفی که عبارت است از آن نوع کنشی که به طور بی واسطه از حال وجدانی و یا خلق فاعل ناشی میشود و بر هدف یا ارزشی مبتنی نیست.
2.کنش سنتی عبارت است ازکنشی که از عادت ها، عرف و یا باورهایی که طبیعت ثانویه فرد را تشکیل میدهند بر میخیزد.
3.کنش عقلانی معطوف به هدف عبارت است از کنشی که در آن فاعل کنش هدف روشنی در نظر دارد و همه وسایل برای رسیدن به آن را با هم به کار میگیرد.
4.کنش عقلانی معطوف به ارزش عبارت است از کنشی که فاعل کنش با پذیرش خطرها به نحو عقلانی و اختیاری رفتار میکند. نه برای آنکه به نتیجهی برون ذاتی نسبت به اقدام خویش برسد، بلکه به تصوری که خود از افتخار دارد وفادار بماند(آرون، 1384).
شهادت طلبی کنشی عاطفی در برابر جنایات و رفتار تجاوزگرانه دشمنانی بوده است که در عدم رعایت قوانین جنگی بین المللی مشهور و معروف بودهاند. کنش عاطفی، هم برخاسته از علایق و عواطف است و هم باعث تحریک و تهییج عواطف میشود. از طرف دیگر این کنش گاهی یک کنش عقلانی معطوف به هدف است و کنش گر محاسبه بین وسیله و هدف را نیز انجام میدهد و تاکتیکهای مناسب را برمیگزیند. کنش گر باید سعی کند با شناخت صحیح هدف و ابزار، تصمیم بگیرد.
با توجه به تعریف انواع کنشهای اجتماعی و نیز تعریف ایثار و شهادت میتوان استدلال کرد که ایثار و شهادت جزء کنشهای اجتماعی معطوف به هدف و ارزش است. چرا که ایثارگر، با آگاهی و اراده، جان و مال خود را نثار آرمانی مقدس و ارزشمند میکند(بالاخانی، 1387).
2-19- الگوهای هنجاری کنش اجتماعی
پارسونز[14] برای توضیح ساختار نظام کنش چهارالگوی هنجاری را از یکدیگر متمایز کرده است، نقش این الگوهای هنجاری راهنمایی و جهت دادن به کنش در محدودهی ارزشهای نهادینه شده نظام اجتماعی است به نظر پارسونز الگوهای هنجاری واقعیتهایی هستند که جنبهی عمومی و جهانی دارند و نشان گر تأثیر ویژگیهایی ساختی هر نظام اجتماعی برافراد هستند. بر همین اساس نیز پارسونز برای هریک از الگوهای هنجاری چهارگانه خود دو بعد متفاوت تعریف کرده است تا بتواند جهت گیریهای کنش اجتماعی را با تأکید بر دو نوع جامعه متفاوت و به تعبیر اندیشمندان حوزه توسعهی اجتماعی جامعه سنتی و مدرن توضیح دهد(ازکیا، 1384).
الگوهای هنجاری پارسونز عبارتند از:
1. عام گرایی خاص گرایی: عام گرایی عبارت است ازکنش با دیگران بر اساس معیارعام، درمقابل خاص گرایی برخوردی است که محدود به موقعیت ویژه بوده و قابل تعمیم به دیگری نیست.
2. خنثی ـ عاطفی: اینکه کنش گر بدون دخالت دادن عواطف و احساسات تنها بر کارایی و نتیجه نهایی کنش توجه کند یا این که احساسات و عواطف خود را در کنش دخالت دهد بدون آنکه به عواقب کنش فکر کند.
3. ماهیت دستاورد:که بر دو بعد دستاوردکنش مبتنی است برکارآئی و آنچه که دیگری تولید میکند یا به بارمیآورد، درحالیکه در بعد ماهیت کنش مستقل از آن چیزی است که کنش گر بدست میآورد.
4. ویژه پخش: این که کنش گر به جنبه ویژهای در کنش توجه کند یا در کنش خود با دیگران جوانب دیگر را نیز مورد توجه قرار دهد(روشه گی ، 1384).
اگرچه پارسونز بر این ادعا است که الگوهای هنجاری واقعیت هایی هستند که جنبهی عمومی و جهانی دارند و با تأکید بر دو ساختار ارزشی سنتی و مدرن تعریف شده اند، اما این الگوها در تبیین ایثار و شهادت نظم انتزاعی خود را از دست میدهند، دلیل این امر پیچیدگی ایثار و شهادت است، ایثار و شهادت محصول یک دورهی تاریخی نیست، به عبارت دیگر پدیدهای است که در طول زمان جاری است. این درحالی است که الگوهای هنجاری پارسونز واجد دو بعد زمانی متفاوت است. یک دوره تاریخی سنتی که در آن الگوهای خاص گرایانه، عاطفی، غالب است و دوره تاریخی مدرن که در آن بر الگوی عام گرایانه تاکید میشود. ابعاد ایثار وشهادت به اندازهای گسترده و پیچیده است که در یک زمان میتواند هم واجد ویژگی عام گرایانه و هم خاص گرایانه باشد. به این معنی که دامنه کنش مبتنی بر ایثار به طور عام و شهادت به گونهای خاص به گروه خاصی محدود نیست. به این معنی که ایثار یک کنش درون گروهی نیست، امری که در طول هشت سال دفاع مقدس درجبههها به اثبات رسید بطوریکه در طول آن اقوام و نژادهای مختلف فراتر از محدودههای قومی و قبیلهای دوشادوش هم در عرصههای مختلف فعالیت میکردند، اما ایثار و شهادت واجد یک سری ارزشهای ناب و خالص نیز هست، ایثارگر از آرمان و ارزشهای مقدسی پیروی میکند و حاضر نیست حتی به قیمت جان خود آسیبی به این ارزشها و آرمانها وارد شود. این امر خود واجد ویژگی خاص گرایانه است.چنین وضعیتی در خصوص دیگر الگوهای کنش پارسونز نیز صادق است، ایثار و شهادت اگر چه با عواطف و احساسات انسانی همراه است، اما در لحظهای هم خنثی و عاری از احساس و عواطف است. رزمندهای که در راه ارزشها و آرمانهای اسلامی عواطف و احساسات خانوادگی را به کناری میگذارد و خانه و زندگی خود را رها کرده و عازم جبهه میشود به لحاظ عاطفی خنثی عمل میکند. امری که در خصوص بیشتر شرایط جنگ صادق است. در مقابل همین رزمنده حاضرمیشود ماسک ضد شیمیایی خود را به هم رزم دیگر یا شخص نیازمند دیگری دهد. درحالی که خود شدیداً به آن نیازمند است. بنابراین با توجه به اینکه ابعاد و الگوهای هنجاری کنش برای ایثار وشهادت محدود نیست میتوان استدلال کرد که ایثارو شهادت محدود به زمان نیست بلکه همواره درطول زمان جاری است(بالاخانی، 1389)
2-20-اقتضائات کارکردی نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت
نظام کنش برای پایداری و تداوم بایستی به چهار ضرورت کارکردی پاسخ دهد، این ضرورتهای کارکردی عبارت از: تعیین هدف برای نظام کنش، هماهنگی با محیط، انسجام و حفظ الگو می باشند. یکی ازمهمترین علل تداوم و پایداری هر نظام کنشی تعریف هدف یا اهداف مشخصی برای آن نظام کنش است، در مکتب اسلام مهمترین اهداف تعریف شده برای ایثار و شهادت کسب رضای خداوند و حفظ ارزشهای مقدس دینی و الهی بوده است. با توجه به اینکه ایثار و شهادت به زمان معینی محدود نیست میتوان استدلال کرد که هدف از آن نیز همواره ثابت است، در واقع یکی از مهمترین عوامل بسیج میلیونی مردم ایران در جریان انقلاب و هشت سال دفاع مقدس پیوند اهداف انقلابی و جنگ با ارزشهای دینی صدر اسلام در زمان پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) بوده است. تحولات ساختاری و ارزشی جامعهی ایران بعد از دهه اول انقلاب و تمرکز بر توسعهی اقتصادی و ارزشهای مادی در سالهای معروف به سازندگی، عملاً باعث شد تا سرنوشت اهداف و آرمانهای ایثار وشهادت درجامعه با ابهام مواجه شود. اگرچه در طول این مدت برنامههای فرهنگی متعددی در راستای احیاء و زنده نگهداشتن اهداف و آرمانهای ایثار و شهادت انجام گرفته است، اما این امر با توجه به اقتضاء کارکردی دیگر نظام ایثار و شهادت یعنی انطباق با محیط همچنان نیازمند توجه بیشتر برنامهریزان این عرصه است.کارکرد انطباق با محیط، نظام کنش را بر اساس نیازهای درونی و بیرونی نظام با محیط هماهنگ میسازد. این نیاز کارکردی برای نظام ایثار و شهادت دردههی اول انقلاب به راحتی قابل پاسخ بود، شرایط انقلابی جامعه، فقر و نابرابری اجتماعی، جنگ و تجاوز بیگانگان و در کنار آن احیای ارزشهای انسانی و معنوی جملگی شرایط مساعدی را برای ایثار به طور عام و شهادت به طور خاص فراهم کرده بود، بسیج میلیونی مردم در جریان انقلاب و به ویژه در طول جنگ بیانگر تناسب بین نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت با نظام اجتماعی است. امروزه اگرچه بیست و چهار سال است که آتش جنگ فروکش کرده است، اما انطباق ایثار وشهادت با محیط همچنان یک ضرورت است، نظام بین الملل و شرایط کنونی حاکم بر آن به ویژه با توجه به مسایل و مشکلات موجود در جهان اسلام نظیر فلسطین، افغانستان و عراق از جمله ویژگیهای محیطی نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت است که بیانگر ضرورت تداوم این نظام در دوره حاضر است. علاوه بر این ایثار و گذشت در جامعه در حال توسعه ما که به خاطر تحولات ارزشی وساختاری بسیاری از ابزارهای کنترل اجتماعی آن بی اثرشده میتواند به عنوان سرمایهی اجتماعی ناب، تسهیل کننده مؤثری در فرآیند کنشهای اجتماعی باشد. ضرورت کارکرد یگانگی و انسجام نظام کنش به ضرورت هماهنگی اجزای نظام کنش بر میگردد، تا اجزاء کنش درمسیر مشخصی که به نوعی با دیگر اقتضائات کارکردی نظام کنش در ارتباط است حرکت کنند، برای مثال نظام کنش باید اهداف مربوط به ایثار و شهادت را زنده نگه دارد، از سوی دیگر بایستی به نیازهای روز نظیر تهدیدهای بین المللی و تداوم کنشهای اجتماعی پاسخ دهد، این امر مستلزم هماهنگی بین اجزاء و نظام مبتنی بر ایثار و شهادت است. نظامی که از ابعاد پیچیده فرهنگی، سیاسی، دینی و نظامی تشکیل شده است. حفظ الگو ضرورت کارکردی این نظام کنش است. حفظ الگو کارکرد درونی نظام کنش محسوب میشود. این کارکرد به ایجاد انگیزه برای اجزاء کنش میپردازد، در واقع یکی از مهمترین ضرورتهای نظام کنش فراهم کردن اطلاعات و نهادهای معنایی برای آن است. در نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت منابع دینی نظیر قرآن و سنت یکی از مهمترین منابع معنایی و فرهنگی محسوب میشوند. به نظر میرسد امروزه با توسعهی ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی و نیز تحولات ساختاری و ارزشی دنیای امروز چه در داخل و خارج از کشور این بعد از نظام ایثار و شهادت برای تأمین اطلاعات لازم جهت تداوم آن بیش از پیش حیاتی است، تحولات ساختاری اخیر به ویژه توسعه دانشگاهها و افزایش جمعیت تحصیل کرده به ویژه جوانان دانشگاهی، فرصت تاریخی ارزشمندی در پیش روی نظام ایثار و شهادت قرار داده تا با تجهیز اطلاعاتی و پاسخ به نیازهای علمی و اطلاعاتی جامعه به ویژه جوانان دانشگاهی در تداوم و پایداری نظام ایثار و شهادت گامهای موثری بر دارد(بالاخانی، 1387).
