نگاه واقع گرا به روابط امام خميني و امام صدر

آشنايي امام صدر و امام خميني، از حدود سال هاي ۱۳۱۶ - ۱۳۱۷ و از منزل پدري امام صدر آغاز شد. زماني كه امام صدر يك نوجوان مدرسه اي ده ساله بود و امام خميني يك مدرس فاضل حدود ۳۵ ساله در حوزه علميه قم. امام صدر آن زمان «آقا موسي» خوانده مي شد و امام خميني «حاج آقا روح الله».
۱) «۱۴ خرداد» سالروز رفتن و آمدن دو امام بزرگوار است؛ امام خميني در ۱۴ خرداد سال ۱۳۶۸ چشم از جهان فرو بست و امام موسي صدر در ۱۴ خرداد سال ۱۳۰۷ چشم به جهان گشود. در طول سال هاي طولاني پس از پيروزي انقلاب در باره «رابطه اين دو بزرگوار» سخنان آميخته به افراط و تفريط زيادي گفته شده است. برخي اطرافيان امام خميني، امام صدر را با بي مهري مخالف آن حضرت و از دايره انقلاب خارج ناميدند و در اين راه چنان مبالغه كردند كه متأسفانه هيچ گاه از ربوده شدن آن بزرگوار و نيز عدم پيگيري مؤثر سرنوشت ايشان توسط جمهوري اسلامي ايران به درد نيامدند. بعضي اطرافيان امام صدر نيز از آن سو راه غلو پيمودند و آن بزرگوار را عقل منفصل امام خميني در خارج از ايران و رهبر انقلاب اسلامي در خارج از كشور ناميدند. به راستي حقيقت ماجرا چه است؟ رابطه امام صدر و امام خميني چگونه بود؟ از چه زماني آغاز شد؟ چگونگي گسترش يافت؟ ابعاد علمي، اجتماعي و سياسي آن به چه شكلي بود؟ امام خميني در حمايت از حركت امام صدر در لبنان چه نقشي داشت؟ امام صدر در حمايت از حركت امام خميني در ايران چه اقداماتي انجام داد؟ وجوه اشتراك و افتراق اين دو امام بزرگوار چه بود؟ و بالأخره آنكه امام خميني براي پيگيري سرنوشت امام صدر چه كرد؟ بديهي است كه يافتن پاسخ دقيق اين سؤال ها، مستلزم تكميل و تدوين تاريخ شفاهي اين دو بزرگوار و نيز جمع آوري و بررسي عميق اسناد و مدارك تاريخ معاصر شيعه، ايران و لبنان است. با اين حال يادداشت حاضر بر آن است تا به حكم «ما لا يدرك كله، لا يترك كله»، در چارچوب اطلاعات كنوني نگارنده و به شكلي گذرا، پاسخ هاي «اوليه اي» به سوالات فوق ارائه دهد.
۲)آشنايي امام صدر و امام خميني، از حدود سال هاي ۱۳۱۶ - ۱۳۱۷ و از منزل پدري امام صدر آغاز شد. زماني كه امام صدر يك نوجوان مدرسه اي ده ساله بود و امام خميني يك مدرس فاضل حدود ۳۵ ساله در حوزه علميه قم. امام صدر آن زمان «آقا موسي» خوانده مي شد و امام خميني «حاج آقا روح الله». مرحوم آيت الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري مجدد حوزه علميه قم تازه دار فاني را وداع كرده بود [۱۰ بهمن ۱۳۱۵] و مرحوم آيت الله العظمي سيد صدرالدين صدر، به عنوان وصي و جانشين ايشان رياست حوزه را بر عهده گرفته بود. منزل آيت الله صدر، خصوصا در آن دوران فشار رضاخاني، محل مراجعه و پناه عموم علماء و طلاب بود و طبيعتا امام خميني نيز بدانجا آمد و شد فراوان داشت. اندكي بعد جرياني ديگر رخ داد كه آمد و شد امام راحل را به آن منزل پر بركت مضاعف ساخت. پدر امام صدر يك جلسه خصوصي مذاكره علمي تشكيل داده بود كه در آن بر برخي كتب مهم فقهي حاشيه مي نگاشتند. دو تن از اعضاء برجسته آن جلسه عبارت بودند از مرحوم آيت الله العظمي سيد احمد شبيري زنجاني [پدر آيت الله العظمي سيد موسي شبيري زنجاني از مراجع بزرگوار كنوني] و مرحوم آيت الله سيد زين العابدين كاشاني و يكي از اعضاء جوان تر آن، امام خميني.