2-21- تعادل نظام کنش
نظام کنش یا جنبش، با تغییر و تحول همراه است در توضیح ضرورتهای کارکردی تاحدودی به این تغییر و تحول اشاره شد. هر یک از ضرورتهای کارکردن نظام وابسته به ضرورت کارکردی دیگر است، پارسونز از این وابستگی، عنوان مبادله بین اجزای نظام یاد میکند، نتیجهی این مبادله حفظ تعادل نظام کنش است، پارسونز طبیعت نظام کنش را پویا و متحرک میداند. این تحرک و پویایی به دو صورت مبادله بین اجزای نظام کنش و زنجیرهی بی پایانی ازسازگاریها حاصل میشود(روشه گی، 1384).
نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت نیز از این امرمستثنی نیست، درطول گذشت سی و چهار سال از تاریخ انقلاب اسلامی، این نظام فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده است، جامعه ایران در طول سه دهه از انقلاب شاهد سه دورهی متفاوت تاریخی به لحاظ ارزشی و سیاسی بوده است، دهه اول انقلاب دوران اوج فرهنگ ایثار و شهادت است، در این دهه نظام کنش هم به لحاظ ساختاری، هم به لحاظ نظامهای کارکردی پویا است، جنگ، احیای ارزشهای دینی، همبستگی اجتماعی، رهبری کاریز ماتیک امام (ره) و تأکید بر ارزشهای دینی و معنوی از جمله عوامل مؤثر بر این پویایی است. مهمترین رویداد دهه دوم انقلاب پایان جنگ و آغاز مرحله تازهای در تاریخ تحولات جامعه است، ضرورت بازسازی مناطق جنگی و احیای اقتصاد جنگ زده سبب میشود تا توسعهی اقتصادی سرلوحهی برنامههای کلان کشور شود، این امر به دنبال خود موجب جایگزینی ارزشهای معنوی با ارزشهای مادی و اقتصادی میشود، بعد از دهه شصت این تحرک در بین اقشار مختلف جامعه کاملاً ملموس است، رواج فرهنگ مادی گرائی، برگزاری مراسمهای با شکوه و پر هزینه، ظهور سبکهای زندگی مادی گرایانه از جمله مهمترین تحولات اجتماعی این دوره است. مهمترین اثر این تحولات بر نظام ایثار و شهادت اولویت یافتن منافع مادی و فردی بر منافع ارزشی وجمعی است که به دنبال خود موجی از بی نظمی و ناهماهنگی اجتماعی را به همراه میآورد، افزایش طلاق، جرم و جنایت در این دوره، از مهمترین شواهد مربوط به این بی نظمی است. تحول مهم دیگر این دوره، تحول جمعیتی است، در راستای توسعه دانشگاهها و مراکز آموزش عالی طیف وسیعی از جوانان به ویژه زنان تحصیل کرده وارد عرصههای مختلف جامعه شدند، این طیف هم به لحاظ اهداف و هم وسایل تحقق این اهداف با نسل ما قبل خود تفاوت داشت، اگر ده سال پیش پایبند به ارزشهای معنوی و ساده زیستی ارزش بود، در این دوره موقعیت تحصیلی، کسب مدارج عالی علمی و شغلی مهمترین اهداف تائید شده از سوی جامعه بود(ربیعی، 1389).
نظام کنش مبتنی بر ایثار و شهادت در این دوره با مشکلات و بحرانهای عدیدهای مواجه است، از یک سو این نظام بایستی خود را با شرایط محیطی منطبق سازد و از سوی دیگر به احیای اطلاعات و ارزشهای دهه گذشته بپردازد، مهمترین اقدامات انجام گرفته در این دوره اقدامات فرهنگی در راستای ترویج فرهنگ و ارزشهای ایثار و شهادت در جامعه با ساخت فیلم، دیوار نویسی ونقاشیهای خیابانی بوده است. دههی سوم انقلاب ترکیب متفاوت از سیاستهای اصلاحی و بازگشتی به اصول اولیه است. دریک برهه زمانی از این دوره دولت با تأکید بر اصلاحات سیاسی قصد بازاندیشی نسبت به سیاستهای گذشته دارد، این امر فضای سیاسی جامعه را با نوعی بینظمی سیاسی مواجه میسازد. نظام کنش ایثار و شهادت در این دوره تلاش میکند تا با دفاع از ارزشهای ایثار و شهادت آن را در برابر بینظمی سیاسی و ارزشی حاکم بر فضای اواخر دههی هفتاد و اوایل دهه هشتاد مصون سازد. در سالهای اخیر شعار دولت مبنی برتوسعه عدالت اجتماعی واحیای ارزش ها و اصول انقلابی یادآور حال و هوای دههی اول انقلاب است، جالب اینجاست درعرصه ایثار و شهادت نیز شاهد نوعی بازگشت به دههی اول انقلاب هستیم. برگزاری یادوارههای متعدد برای شهدای انقلاب و جنگ ، اجرای گسترده طرح سرگذشت پژوهش شهدا از جمله شواهدی است که دلالت در تلاشهای بنیاد شهید و امور ایثارگران انقلاب اسلامی جهت احیاء و بازسازی فرهنگ ایثار و شهادت دارد(بالاخانی، 1387).
بخش دوم: روشهای موثر الگودهی والگو گیری
2-22-روشهای موثر الگو دهی والگو گیری
در مسیر انتخابهای درست در فرهنگ و سنت از روش ارائهی الگوهای خوب میتوان استفاده کرد. این اسوهها در فرهنگ اسلامی بسیار یافت میشود. اسوه عبارت از حالتی است که انسان به هنگام پیروی از غیر خود پیدا میکند. مربی میکوشد نمونه رفتار و کردار مطلوب را عملاً در معرض دید متربی قرار دهد البته باید وجود خود مربی اسوهی نیکویی برای متربی باشد. از شخصیتهای تاریخی میتوان بعنوان ارائهی الگوها استفاده کرد. در قرآن الگوهایی معرفی شده است. میفرماید: «ôs% ôMtR%x. öNä3s9 îouqóé& ×puZ|¡ym þÎû zOÏdºtö/Î) tûïÏ%©!$#ur ÿ¼çmyètB ...» (سوره ممتحنه، آیه 4). یعنی برای شما مومنان بسیارپسندیده و نیکوست که به ابراهیم واصحابش اقتدا کنید. دقت در رفتارهایی که ازخوبان صادر میشود نفس متربی را تمیزی خاصی میدهد و رغبتی مخصوص را در او میآفریند و ملکهای را برای نفس حاصل میکند تا توان تشخیص موقعیت مناسب و زمان «رغبت مناسب» و دستور«رفتارمناسب» را داشته باشد و صدور چنین رفتارهایی معانی «خدمت به غیر» «عفو»، «ایثار»، «فداکاری» و شهادت را تحقق میبخشد. بنابراین پس از ملاحظه خوبان و اسوههای حسنه همان معرفت در حقیقت اخذ میشود و مایه لازم در وجود آدمی نهاده میگردد(مظلومی، 1366).
الگودهی یا سرمشق گیری به آن فرآیند یادگیری گفته میشود که به واسطه آن فرد، در نتیجه مشاهده رفتار یک فرد دیگر(الگو یا سرمشق)، یعنی دیدن، شنیدن، یا حتی خواندن درباره آن رفتار تغییر میکند.
الگو یا سرمشق تنها به انسانها محدود نمیشود و هرگونه محرکی از جمله یک اتاق تزئین شده، یک نقشه راه ، یک دستورالعمل یا یک کتابچه راهنما راشامل میشود. الگوبرداری یا سرمشق گیری چند تاثیر مختلف بر رفتار یادگیرنده(مشاهده کننده ) دارد. یکی این است که یادگیرنده از راه مشاهده الگویی که برای انجام اعمال معینی تقویت میشود پاسخ های تازهای را میآموزد، یعنی اکتساب رفتارهای تازه از راه مشاهده و تقویت جانشینی صورت میپذیرد. دیگر اینکه وقتی الگوی مورد مشاهده به خاطر انجام یک عمل تنبیه میشود، انجام این عمل از سوی مشاهده کننده بازداری میشود. بنابراین، بازداری رفتار نیز از تنبیه جانشینی ناشی میشود. همچنین مشاهده الگویی که به یک فعالیت ترس آور مشغول است میتواند به کاهش ترس مشاهده کننده از آن فعالیت بینجامد. کاهش ترس ناشی از مشاهده الگویی که بدون تنبیه شدن به یک فعالیت ترسناک میپردازد بازداری زدایی نام دارد. علاوه بر این ها، یک الگوی میتواند در مشاهده کننده پاسخی را برانگیزاند که قبلاً آن را آموخته است و هیچ نوع بازداری برای آن وجود ندارد. در این حالت یادگیری مشاهدهای یا الگو برداری انجام رفتار ازقبل آموخته شده را آسان میسازد، و به همین خاطر به آن آسان سازی میگویند. الگو برداری همچنین میتواند آفرینندگی را در یاد گیرندگان تحریک کند. این کار از راه مشاهده الگوهایی که به راه های آفریننده اعمال مختلفی را انجام میدهند یا به موقعیتهای معمولی پاسخهای تازه و غیر مرسوم میدهند میسر میشود. اصول بالا در ایجاد روش ها و فنون تغییر رفتار و رفتار درمانی مورد استفاده قرار گرفته اند. ما در اینجا روشها و فنون تغییر رفتار و رفتار درمانی مبتنی بر الگوبرداری را در دو دسته کلی(1) روش های ایجاد و افزایش رفتارهای مطلوب و (2) روشهای کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب(سیف، 1387).
فرهنگ ایثار و شهادت درنظام تربیتی جامعه، اهمیت ویژهای دارد. بنابراین برای ایجاد، حفظ و انتقال این میراث فرهنگی باید از روشهای تربیت اسلامی استفاده نمود. در واقع توجیه رفتار توام با از خودگذشتگی و ایثار از نظر روانشناسی این است که این نوع رفتارها با نیازهای سطح پایین قابل توجیه نیست مگر نیاز به خود شکوفایی که در بالاترین سطح از نیازها قرار دارد. همچنین این موضوع با بحث انگیزش ارتباط پیدا میکند. البته منظور انگیزش درونی است که بر عکس انگیزش بیرونی با پاداش و تنبیه قابل کنترل نیست، بلكه استفاده از روشهای صحیح تربیتی میتواند به گونهای عمل کندکه فرد با الزامهای درونی مواجه شود (شریف زاده ویوسفی1387).
درفرهنگ اسلامی الگوهایی وجود دارد مانند امام حسین(ع) که این عشق را میآفرینند، خصوصاً اگر مربی عاشق رابطهی مهر آمیز با متربی بر قرار کند. در این صورت انسانها آمادهی ایثار و از خودگذشتگی میشوند. از گفتهها و نوشتههای ایثارگران و شهدا این گونه بدست میآید که آنها به خاطر عشق به امام و رهبرشان آماده چنین فداکاری هایی بودند. چیزی که با استدلالها و تجزیه و تحلیلهای ظاهراً عقلانی و منفعت طلبانه دنیوی قابل بررسی نمیباشد. بنابراین بایدروی قلب تأثیر گذاشت و انسانهای مکتبی عاشق را پروراند و این افراد میتوانند میراث گرانبهای ایثار و شهادت را حفظ کنند. بی تردید تحقق این امر مستلزم برخورداری یا دستیابی به نظام تربیتی خاصی است که بتواند متربیان را یاری برساند تا با بهرهمندی از بسترهای مذهبی، تاریخی به هویت فرهنگی خویش نائل شوند. البته پیاده ساختن چنین روشهایی از طریق تنظیم برنامه ها، محتواهای درسی و انتخاب مربیان هدایت یافته امکان پذیر میباشد(سیف،1387).
2-23-روشهای مبتنی بر ابعاد شناختی(ایجاد بینش و بصیرت)
از آنجا که آنچه در باطن آدمی میباشد درظاهر تاثیر گذار است مربی در جریان تربیت باید متوجه تحول باطنی متربی باشد. از این رو با روش اعطای بینش و بصیرت میتوان دگرگونی باطنی در فرد پدید آورد تا رفتارها و اعمالی چون ایثار و از خودگذشتگی پدید آید. با اعطای بینش تلقی متربی از امور دگرگون میشود و برای تغییر در رفتار ایجاد چنین تحولی ضروری میباشد. البته منظور از بینش، نوعی آگاهی عمیق و گسترده است که در ارتباط با نظام هستی و حقیقت انسان و تاریخ و مرگ و پس از مرگ معنا مییابد(باقری، 1385). در قرآن، روش اعطای بینش مورد تصریح قرار گرفته است « ôs% Nä.uä!%y` ãͬ!$|Át/ `ÏB öNä3În/§ ( ô`yJsù u|Çö/r& ¾ÏmÅ¡øÿuZÎ=sù ( ô`tBur }ÏJtã $ygøn=yèsù ... » (سوره انعام، آیه 104).
به راستی بینش هایی نزد پروردگار شما برایتان آمده است. پس هر که در پرتو آن بینا شود، به سود خود چنین کرده است و هر که دوری ورزد، به زیان خود عمل کرده است. با چنین بینشی در برخورد با موضوعات انسانی و اجتماعی، زمینه هایی فراهم میشود که در آن افراد با خواسته قلبی خود آمادهی ایثار و از خود گذشتگی میشوند. به عنوان نمونه در مورد نظام هستی در تربیت اسلامی بینش خاصی ایجاد میگردد به طوری که متربی در نظام هستی خدای متعال، را دائماً در حضور و احاطه و افاضه میبیند و در این نظام شاهد و مشهودی، زمینهی تغییر آفرینی در بسیاری از رفتارهای آدمی فراهم میآید و او آمادهی به ظهور رساندن اعمالی میشود که با دیگر افراد عادی متفاوت است.
در مورد تاریخ، متربی با غور و تفحص در قرآن به این نتیجه میرسد که انسان در طول تاریخ شاهد درگیر شدن دو جبهه حق و باطل است و این که در این نزاع بیتردید غلبه از آن پیروان حق میباشد. این موضوع بستر ظهور تحولات رفتاری در متربیان است و با چنین بینشی در انسان ثبات قدم، صبر، ایثار، از خود گذشتگی و شجاعت به ظهور میرسد. در مورد مرگ نیز بینش قرآنی این مسأله را به فرد میفهماند که مرگ پایانی مبهم و وحشتناک برای زندگی نیست بلکه آغازی شناخته شده و روشن است و آنچه نوع مردن را رقم میزند نوع زیستن است. در بینش اسلامی هر کس میخواهد از ورطهی مرگی عبث برهد، باید به زندگی اش معنا ببخشد باید مرگ را نصب العین آن کند. بنابراین چنین بینشی با قوتی بسیار به تغییر آفرینی در رفتار انسان میپردازد. در این جاست که روش دعوت به ایمان قابل استفاده میشود. یعنی با تکیه بر این بینش ها، تحرکی در عزم و اراده انسان بوجود میآید و فرد را به حرکت در میآورد و او را آمادهی التزام میکند. چنانچه در زندگی افراد ایثارگر و شهیدان اسلام چنین مواردی به وضوح مشاهده میشود(شریف زاده و یوسفی، 1387).
2-24- روشهای مبتنی بر تربیت اجتماعی
با پرورش فرد در بعد اجتماعی، میتوان این میراث فرهنگی را به نسل جدید منتقل ساخت. تربیت اجتماعی از دیدگاه اسلام مستلزم آن است که فرد، جایگاه خود را در دامنهی سنتهای اجتماعی و در بستر فرهنگ و روابط اجتماعی بازیابد. اما سنتهای اجتماعی و فرهنگی، آمیزهای از راه و رسم و مفاهیم مختلف است که همه از اعتبار یکسان برخوردار نیستند، از این رو تربیت اجتماعی مستلزم روی کردی گزینشی از سنت و فرهنگ خواهد بود. به عبارت دیگر مربیان باید در این مسیر به پشتوانهای سنت و فرهنگ تکیه زنند و از مجموعهی سنت و فرهنگ دست به انتخاب مواردی بزنند که معقولتر و موجهتر است و فرد را در عرصه و میدان تاثیر آن قرار دهند. این امر تنها به اقدام مربی محدود نیست، بلکه خود متربی نیز باید امکان آن را در تربیت اجتماعی بیابد که به روشن اندیشی در باب میراث سنتی و فرهنگی بپردازد و بر اساس آن دست به انتخاب بزند (باقری، 1386).
در باب میراث فرهنگی گرانبهایی که از جنگ و جهاد و انقلاب به ما رسیده و ایثارگریهای انسانهای وارسته که جزو فرهنگ ملی و مذهبی ما شده و در سنتهای ما جای گرفته است، باید دست به چنین گزینشی زد. حضرت علی(ع) در نامه 31 خطاب به فرزندش امام حسن(ع)، نکاتی یادآور میشود که نشان میدهد متربی باید در مواجهه با میراث به جا مانده از سنت و فرهنگ اجتماعی از تقلید صرف برحذر باشد و با تأمل و اندیشه با آن مواجه شود. میفرماید: «و الاخذ بما مضی علیه الاولون من آبائک و الصالحون من اهل بیتک، فانهم لهم بدعوا ان نظروا لانفسهم کما انت ناظر، و فکروا کما انت مفکر ثم رد هم آخر ذلک الی الاخذ بما عرفوا و الامساک عمالم یکلفوا. فان ابت نفسک ان تقبل ذلک دون ان تعلم کما علموا فلیکن طلبک ذلک بتفهم و تعلم لاتبورط الشبهات و علق الخصومات.»(نهج البلاغه، نامه 31)، یعنی در پیش گرفتن شیوهای که پشینیانت، یعنی نیاکانت و نیکان خاندانت، بدان کار کرده اند؛ زیرا آنان همواره در کار خود نظر میکردند، همانگونه که تو باید نظر کنی و به حال خود میاندیشیدند، همان گونه که تو باید بیندیشی تا سرانجام به جایی رسیدند که آنچه نیکی بود، بدان عمل کردند و از انجام آنچه بدان مکلف نبودند، باز ایستادند. پس اگر نفس تو از به کار بردن شیوهی آنان سرباز میزند و میخواهد خود حقایق را دریابد، چنان که آنان دریافته بودند، پس بکوش تا هر چه طلب میکنی، از روی فهم و علم باشد، نه به ورطهی شبهات افتادن و به بحث و جدل بیهوده پرداختن.