۳)امام صدر از سال ۱۳۲۲ رسما وارد حوزه علميه قم شد؛ تا اواخر سال ۱۳۲۵ مقدمات و سطوح حوزوي را تمام كرد و از ابتداي سال ۱۳۲۶ تا پاييز سال ۱۳۳۸، قريب ۱۳ سال تمام در دروس خارج حوزه هاي قم و نجف شركت كرد. اساتيد ايشان دو گروه بودند: استادان اصلي و بزرگواري كه امام صدر سال ها در دروس آنان حاضر شد و باصطلاح «ملازم» درس آنان بود؛ و برخي اساتيد بزرگوار ديگر كه امام صدر، خصوصا در ايام تعطيل، تنها چند صباحي در درس آنان حاضر گرديد. امام صدر از اساتيد اصلي امام صدر نبود و آن بزرگوار به جز بخش اندكي از كتاب رسائل در دوران سطح و نيز بخش اندكي از مبحث زكات در دوران خارج، نزد امام راحل تلمذ نكرد. امام صدر هم در فقه و هم در اصول، شاگرد مرحوم آيت الله العظمي سيد محمد محقق داماد بود. اساسا جمعي از نخبه ترين طلاب دهه هاي ۲۰ و ۳۰ حوزه علميه قم از شاگردان و ملازمين درس مرحوم آيت الله داماد محسوب مي شدند كه امام صدر، شهيد بهشتي و آيات عظام سيد موسي شبيري زنجاني، سيد مهدي روحاني، موسوي اردبيلي، مكارم شيرازي و سيد جلال الدين طاهري، از آن جمله اند. اين بزرگان معروف بود كه شاگردان خاص و ملازمين درس مرحوم آقاي داماد هستند، درست همانطور كه آيات عظام حسينعلي منتظري، محمد فاضل لنكراني، جعفر سبحاني و بسياري بزرگان ديگر شهرت داشتند كه شاگردان خاص و ملازمين درس حضرت امام هستند. امام صدر اگرچه در فقه و اصول براي امام راحل جايگاه بلندي قائل بود، اما آيات عظام محقق داماد، سيد ابوالقاسم خويي و سيد محمد باقر صدر را بر آن بزرگوار ترجيح مي داد و آيت الله العظمي سيد محمد كاظم شريعت مداري را نيز هم رديف ايشان مي دانست.
۴)اگرچه امام صدر با امام خميني ارتباط علمي اندكي داشت، اما محبت امام راحل مانند بسياري بزرگان ديگر در قلب او بود و همچنين لطف حضرت امام همواره شامل حال او. مكررا پيش آمد كه امام خميني به مشهد مقدس مشرف شدند و امام صدرِ جوان نيز به واسطه مرحوم آيت الله شيخ محمد صدوقي [شهيد بزرگوار محراب] همراه ايشان بود. همچنين معروف است كه يكي از سال ها مرحوم آيت الله العظمي صدر آيات حسينعلي منتظري و شهيد مطهري را مأموريت داد تا به ترتيب طلاب اصفهاني و مشهدي را براي صرف شام در شب عيد «فرحهٔ الزهراء» به منزل ايشان دعوت كنند.
مرحوم آيت الله العظمي سيد رضا صدر [برادر بزرگ امام صدر] يك هفته قبل از مراسم براي ۳۰۰ تن شام [پلو و خورش قيمه] سفارش داد كه مي بايست در موعد مقرر در منزل پدر تحويل داده شود. امام صدر جوان و شوخ طبع كه از قضيه مطلع شده بود، به اتفاق مرحوم آيت الله شيخ شهاب الدين اشراقي [داماد امام خميني] نقشه اي كشيدند تا غذاها را «تك» بزنند. آنها روز عيد دو ساعت زودتر نزد آشپز حاضر شدند و گفتند برنامه عوض شده است و ما خود آمده ايم غذاها را تحويل بگيريم. ديگ هاي غذا تحويل گرفته شد و بلافاصله بر روي يك گاري به باغي در منطقه سالاريه [خارج از محدوده آن روز قم] منتقل گرديد. آن شب ۳۰۰ تن ديگر از طلاب در باغ سالاريه حاضر شدند و شام سفارشي مرحوم آيت الله سيد رضا صدر را با اشتها تناول كردند.