2-25-روشهای مبتنی بر ابعاد زیبا شناسی
هدف از تربیت دینی پرورش شور و شوق فطری متربی نسبت به مفاهیم اساسی دین هم چون تقوی ایثار و... است نه ارائه مستقیم معارف الهی، در واقع هدف از تربیت دینی، عشق به دین است نه انتقال دین. پس نقش اساسی مربی، انتقال اطلاعات دینی نیست بلکه فراهم کردن شرایطی است که متربی به تجربه واقعهای درونی به دین حنیف که ریشه در فطرتش دارد گرایش یابد. لذا آنچه متربی در این مرحله تجربه میکند، نه انتقال مییابد و نه به کسی آموخته میشود بلکه آن رادر وجود خویش کشف میکند، میطلبد، اینها مفاهیمی نیستند که بتوان از بیرون و بدون حضور وجودی و شوق درونی به کسی آموخت بلکه باید آنها را حس و کشف کرد(کریمی، 1381).
در واقع نمیتوان از طریق تبلیغ بدون ترغیب و تربیت بدون تمایل درونی، فردی را به دوست داشتن چیزی وا داشت. مربی میتواند مایههای فطری درون متربی را از طریق کششهای زیبایی شناختی پرورش دهد و تمایل و علاقه به مفاهیم مذهبی هم چون ایثار و شهادت را ایجاد نماید. بنابراین هدایت احساسات و عواطف متربیان از طریق توجه به ابعاد زیبا شناسی وتأثیر روشهای مبتنی بربعد زیبایی میسر میشود. زیبایی عشق را میآفریند و عشق حرکت و شور در عمل را ایجاد مینماید و ما در انتقال این فرهنگ نیازمند انسانهایی هستیم که دراین ابعاد پرورش یافته باشند.
زیبایی هم چون عشق از جلوههای هستی به حساب میآید. از آنجا که کمال و مطلق هستی، خداوند است بالطبع کمال زیبایی نیز از آن خداوند است، و هرجا ردپایی از عشق باشد جلوهای از زیبایی نیز خود را آشکار میسازد. روایاتی وجود دارد که در زمینهی عشق سخن گفته است. برای نمونه امام حسین فرمودند: خوشا به حال کسی که با چشمان و زبانش به عبادت عشق میورزد. از طرفی قرآن قلب را مرکز شناخت و معرفت حقیقی و کانون عواطف انسانی به ویژه عشق، یاد کرده است. بنابراین عشق راهی بسوی شناسایی حقیقی میباشد. عشق و دل مهمترین منبع معرفت دینی تلقی میشود. درواقع به تعبیر عرفا، آموزههای قرآنی نیز همانند جهان هستی ازظاهر و باطن تشکیل شده است. علاوه بر جنبهی معرفتی عشق در حوزه دینی عرفا به نقش آن در تعامل با حضرت احدیت و به طور کلی جهان هستی نیز توجه داشته اند این تعامل درشیوههای رفتاری انسان ظاهر میشود. ایثار و عبادت و پرستش تبلوری از شیوه رفتاری انسان در تعامل با خداوند است(شمشیری، 1385).
البته هدف و منظور از عشق همان عشق الهی است به گونهای که انسان بجز خدا نبیند و همه چیز از میان برداشته شده به جز الله هیچ به جا نماند بنابراین جذبی که میان موجودات برقرار است همگی نشانه هایی از عشق اصیل الهی است. از شیوههای تاثیر گذار بر متربی این است که به گونهای این مفاهیم ارائه شود که به غیر از دادن بینش که شرح آن گذشت عواطف و احساسات نیز جهت داده شود، زیرا جنبهی عاطفی یکی از ابعاد مهم تربیت میباشد. در واقع هر چه واجد حس و زیبایی باشد در انسان رغبت و انگیزه ایجاد میکند و کششی را در وی پدید میآورد به طوری که رفتارهای شخصی را هدایت کرده در جهت صحیح قرار میدهد. بر اساس مبنای جذبه حسن و زیبایی روش تزئین کلام شیوهی مناسبی میباشد. کلام آیینه مفاهیم و معانی است. این آینه هر چه مصفاتر باشد به همان میزان بر شفافیت و نفوذ مفاهیم و معانی خواهد افزود. از این رو لازم است مربی بنگرد که معانی و مفاهیم مورد نظر را در برابر چه آینهای قرار میدهد. قرآن که سخن خداوند است و برای تربیت انسان نازل شده است این شیوه را در اوج نمایان میسازد. بنابراین مفاهیم فرهنگ ایثار باید در واژهها به صورت هایی مطرح و به تصویر کشیده شود که منعکس کنندهی زیباییها و بسیار رغبت برانگیز باشد در این صورت بوسیله جذب عواطف و احساسات متربیان زمینهای برای رشد تفکر در این موضوع فراهم شود. برای انتقال موثر و دائمی مفاهیم ایثار و شهادت در محیطهای تربیتی باید از روشهای زیبایی شناسانه استفاده نمود. بدون «جذبه» و «جمال هنری» هیچ اثری پایدار نخواهد ماند و هیچ پیامی از سطح شنیدن فراتر نخواهد رفت. و هنر مربی «آفرینش زیبایی» در ارائه پیام تربیتی است. البته زیبایی تنها در ظاهر پیام و بیرون از ذهن متربی مطرح نمیشود بلکه حس زیبا شناسی، تعامل دو جانبه بین مربی و متربی در قالب کنش روانی ـ عاطفی است که منجر به زایش زیبایی میگردد(باقری، 1385).
اساساً یکی ازنیازهای فطری انسان میل به زیبایی و جمال دوستی است. در انسان گرایش به جمال و زیبایی چه به معنای «زیبایی دوستی» و چه به معنای «زیبایی آفرینی» که نامش هنر است وجود دارد(مطهری، 1373).
در این روش مربی از جهان واقعی و عوامل بیرونی پیام تربیتی را ارائه میدهد و متربی از اثر آن واقعیت درون را فرا میخواند و این فراخوانی تنها با نیروی جذبه و شوق درونی حاصل میآید. اشتیاق دستیابی به واقعیت بیرونی برای بازیابی و باز آفرینی واقعیت درونی فرایند یک تربیت فعال را به نمایش میگذارد(کریمی، 1381).
در دین اسلام به عناصر زیبا شناسی اشاره شده است. اساساً آفرینش از نظر قرآن کریم با جمال و زیبایی آمیخته است.« $¯RÎ) $oYù=yèy_ $tB n?tã ÇÚöF{$# ZpoYÎ $ol°; »(سوره کهف، آیه 7) یعنی ما آنچه از مناظر طبیعی که در روی زمین است به عنوان زینت زمین قرار دادیم و کره زمین را بدان مزین ساختیم و در جای دیگر میفرماید:« $¯RÎ) $¨Zy uä!$uK¡¡9$# $u÷R9$# >puZÌÎ/ É=Ï.#uqs3ø9$# »(سوره صافات، آیه 6). یعنی ما آسمان دنیا را با ستارههای روشن زینت دادیم. ترغیب و تشویق به کار جمیل در قرآن کریم بارها مورد اشاره قرار گرفته است. حتی از سادهترین و مادیترین وقایع میتوان زیباترین و معنویترین معانی را استخراج کرد، چه رسد به وقایع و پدیده هایی که فی نفسه واجد زیبایی و قداست ماورایی هستند. مانند مفاهیم ایثار و شهادت و ایمان و تقوی. همهی این مفاهیم حاکی از نقش برجستهی عنصر زیبایی و جمال خواهی در آیین تربیت الهی است، زیرا به واسطهی حس زیبایی دوستی است که انسان به معنویات و ارزشهای دینی راه مییابد در زیبایی است که انسان کشش پیدا میکند و شوق درونی اش شکفته میشود، به وجد میآید و لحظات جذبه را فرا میگیرد. در چنین شرایطی بهترین فرصت برای «تربیت دینی» و «تربیت انسان ایثارگر» حاصل میشود. در زیبایی لذت است و در لذت معنوی زیبایی است و در این دو عشق و کشش و تمایل درونی که ریشه در فطرت دارد نهفته است. کوشش در رابطه با کشش و «جذبه» منجر به جوشش درونی میشود. و جوشش درونی مقدمهی پذیرش پیام تربیتی مربی است. پس باید مربی روان کودک و نوجوان را مستعد سازد و با تلطیف باطن و مایل کردن عواطف او کاری کند تا دل او بدون تکلف و تصنع در میدان تأثیر جاذبه پیام قرار گیرد زیرا اگر زمینه سازی اولیه برای پذیرش پیام صورت نگیرد همه تلاشها و اقدامات تربیتی بی ثمر خواهد ماند(کریمی، 1381).
یکی از راهبردهای کلیدی در درک زیبایی شناسانه از مسایل مختلف تربیتی به کارگیری «هنر موسیقی» در فرایند تعلیم و تربیت است. «فلسفه زیبا شناختی» در این حدیث زیبا است که «ان الله جمیل و یحب الجمال»خداوند خود زیباترین زیبایان همه عالم، و دوست دار همه زیباییهاست.
این حدیث ناظر برضرورت وجود معنای زیبا شناسی و پرورش حس زیبایی دوستی در تعلیم و تربیت است. شیوهای که میتوان از طریق آن معنای زیبایی مانند ایثار و از خودگذشتگی را به متربیان نشان داد. تاثیر و اعجاز هنر موسیقی و نقش آن در عرصه تعلیم و تربیت نباید مورد غفلت قرار گیرد. با نوا و آوای موزون ودلنشین موسیقی است که میتوان در تربیت عاطفی و پرورش حس زیبایی دوستی متربیان تاثیر بنیادی گذاشت. یکی از رهیافتهای چنین پرورشی ترویج و تقویت گرایشهای انسانی همچون ایثار در آنان است که با تقویت حس حقیقت جویی به اوج خودمیرسد. بنابراین متخصصان تعلیم و تربیت باید به جای روشهای معمول تربیتی مانند روش نصیحت و پند و اندرز و انتقال صرف اطلاعات، تلاش کنند در قالب این هنر زیبا و دل انگیز مفاهیم معنوی راارائه دهند. بنابراین در مدرسه میتوان از هنر موسیقی و هنر شنیدن آوا و نوای موزون کودکان و نوجوانان را با عناصر مهم فرهنگی و معنوی مانند ایثار و شهادت آشناکرد(شریف زاده و یوسفی، 1385).