يكي از بزرگاني كه آن شب در باغ سالاريه حضور داشت، امام راحل بود كه البته از همان روز اول در جريان نقشه قرار داده شده بود. مرحوم آيت الله سيد رضا صدر كه در ساعات آخر شب اطلاع حاصل كرده بود رو دست خورده است، بي درنگ دست به كار شد و با بسيج دوستان و تحمل مشقت و زحمت فراوان، شام ميهمانان منتظر اصفهاني و مشهدي را از ميهمان خانه ها و رستوران هاي قم تأمين نمود. آن شب ميهمانان دو فرزند برومند آيت الله العظمي صدر از صميم قلب خنده و شادي كردند، هرچند آقا رضا از برادر كوچك خود بي نهايت عصباني بود و نتيجتا آقا موسي چند روز فراري! اين واقعه مثل بمب در قم صدا كرد و تا مدت ها نقل محافل و مجالس بود. معروف است كه حضرت امام صبح روز بعد جلسه درس خارج خود را با اين جمله آغاز و صد البته همان موقع منفجر كرده بود: «خوب؛ بحث جلسه قبل ما در باره موضوع پلو و خورش قيمه به كجا رسيده بود»؟!
۵)
اگرچه امام صدر محبت امام خميني را در دل داشت و امام راحل نيز به آن بزرگوار عنايت، اما شخصيت اخلاقي، اجتماعي و حتي سياسي امام صدر هم مانند شخصيت علمي ايشان، از حضرت امام كمتر متأثر بود. امام صدر هم در اخلاق و هم در عرصه اجتماع و سياست، بيش از هر كس از مرحوم پدرش تأثير پذيرفته بود. سبب اين امر نيز روشن است. امام صدر از يك خاندان اصيل، عريق و شريفي برخاسته بود كه لااقل تا ۹۰۰ سال پيش از اين، اجداد آن تماما از مراجع، مجتهدين و زعماء مهم شيعه بودند.
بديهي است فرزنداني كه وارث چنين تاريخ درخشان و از خصوصيات موروثي آباء و اجداد خود اشباع هستند، در قياس با ديگران كمتر از اطراف خود تاثير مي پذيرند. يكي از مهم ترين خصوصياتي كه امام صدر از پدر به ارث برده بود، داشتن سعه صدر، برخورد پيامبرانه با مخالفان و تحمل كارشكني ها و گذشت در برابر آزار و اذيت آنان بود. در دوران زعامت امام صدر بر شيعيان و بلكه كل جامعه لبنان، هيچ يك از مخالفان روحاني و غير روحاني آن بزرگوار كه بسيار بودند، نه تحت كمترين فشار قرار گرفت و نه حتي با يك مورد هتك حرمت، محدوديت يا محروميت از برخي حقوق اجتماعي روبرو شد.
اين در حالي بود كه بر حسب قانون لبنان، امام صدر به عنوان رئيس طايفه شيعه آن كشور از همان حرمت و منزلتي برخوردار بود كه جايگاه بلند ولي فقيه در ايران. امام صدر پس از پدر، به بزرگاني چون آيات الله سيد عبدالحسين شرف الدين، علامه طباطبايي و نيز مرحوم عبادي [همسر خواهر خود]، بيش از ديگر بزرگان دلبستگي عاطفي داشت. نگارنده بارها از نزديكان امام صدر شنيده است كه آن بزرگوار در زندگي روزانه و حتي خانوادگي خود از اين بزرگان زياد مي كرد؛ اما هرگز نشنيده است كه آن بزرگوار از امام خميني چنين ياد كرده باشد. لازم به يادآوري است كه امام صدر در پاييز سال ۱۳۳۸ و در شرايطي به لبنان هجرت كرد، كه نهضت عظيم اجتماعي و سياسي امام راحل در داخل كشور هنوز آغاز نشده بود.