2-26- ارزش شناسی ایدئالیستی
در ارزش شناسی ایدئالیستی، ارزشها چیزی بیش از این ترجیحات خالص انسانها هستند ؛ ارزش ها در واقع وجود دارند و ذاتاً در ساختار جهان موجودند. تجربه ارزش ماهیتاً شامل پیروی از خیر است که در مطلق وجود دارد. در این صورت، ارزش ها مطلق، ابدی، لایتغیر و کلی هستند. اگر مردم در تصمیم گیریهای اخلاقی خود دچار خطا میشوند به سبب آن است که احساس، ظن و اغتشاش ذهنی، بینش آنان را زایل میسازد. ایدئالیست ها به ما گوشزد میکنند که در جستجوی ارزش به هسته اخلاقی نوع بشر که در طول تاریخ پایدار مانده است، بنگریم. سلوک اخلاقی از جنبههای دائمی سنن اجتماعی و فرهنگی سرچشمه میگیرد که در واقع شامل خرد عصر گذشته است که در زمان حال فعلیت دارد. منابع غنی تربیت ارزشی را در موضوعاتی همچون تاریخ، ادبیات، دین و فلسفه میتوان یافت. به نظر ایدئالیست ها، تجربه زیبایی شتاختی ما بر اثر آرمانی کردن جهان پیرامون مان به دست میآید. هنر، ایدههای ما را در خصوص واقعیت تجسم میبخشد. توفیق هنر در این است که تمثل های آرمانی شده امور روز مره زندگی را متجلی سازد. شخصیت بهره مند از ذوق زیبایی شناختی، همچون اثرهنری از هماهنگی و توازن برخوردار است. برای پرورش ذوق زیبایی در متعلم، باید زمینه آشنایی او را با آثار بزرگ هنری و ادبی فراهم آورد تا به درک جوهرهای که موجب جاودانگی آنها است، نائل گردد(پاک سرشت، 1388).
2-27- ارزش شناسی رئالیستی
ارزش شناسی رئالیستی نظریهای عینی مبتنی بر این باور است که ماهیت ارزشی اشیاء را می توان از طریق شناخت حدس زد. ارزش یک فعل در شی یا در روابط بین اشیاء نهفته است به نحوی که بتوان آن را شناخت، مورد قضاوت قرار داد یا برآورد کرد. در تقابل با طرفداران نظریههای عاطفی ارزش شناسی که به احساسات درونی تکیه میکنند، رئالیست ها معتقدند که افعال و ارزش گذاریهای ما را میتوان بر مبنای معیارهای عینی مورد ارزیابی و قضاوت قرارداد. رئالیست ها که خردورزی را به عنوان خصیصه ممتاز و فصل ممیز انسان ارج مینهند، ما را ترغیب میکنند تا ارزشهایمان را بر وفق ساختار واقعیت سازمان دهیم. از راه حصول معرفت نسبت به واقعیت مادی، طبیعی، اجتماعی و انسانی میتوانیم به انتخاب های واقع گرایانه و پایداری دست یابیم. بر مبنای شناخت میتوانیم انتخابهای خردمندانهای درباره زندگی معمول داریم. ایجاد توانایی برای چنین انتخاب هایی هسته آموزش و پرورش لیبرال یا رهایی بخش را تشکیل میدهد(پاک سرشت، 1388).
2-28- ارزش شناسی به مثابه ارزشگذاری آزمایشی
آزمایش گرایی دیوئی به همان اندازه درباره مسائل ارزشی صدق میکندکه درباره پژوهش واقعی. دیوئی خاستگاه احساسات و افعال اخلاقی و زیبا شناختی را تجربه انسانی تلقی کرد، نه شهود واقعیت غایی. ضعف عمده تعیین اعتبار ارزش بر پایه سنت این است که با توجیه آنچه در زمان و مکان ویژهای وجود دارد، دلیلی برای حفظ وضع موجود فراهم میآورد. دنیای به هم وابسته جدید، محتاج آن گونه روش ارزشگذاری است که بر پایه آن بتوان درباره تعارض های بین فرهنگی به داوری پرداخت.در جامعه تکنولوژیک کنونی که تحولات سریع خصیصه آن است، آداب ورسوم برای تعیین معیارهای ارزشی کفایت نمیکنند. روش ارزشگذاری دیوئی به منظور وحدت بخشیدن به هدفها، ابزارها، و غایات طراحی شده است. وقتی که غایتی تحقق پیدا میکند، به ابزاری برای تأمین غایت دیگری تبدیل میشود. اگر فردی غایت معینی را خواستار باشد، ضروری است که درباره ابزار مناسب و موثر برای دستیابی به آن غایت، پرسشهایی به عمل آورد. درموقعیتهای تربیتی، نظریه ارزش دیوئی فعالیت ذهن های جستجوگر را درفضای باز کلاس درس ترغیب میکند. چنین فضای بازی متضمن این خطر است که ایدهها و ارزش های دیرپا به کناری نهاده شوند یا دوباره سازی شوند. اما فضای باز کلاس درس به معنای هرج و مرج تربیتی یا رمانتیسم ساده اندیشانه نیست، بلکه فضای باز مستلزم ترتیباتی اجتماعی است که کاربرد روش عقلانی، یا همانا روش آزمایشی را برای رویارویی بامسائل انسانی راهبر باشد(پاک سرشت، 1388).
2-29- نظریه یادگیری اجتماعی بندورا
البرت بندورا[15]و همکارانش در سالهای(65-1963) نظریه یادگیری خود را مبتنی بر اصول تقلید و سرمشق گیری طرح و تنظیم نمودند. به اعتقاد آنان تمرین برای یادگیری لزومی ندارد. شاگرد مطالب را از راه تقلید و مشاهده میآموزد. بدین معنا که کودک با مشاهده رفتار و کردار سرمشق یا شخص نمونه موفق به یادگیری میشود و در شرایط و زمان مقتضی عین همان رفتار و کردار را انجام میدهد. به اعتقاد بندورا بیشترین مطالبی که آموخته میشوند به وسیله مشاهده و تقلید از سرمشقها صورت میگیرد. مشاهده رفتار سرمشق یا مدل اساس یادگیری آدمی به شمار میآید. چهار چوب داوری یا ملاک سنجش شخص دارای تأثیر زیادی در گزینش سرمشق هاست و برای شخص این امکان را فراهم میآورد که از کدام یک از رفتارهای سرمشق باید تقلید شود. به واسطه تقلید است که پاسخ به گونهای بی سابقه و نوظهور بروز میکند. بندورا اثرات سرمشق گیری را به سه گونه مشخص کرده است:
1. یادگیری از راه مشاهده و آن کسب رفتار یا پاسخ های جدیدی است که در خزانه رفتاری یادگیرنده موجود نبوده است. مانند کودکی که برای نخستین بار کف زدن دیگران را هنگام تشویق مشاهده میکند و او هم میآموزد که برای تشویق دیگران کف بزند.
2. اثر تشویقی و تنبیهی: کودک هنگامی به دزدی ادامه میدهد که پدر و مادر یا همتایان مورد اعتماد او را به این کار تشویق کنند و زمانی از آن دست میکشد که سرمشق ها او را از این کار بازدارند یا به نحوی تنبیه کنند.
3. نفوذ و اهمیت سرمشق: یادگیرنده یا مشاهده کننده به سبب اهمیت و احترامی که برای سرمشق قائل است رفتار و کردار او را چشم و گوش بسته انجام میدهد، حتی از تکیه کلام، طرز آرایش و پوشاک، شیوه برخورد و نشست و برخاست او تقلید میکند.
4. با توجه به مراتب بالا به اعتقاد بندورا و همکارانش باید شاگردان را، تا جائی که امکان پذیر است، به مشاهده آزمایش ها و فعالیت های مختلف علمی و آموزشی واداشت و آنان را به گردشهای علمی، بازدید و مانند اینها راهنمایی کرد. عمدهترین مفهوم نظریه یادگیری اجتماعی بندورا یادگیری از راه مشاهده یا الگوبرداری است. در نظریه بندورا به روشهای زیر میتوان رفتارهای مطلوب را ایجاد و افزایش داد. با استفاده از اصل اکتساب، یعنی از راه مشاهده رفتار دیگران که عملی را انجام میدهند و فرد از راه مشاهده آن عمل را میآموزد. با استفاده از اصل بازداری زدایی، یعنی از طریق مشاهده الگویی که بدون تجربه هیچ گونه پیامد نامطلوب رفتاری را که مشاهده کننده از انجام آن بیمناک است انجام میدهد. با استفاده از اصل آسان سازی، یعنی کسی که از قبل رفتاری را آموخته است اگر شاهد انجام آن رفتار ازسوی کسان دیگری باشد خود به انجام آن رفتار راغب خواهد شد. در نظریه بندورا با استفاده از راههای زیر میتوان رفتارهای نامطلوب راکاهش داد یا آنها را ازخزانه رفتاری فرد حذف کرد. با استفاده از اصل بازداری، یعنی اگر فرد الگویی را مشاهده کند که به خاطر انجام رفتارش تنبیه میشود، احتمال انجام آن رفتار از سوی مشاهده کننده کاهش مییابد. با استفاده از روش رفتار ناهمساز، یعنی فرد رفتارهایی را از الگو مورد مشاهده قرار میدهد که با رفتار مشکل آفرین او ناهمساز یا مغایر است. در روش الگو برداری نهان، به جای نمایش دادن صحنههای زنده، از فرد خواسته میشود تا الگوهایی که به رفتارهای خاص اشتغال دارند در ذهن خود تجسم نمایند(پارسا، 1380).
بخش سوم: بررسی پیشینه تحقیق
در همين زمينهي مطالعهي امين زاده(1376) نشان داد دركشور پيشرفته صنعتي 7 درصداز اهداف آموزشي به وسيلهي محتواي كتابهاي درسي به دانشآموزان انتقال داده ميشود، هم چنين در ژاپن ارزشهاي بنيادي چون ميهن پرستي از دورهي ابتدايي در مدارس ترويج وسعي ميشود، فرهنگ آن به دانشآموزان منتقل شود. از اين رو بايد پذيرفت كه محتواي كتاب درسي در ترويج فرهنگ و واژههاي ارزشمند به دانشآموزان جايگاه ويژهاي دارد.
· عابدي، (1385) درپژوهشی با عنوان بررسي تأثير انتظار بر فرهنگ ايثار و شهادت بين جوانان، به این يافتهها رسید:
- انتظار برديدگاه جوانان نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت تأثير مثبت داشته است.
- تأثيردادن انتظار در مسائل مختلف زندگي جوانان بر روحيه ايثارگري و شهادت طلبي آنان تأثير مثبت دارد.
- جوانان معتقد به انتظار نسبت به بقيه تمايل بيشتري به فرهنگ ايثار وشهادت دارند.
· شریف زاده ویوسفی، (1387) دربررسی شیوهها و الگوهای تربیتی و فرهنگ ایثار و شهادت دریافتند که توجیه رفتار از خود گذشتگی و ایثار از نظر روانشناسی این است که این نوع رفتارها با نیازهای سطح پائین قابل توجیه نیست. مثل نیاز به خودشکوفایی که در بالاترین سطح از نیازها قرار دارد. همچنین این موضوع با بحث انگیزش ارتباط پیدا میکند انگیزش درونی است که بر عکس انگیزش بیرونی با پاداش و تنبیه قابل کنترل نیست و در این پژوهش به روش های تربیت اجتماعی، روش الگویی، ایجاد بینش و بصیرت و شیوههای مبتنی بر زیبایی شناسی مورد بررسی قرارگرفته است. و نتایج آن عبارتند از:1- ایجاد شناخت و بصیرت و ایجاد تحول باطنی فرد2- جهان بینی فردکه با بینش عمیق آمادگی ایثار و از خودگذشتگی درمتربی ایجاد میگردد3-تربیت اجتماعی و یافتن جایگاه فرد در بستر فرهنگی و اجتماعی4- میراث فرهنگی(شهید و شهادت)به افراد منتقل شود.
· یوزباشی و همکاران (1387) به بررسی میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت درمحتوای کتابهای درسی و فرهنگ اسلامی درتعلیمات دینی دوره راهنمایی کشور پرداختند. یافتهها نشان داد درمجموع 299مرتبه به مولفههای فرهنگ ایثار وشهادت توجه شده است. بیشترین توجه به مولفههای مبارزه با تجاوزگر و ظلم(94) و مقاومت و ایستادگی (54) کشته شدن در راه خدا (39) مبارزه با ظلم و جهل (36) و کمترین میزان توجه درکتابهای فرهنگ اسلامی و تعلیمات دینی به مولفههای بالاتر از وظیفه انجام دادن، هیچگونه توجهی نشده و به مولفه تلاش و سازندگی تنها یکبار توجه شده است.
· سبحانينژاد، (1387) راهكارهاي ترويج فرهنگ ايثار وشهادت در بين كودكان را مورد بررسی قرار داد. جامعه آماري تحقیق آنان كليه كتب، مقالات و متون مربوط با موضوع بوده است يافتههاي پژوهش حاكي از آن است كه روش هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت به كودكان عموماً بر روش اسوه سازي و الگو برداري، روش آسان سازي، روش مشاهده و روش داستان گويي استوار است.
محقق معتقد است كه آنچه امروز بيش ازهر چيز نيازمند آن هستيم انگيزههاي ايثارگرانه مستمر، مداوم، آگاهانه، هدفمند و رشد يافته است. در واقع آدمي جز با رشد انگيزه، پروردن، تقويت آن و نيز آموختن، مشاهده و لذت بردن از پيامدهاي آن نمي تواند به مرحله ايثارگري برسد. در اين بين نهاد خانواده بعنوان مهمترين بخش تربيتي كه با كودكان سر و كاردارد بايد انگيزههاي ايثارگرانه را با روش هاي ارشادي و تربيتي در كودكان ترويج دهد. خانواده موظف است بذرهاي نيك انديشي را درضمير پاك كودكان جستجو كند و بپروراند. مهمترين اقدامات والدين در اين مسير مي تواند هدايت رشد اجتماعي كودكان درتعامل مستقيم آنان با ديگران و مشاهده تعاملات خانواده باشد. والدين بايد مفهوم حقوق و انتظارات متقابل و نوع دوستي را به فرزند خود بياموزند و خود نيز به عنوان الگوي عيني فرزند رفتار ايثارگرانه داشته باشند و با چشم پوشي از خواسته هاي خويش اين امر را به صورت عملي به كودكان بياموزند. ايثار و شهادت به عنوان والاترين ارزشهاي انساني در دين مبين اسلام مد نظر بوده و همواره بر آن تأكيد شده است. اين مفاهيم ژرف در طول تاريخ همواره سرنوشت بشر را تعيين كرده و او را از نابودي معنوي نجات داده است.
در فرهنگ اسلامي ما توجه به اين مفاهيم همواره رايج بوده و پس از انقلاب اسلامي و در هشت سال دفاع مقدس به اوج خود رسيد. اهميت والاي اين امر، لزوم توجه به آن را در جامعه امروز كه با مفاهيمي چون جهاني شدن و در هم آميختن و حتي تهاجم فرهنگي همراه است، نشان ميدهد. در اين بين كودكان به عنوان آينده سازان فرداي بشر، نيازمند آشنايي با اين مفاهيم و حتي ميل به تحقق آن در جهت ساختن جامعهاي آزاد و اسلامي اند.
براي آموزش و ترويج ايثار و شهادت به كودكان، اولين چيزي كه بايد مد نظر داشت و درباره آن آگاهي پيدا كرد شناخت روحيات و مراحل رشد ويژگي هاي كودكان است بايد توجه داشت كه وجود گرايش ديني دركودكان انكار ناپذير است، آنها سرشت خداجوي دارند و مفاهيم اساسي دين اسلام نيز اموري است كه با سرشت كودك سازگاري دارد و اكتسابي نيست؛ وظيفه تعليم و تربيت شكوفا كردن اين گرايشهاي فطري است.
· سليماني، (1387) در مقايسه ديدگاه جوانان آشنا با فرهنگ ايثار و شهادت با بقيه جوانان نسبت به توانائي هاي خود، به این يافتهها رسید: جواناني كه به مسئله ايثار و شهادت اعتقاد راسخ تري دارند، نسبت به توانائي هاي خود ديدگاه جامع تري دارند. و جواناني كه به ايثار و شهادت اعتقاد محكم تر دارند، داراي هويت منسجم تر نسبت به بقيه جوانان هستند.
درباره راهكارهاي فرهنگيـ تقويت فرهنگ ايثارو شهادت دربين دانشآموزان چيست؟
- معرفي و شناساندن اسوههاي ايثار وشهادت به نسل جوان شناسائي احساس خودباوري مذهبي و ملي ناشي از فرهنگ ايثار وشهادت دردانش آموزان.
-ارائه و معرفي جلوه هاي زيباي وصيت نامههاي شهداء به دانش آموزان.
- تشريح و توضيح نقش فرهنگي ايثار و شهادت براي دانش آموزان مشاهده مي گردد و در همه راهكارهاي مربوط نتيجه تاثير ترويج فرهنگ ايثار وشهادت در بين دانش آموزان تاييد ميگردد.
- همچنين راهكار بررسي و توضيح ديدگاه حضرت امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري در مورد ايثار و شهادت براي دانش آموزان مهمترين راهكار فرهنگي تقويت فرهنگ ايثار و شهادت بين دانش آموزان به حساب ميآيد و در مجموع 84 درصد اعضاي نمونه راهكارهاي فرهنگي را در زمينه تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان موثر ميدانند.
و نتایج جهت تقویت فرهنگ ايثار وشهادت در بين دانش آموزان عبارتند از :
- تشويق و دعوت دانش آموزان به بررسي دركتب و مقالات مربوط به فرهنگ ايثار وشهادت.
- تحليل و بررسي فرهنگ ايثار و شهادت در طول تاريخ براي دانش آموزان.
- آموزش راههاي رسيدن به ملاكها و معيارهاي ايثار وشهادت.
- آموزش و معرفي عوامل گرايش به فرهنگ ايثار وشهادت.
برگزاري دورههاي آموزشي فوق برنامه در جهت معرفي موانع گرايش به فرهنگ ایثار و شهادت مشاهده ميگردد. راهكار برگزاري دورههاي آموزشي فوق برنامه در جهت معرفي موانع گرايش به فرهنگ شهادت و ايثار مهمترين راهكار آموزشي تقويت فرهنگ ايثار وشهادت در بين دانش آموزان به حساب ميآيد و در مجموع 78 درصد اعضاي نمونه راهكارهاي آموزشي را در زمينه تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان مهم و موثر ميدانند.
و نتایج راهكارهاي اجتماعي تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان عبارتند از :
- ارائه ديدگاه جامعه شناختي از تأثير فرهنگ ايثار و شهادت به دانش آموزان.
- مواجه نمودن دانش آموزان با فرماندهان و افراد موثر در دفاع به عنوان نماد فرهنگ ايثار و شهادت.
- بازديد و حضور در مناطق جنگي از نظر بعد مكاني فرهنگ ايثار و شهادت.
- استفاده از هنرهاي تجسمي و نمايشي در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت.
- حضور در آرامگاه شهداء و بيمارستانهاي جانبازان و شناسائي اجزاء فرهنگ ايثار و شهادت.
نتيجه تاثير اين راهكارها بر ترويج فرهنگ ايثار وشهادت دربين دانش آموزان است همچنين راهكار مواجه نمودن دانش آموزان با فرماندهان و افراد موثر در دفاع مقدس به عنوان نمادهاي فرهنگ ايثار و شهادت مهمترين راهكار اجتماعي تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان به حساب ميآيد و در مجموع 69 درصد اعضاي نمونه راهكارهاي اجتماعي را در زمينه تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان مهم و موثر ميدانند. بسياري ازكشورهاي پيشرفته براي انتقال فرهنگ و ميراث خود از محتواي كتابهاي درسي استفاده ميكنند.
· محمدی،(1389) پژوهشی با عنوان راهكار تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان از ديدگاه فرهنگيان شهرستان نجف آباد انجام داد و به نتایج زیر دست یافت:
- راهكار فرهنگي تقويت فرهنگ ايثار وشهادت در بين دانش آموزان چيست؟
معرفي و شناساندن اسوه هاي ايثار و شهادت به نسل جوان، شناسائي احساس خودباوري مذهبي و ملي ناشي از فرهنگ ايثار وشهادت در دانش آموزان، ارائه و معرفي جلوه هاي زيباي وصيت نامههاي شهداء به دانش آموزان، بررسي و توضيح ديدگاه حضرت امام خميني(ره) و مقام معظم رهبري در مورد ايثار و شهادت و تشريح و توضيح نقش فرهنگي ايثار و شهادت براي دانش آموزان.
- راهكار آموزشي تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان چيست؟
تشويق و دعوت دانش آموزان به تحقيق و بررسي دركتب و مقالات مربوط به فرهنگ ايثار و شهادت، تحليل و بررسي فرهنگ ايثار وشهادت در طول تاريخ براي دانش آموزان، آموزش راههاي رسيدن به ملاكها و معيارهاي ايثار وشهادت، آموزش ومعرفي عوامل گرايش به فرهنگ ايثار و شهادت، برگزاري دوره آموزشي فوق برنامه در جهت معرفي موانع گرايش به فرهنگ ایثار و شهادت.
- راهكار اجتماعي تقويت فرهنگ ايثار و شهادت در بين دانش آموزان چيست؟
ارائه ديدگاه جامعه شناختي فرهنگ ايثار و شهادت به دانش آموزان، مواجه نمودن دانش آموزان با فرماندهان و افراد موثر در دفاع مقدس بعنوان نمادهاي فرهنگ ايثار و شهادت، بازديد و حضور در مناطق جنگي از نظر بعد مكاني فرهنگ ايثار وشهادت، استفاده ازهنرهاي تجسمي و نمايشي در تقويت فرهنگ ايثار و شهادت، حضور در آرامگاه شهداء و بيمارستان هاي جانبازان و شناسائي اجزاء فرهنگ ايثار و شهادت.
از ديدگاه نمونه راهكار فرهنگي بيشترين تأثير را درتقويت فرهنگ ايثار وشهادت داشته است. پس از آن راهكار آموزشي و اجتماعي به ترتيب بيشترين تاثير را داشته اند.
عبدالمالکی و همکاران، (1389) به بررسی نقش فرهنگ شهادت در شکل دهی به هویت جوانان ایرانی پرداخته و چنین نتیجه گیری نمودند که با گسترش فرهنگ ایثار و شهادت طلبی لرزه بر اندام دشمنان میافتد و آنها را از نفوذ در دژهای اسلام مأیوس و نا امید میکند و چه بسیار پر برکت است برای مسلمانان و مأیوس کننده بر دشمنان و تأمل و تدبیر در فرهنگ ایثار و شهادت به خوبی راه تعالی و تکامل انسان را مینمایاند. شهادت مقولهای تأثیرگذار در شکل دهی به هویت جوان ایرانی است. باید از این فرهنگ به نحو شایسته و مطلوب در جهت هویت بخشی بهره گرفت. در شهادت سه ویژگی 1-فی سبیل الله 2- آگاهی 3- اختیار مشاهده میشود.
2-31- پشينه خارجي تحقيق
آلپورت وورنون در سال (1951) نتیجه گیری پژوهش خود را چنین اعلام کردند امتيازات مردان و زنان در شش معيار بسيار متفاوت است:
1- تئوريك: علاقه به پيگيري حقيقت با وسايل عقلاني
2- اقتصادي: علاقه به چيزهاي سودمند و عملي
3- اجتماعي: علاقه به معاشرت با مردم
4- زيبا شناختي: علاقه به زيبايي و هنر
5- سياسي: علاقه به قدرت يا نفوذ در مردم
6- ديني: علاقه بر تجربه ي عرفاني زنان علايق زيبا شناختي، اجتماعي و ديني بيشتري داشتند ولي مردان بيش تر به امور سياسي و تئوريك متمايل بودند.
7-زنان به مسايل اخلاقي علاقه ي بيشتري دارند تامردها و وقتي با بي عدالتي روبرو شوند، سخت تر اعتراض ميكنند و به علايم و كدهاي رفتاري علاقه مندتر و منظم جواب ميدهند.
هايد، (1958) در پژوهشی تحت عنوان مصاديق كاربردي در آسيب شناسي فرهنگ ايثارگري اشاره ميکند. آگاهي از فرهنگ، متضمن نوعي شناخت شناسي است. شناخت از فرهنگ ايثارگري ميتواند با تكيه به نحوه اسناددهي انسان ها درست و يا نادرست باد. مصداق عملي فرهنگ ايثارگري چيزي جز رفتار اجتماعي نيست. نمونه هايي از رفتار اجتماعي با هم تركيب مي شوند و فرهنگ ايثارگري را شكل مي دهند. قبل از شكل گيري چنين رفتاري، شناخت از آن رفتار شكل مي گيرد. يكي از آفتهاي شناخت فرهنگ ايثارگري ناهماهنگي شناختي است. همچنان كه پيشتر گفته شد رفتار ايثارگرانه متضمن مضامين شناختي است تا زماني كه شناخت انسان ها از اين رفتار متعارض نباشد تداوم و اشاعه آن نيز وجود خواهد داشت. اما اگر در فرايند شكل گيري شناخت از رفتار، تعارض پيش آيد تا مدل مصاديق عملي آن با مضامين شناختي آن يكسان نيست، جهت رسيدن به هماهنگي، انسانها تمايل به تغيير شناخت قبلي را خواهند داشت. در صحنه عمل و كاربردي يكي از آفت هاي مهم فرهنگ ايثارگري نشو رفتار غير ايثارگرانه در ايثارگران مي باشد. چون منجر به شناختي متعارض با شناخت قبلي مي شود. فرهنگ ايثارگري، عليرغم اينكه با گذشت زمان تغيير و تبديل هايي را مي گذراند به هيچ وجه نبايد استحاله كلي و ذاتي يابد. آفت شناختي ديگر در آسيب شناسي فرهنگ ايثارگري نوعي خطاي شناختي است به اين معني كه ما تمايل داريم شكست هاي ديگران را به عوامل دروني آنها و موفقيت هاي آنها را به عوامل بيروني نسبت بدهيم.
هاید توصیه می کند اولياي فرهنگي جامعه نبايد عوامل موقعيتي را ناديده بگيرند. فرهنگ ايثارگري در ارتباط با رويدادهاي محيطي است. براي اينكه زنده و پويا باشد قطعاً عوامل محيطي كه اين فرهنگ را احاطه مي كند بايد مورد توجه باشد. برجسته ترين رفتارهاي فرهنگ ايثارگري بايد به خوبي تدارك يابد. اگر فرهنگ ايثارگري داراي مضامين مادي و زود گذر باشد همين به عنوان آفتي براي شناخت از فرهنگ ايثارگري بروز مي كند كه در ادبيات روانشناسي اصطلاحاً به آن سوگيري شناختي «برجستگي» گفته مي شود. اين نوع سوگيري باعث مي شود كه ما برجسته ترين محرك ها را موثرترين نيز بدانيم، اگر شيئي داراي حركت باشد يا رنگ هاي چشمگيري داشته باشد احتمالاً ما آن را عامل وقوع هر تغييري كه در محيط ايجاد مي شود مي دانيم. زماني فرد ايثارگر كسي بود كه اسلحه به دست بوده و با دشمن مبارزه مي كرد و همين تصوير هم گوياي فرهنگ ايثارگري بوده است. اگر قرار باشد اين فرهنگ حفظ گردد، محرك هاي برجسته آن نيز بايد حفظ گردد. البته محرك اصلي فرهنگ ايثارگري مبارزه طلبي و رشادت است اما سوگيري وقتي وارد مي شود كه برجسته ترين محرك ها بر محرك هاي اصلي كه علت واقعي رفتار هستند، اما چندان برجسته نيستند، غلبه مي كنند و آنها را مي پوشانند.
همچنین وی اذعان میدارد اين است كه اولياي فرهنگي جامعه همواره بايد درصدد شناسايي محرك رفتار ايثارگري بوده و همان را به عنوان نكته برجسته قلمداد كنند در غير اين صورت محرك هاي برجسته غيرخودي و نامأنوس با فرهنگ ايثارگري جايگزين محرك اصلي مي شود. نحوه اسناد دهي موفقيت ها ميتواند بيروني و يا دروني باشد. شكي نيست كه حفظ حريم هر كشور مديون تلاش و ايثار ايثارگران است اما آنچه كه حافظ فرهنگ ايثارگري خواهد بود خود آن فرهنگ است نه عوامل متغير بيروني.
پيره، (1970) زنان بيشتر به ارزشهاي اجتماعي و نيازهاي بين افراد توجه دارند تا به امور انتزاعي تئوري يا ايدئولوژي سياسي.
سلكتون، (1971) زنان در گرايش قلبي، به دين و مسايل روحي و معنوي سازگارتر بودند. زنان گرچه احساسي ترند، ولي در مسايل اخلاقي سخت گيرترند.
ديكسون، (1973) در پژوهشی به بررسی میزان احساس محبت و از خود گذشتگی با توجه به جنسیت پرداخت و با توجه به مولفه های:
1. چگونگي ياري رساندن 2. احساس محبت
3. از خود گذشتگی 4. ایثار
مشخص کرد که دختران بيش از پسران این مولفه ها را در نظر دارند. و ميان مرد و زن تفاوت وجود دارد. معمولاً زنان در موقعيت هاي احساسات برانگيز براي ياري رساني فعال ميشوند، اما مردان درموقعيت هايي به ياري تمايل نشان ميدهند كه احساس قهرماني كنند.
كرولي، (1975) در پژوهشی زنان را از مردان عاطفي تر دانست.
«كرولي مردان بيش تر در موقعيتهاي خطر آفرين ايفاي نقش ميكنند. به علاوه بررسيها نشان ميدهد كه فعاليتهاي ياري رساني مردان تابع حضور ديگران است. به اين معنا كه چنان چه ديگران شاهد ياري گري فرد ياري رسان باشند، احتمال نقش آفريني مردان بيشتر ميشود. ياري رساني، كه مستلزم خطر بوده و همراه با مشاهده كنندگان باشد، جزو نقشهاي اجتماعي مردان محسوب ميشود». و ثابت کردند که گرايش قلبي به دين در ميان زنان بيشتر از مردان مشاهده ميشود. زن مسايل روحي و معنوي را با روان خود سازگارتر مييابد.
گلاور و برونينگ،(1975)در پژوهش تحت عنوان ثبات بخشي رفتار ايثارگري و عوامل برانگيزاننده آن به نتایج زیر رسید:
رفتار ايثارگري و عوامل برانگيزاننده بايد فراتر از عوامل مادي و بيروني عمل كنند. يكي از نكات عمده در آسيب شناسي فرهنگ ايثارگري اين است كه فقط به عوامل مادي و اقتصادي توجه شده است. به خصوص در سالهاي اخير كه بسياري از عوامل انگيزشي غيرمادي كمرنگ شده است.
يكي از وظايف اصلي شوراها به عنوان يك نهاد فراگير، قانوني و مردمي توجه به عوامل انگيزشي غيرمادي در نشر رفتارهاي ايثارگري است. البته در مواردي ناگزير به استفاده از عوامل انگيزشي مادينيز هستيم اما بايد توجه داشته باشيم كه رفع نيازهاي مادي ظرافتهاي خاص خودش را دارد چون اگر به صورت افراطي استفاده شود در گامهاي بعدي ايجاد توقع خواهد كرد كه عملا برآوردن آن مقدور نخواهد بود و اگر هم كمتر از حد معمول برآورده نشود حق ديگران ادا نخواهد شد. در نتیجه در بحث تاثير عوامل انگيزشي بر رفتار ايثارگري به برخي از عوامل كه در این رابطه دخيل هستند اشاره ميشود:
1. حفظ عزت نفس ايثارگران در برآوردن عوامل انگيزشي رفتار ايثارگري، از هر نوع ابزاري كه استفاده مي شود که در درجه اول عزت نفس ايثارگران بايد در نظر باشد. ممكن است چنين برداشت شود كه كمكهاي اقتصادي و مالي ضروري ترين نوع مداخله در امور انگيزشي رفتار ايثارگري است، اما واقع امر اينطور نيست چون در صورت عدم اجراي مناسب آن، به عزت نفس فرد ايثارگر آسيب مي رسد و در نهايت باعث اين نتيجه گيري مي شود كه آيا از دست دادن سلامتي و يا تحمل سالهاي پر استرس اسارت با دريافت وجوه مالي جبران پذير است. در آسيب شناسي فرهنگي ايثارگري هر نوع اقدام انگيزشي بايد در خدمات فرهنگ ايثارگري باشد. ايثارگر، وابسته به زمان و مكان است در حالي كه ايثارگري محدوديت زماني و مكاني ندارد. استفاده از ابزارهاي غلط ضمن اينكه درمواردي عزت نفس ايثارگران را جريحه دار ميسازد مانع اشاعه فرهنگ ايثارگري نيز ميشود.
2. پيوستگي خدمات رساني به ايثارگران.
3. بي واسطه بودن خدمات رساني به ايثارگران.
4. پيوسته بودن خدمات رساني به ايثارگران.
5. ايجاد احساس كارآمدي درايثارگران.
6. بهره گيري از علايق ايثارگران.
در پژوهشی که توسط اداره بازماندگان جنگ در آمریکا[16] در سال (2005) انجام شد نتایج زیر حاصل شد و همچنین پیشنهاداتی، در زمینه ارائه تسهیلات به سربازان ارائه نمود که همه عملی شدند. به بعضي از اين تسهيلات كه در ابعاد مختلف آموزشي، درماني، مادي و ... انجام مي شود، اشاره شده است. تسهيلات ويژه براي سربازان جنگي در آمريكا شامل:
1. ارائه سرويس مسكن (دائم يا درازمدت اجارهاي) براي ايثارگران و وابستگان آنها.
2. مراكز خدمات مراقبتي به زندانيان جنگ و دارندگان نشان افتخار و سربازان جنگ خليج فارس شامل پرستاري در منزل، امكانات پزشكي و توانبخشي، تسهيلات دارويي، دندانپزشكي و معالجه بيماران الكلي و معتاد، تسهيلات بصري و سمعي و اعضاي مصنوعي.
3. مراكز مشاوره آموزش هاي شغلي.
4. دفتر آموزشي رزمندگان كه براي آموزشي رزمندگان در كالج ها و دانشگاه هاي آمريكا را بررسي و كنترل ميكند و پشتيباني آنها را تا گرفتن مدرك بر عهده دارد.
5. كالج هارپر و دانشگاه تنسي برنامه هايي براي آموزش رزمندگان و آموزش مكاتبه اي تدارك ديده اند.
6. كالج Erie برنامه هاي آموزشي رابراي داوطلبان از اول ژوئن 1985 تا 1998 ارائه نموده و وزارت دفاع آمريكا براي كساني كه از سال 1977 مشاركتهاي فعالانه داشته اند تا سقف 8100 دلار هزينه تحصيل پرداخت مي نمايد.
7. سیستم مراقبت سلامت بازماندگان جنگ در ایالت تگزاس[17]تسهيلاتي را براي سربازان جنگ ويتنام، جنگ هاي خارجي و سربازن داراي نشان افتخار در نظر گرفته است.
8. دانشگاه امپوريا[18] شرايط ويژه اي براي پذیرش بازماندگان جنگ[19]در صورتي كه داراي ناتواني جسمي حداقل 20% باشند تدارك ديده و به سربازان قديمي داراي ناتواني در زمينه كاريابي، تسهيلات آموزشي، مدارك عالي شغلي، مدارك دانشگاهي و حرف شغلي به خود و خانواده هايشان ارايه مي دهد.
10. در دپارتمان امور سربازان، زير آرم دپارتمان جمله) ايثارگران مقدم هستند)[20] حك شده است.
11. در دانشگاه اكلاهاما ميليون ها دلار براي امور آموزشي، بهداشتي و مشاوره اي سربازان هزينه مي شود.
3-1- مقدمه
هدف از انتخاب روش تحقيق آن است كه محقق مشخص نمايد چه شيوه و روشي را اتخاذ كند. تا او را هرچه دقيق تر، آسانتر، سريعتر در دستيابي به پاسخ يا پاسخ هايي براي پرسش يا پرسش هاي تحقيق مورد نظر كمك كند و انتخاب روش انجام تحقيق بستگي به هدفها و موضوع پژوهش دارد. در این فصل نخست خلاصهاي از روش تحقيق، جامعه آماری، حجم نمونه ، روش نمونه گیری، روش جمعآوري اطلاعات، اعتبار و روایی پرسشنامه، و روشهای تجزیه و تحلیل آماری پرداخته خواهد شد.
3-2- روش تحقيق
انتخاب روش تحقيق بستگي به موضوع تحقيق، اهداف و ماهيت آن دارد. بنابراين این تحقيق توصیفی و از نوع پيمايشي است كه به بررسی روشهای موثر الگودهی و الگوگیری نوجوانان و جوانان ازفرهنگ ایثار و شهادت ميپردازد.
3-3- جامعه آماری
جامعه آماری این تحقیق شامل دانش آموزان سوم راهنمایی و دانش آموزان سوم متوسطه (نوجوانان)، دانشجویان (جوانان)،مسئولان فرهنگی و ایثارگران استان چهارمحال و بختیاری در سال 1391 میباشد.
حجم نمونه48000 نفر مي باشد كه در این تحقيق 533 نفر از 7 شهرستان به صورت تصادفی ساده و با استفاده از جدول نمونه گیری کرجسی و مورگان (1970) انتخاب شدند .
برخي از ويژگي هاي نمونه مورد مطالعه در جداول (3-1) ارائه شده است.
جدول (3-1):توزيع فراواني نمونه مورد مطالعه بر حسب گروههای مورد مطالعه
|
گروه |
تعداد |
درصد |
|
نوجوانان |
227 |
6/42 |
|
جوانان |
144 |
0/27 |
|
ایثارگران |
77 |
4/14 |
|
مسؤلان فرهنگی |
85 |
9/15 |
|
کل |
533 |
100 |
3-5- ابزار گرد آوري اطلاعات
در اين پژوهش براي جمع آوري اطلاعات از پرسشنامه محقق ساخته، استفاده شدكه پرسشنامه عوامل الگوگیری حاوی 60 سؤال و پرسشنامه عوامل الگودهی سازمانی با 15سوال که نحوه امتياز بندي و تفسير نتايج هر دو پرسشنامه در مقیاس 5 درجه ای لیکرت بوده، روش نمره گذاری پرسشنامه ها برای گزینه خیلی زیاد نمره 5، به گزینه زیاد نمره 4، به گزینه متوسط نمره 3، به گزینه کم نمره 2، به گزینه خیلی کم نمره 1، اختصاص یافته است.
3-6- روایی پرسشنامه
با توجه به بررسی منابع نظری و پیشینیه پژوهش و مصاحبه با افراد جامعه آماری سوال باز و تبدیل آنها به سوالات چند گزینه ای به تعدادی از اساتید مرتبط با موضوع داده شد تا نظر کارشناسی ارائه دهند. بنابراین در این تحقیق از روایی صوری و محتوایی با نظر کارشناسان و اساتید استفاده شد. و بعد از تأیید سؤالات متناسب با موضوع پرسشنامه نهایی ساخته شد. سپس با توزیع پرسشنامه، روایی آن در بین 100 نفر از نمونه آماری مورد بررسی قرار گرفت. و به منظور هر چه بيشتر اعتبار بخشي سوالات پرسشنامه از نظرات استاد راهنما ومشاور استفاده شد.
3-7- پایایی پرسشنامه
براي سنجش قابليت پايايي دراين تحقيق از فرمول ضريب آلفای كرونباخ استفاده شده است. مقدار الفای کرونباخ در دو پرسشنامه 905/0 است و آلفا در پرسشنامه الگوگیری 889/0 در الگودهی سازمانی 895/0 است که در حد مطلوبي قرار دارند.
|
مقدارآلفای کرونباخ |
|