۶)آموزه ها و شعارهاي راهبردي امام صدر، همان آموزه ها و شعارهاي راهبردي امام خميني و انقلاب اسلامي ايران بود؛ با اين تفاوت كه حداقل يك دهه قبل از پيروزي انقلاب، بر دل و زبان شيعيان لبنان جاري بوده است. اصول، ارزش ها و مباني مهمي چون «عدم جدايي دين از سياست»، «ساختن جامعه مدني صالح»، «بازگشت به اصول و فرهنگ اهل بيت (ع)»، «تقريب مذاهب»، «نه شرقي و نه غربي»، «آزادي خواهي»، «ظلم ستيزي»، «مبارزه با استبداد»، «مقاومت در برابر اسرائيل»، «آزاد سازي قدس»، «فرهنگ شهادت»، «مبارزه با حرمان»، «سازندگي و توسعه»، «گفتگوي اديان» و …، سالها قبل از پيروزي انقلاب در ادبيات سياسي شيعيان لبنان ثبت گرديد و صدها نفر در راه تحقق اين آرمان ها به شهادت رسيدند.
اگرچه بسيارند انسا ن هايي كه راه و رسم درست زندگي كردن را از امام خميني و انقلاب اسلامي آموختند، اما انسان هاي بسيار ديگري نيز بوده و هستند كه مانند امام راحل و ديگر پيشينيان ما، اين گونه آموزه ها را مستقيما از خود مكتب اهل بيت (ع) آموختند. و بالأخره آنكه امام صدر و امام خميني نه تنها در راهبردها و اصول كلان مشتركات فراواني داشتند، كه در بسياري راهكارها و تاكتيك ها نيز چنين بودند. يكي از مهمترين راهكارهاي مشترك اين دو امام بزرگوار، تكيه آنها بر مردم بود. امام صدر نيز مانند امام خميني مردم را باور كرده و با جوشش احساسات خود احساسات آنان را به جوشش و با جاذبه و قدرت معنوي كم نظير خود آنان را به حركت در آورده بود. بيعت شيعيان لبنان در مرداد سال ۱۳۴۵، اعتصاب سراسري لبنان در سال ۱۳۴۹، تظاهرات تاريخي بعلبك و صور در سال ۱۳۵۳، همه و همه صحنه هايي بودند كه با مراسم پرشكوه عيد فطر و عاشورا سال ۱۳۵۷ تهران برابري مي كنند.

7)امام صدر از همان ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ و همگام با جامعه روحانيت مبارز ايران، حمايت جدي و عملي خود از انقلاب اسلامي ايران و شخص امام خميني را آغاز كرد. اين حمايت ها تا آخرين لحظه حضور، يعني تا روز ۹ شهريور سال ۱۳۵۷ بي وقفه ادامه داشت.
برخي اقدامات آن بزرگوار به شرح ذيل است:
▪ سفر به اروپا و شمال آفريقا در تابستان ۱۳۴۲ و ديدار با رهبران واتيكان و الازهر براي آزادسازي امام راحل [آيت الله العظمي خويي پس از آزاد شدن امام راحل در پايان سفر امام صدر تصريح كرده بود، كه اين آزادي بيش از هر چيز مرهون سفر آقاي صدر بوده است]؛
▪ تلاش هاي بين المللي براي تأمين امنيت امام راحل در تركيه و انتقال ايشان به عتبات عاليات؛
▪ حمايت مستقيم مادي و معنوي از مبارزين ايراني مستقر در لبنان از سال ۱۳۴۳ به بعد [از امثال آقايان حسن عطايي و سيد محمد عربشاهي در نيمه اول دهه ۴۰ گرفته تا امثال آقايان محمد منتظري و علي جنتي در دهه ۵۰ شمسي]؛
▪ ديدار با شاه در زمستان ۱۳۵۰ به درخواست برخي اعاظم انقلاب به منظور جلوگيري از اعدام برخي جوانان مبارز و نيز آزادسازي آقاي هاشمي رفسنجاني؛
▪ تأمين فضاي عملياتي مناسب در سوريه براي مبارزين ايراني در دوران حافظ اسد؛
▪ تأمين اطلاعاتي امام راحل و بزرگان انقلاب در نجف و ايران؛
▪ فراهم سازي زمينه هاي آموزش نظامي گروه كثيري از جوانان ايراني در لبنان و سوريه؛
▪ دعوت از امام راحل براي هجرت به لبنان در دي ۱۳۵۲ پس از ازدياد فشار بعث عراق بر ايشان؛
▪ ابتكار اطلاق لقب «امام» بر امام خميني در بهمن ۱۳۵۲ (گفتگو با روزنامه المحرر لبنان)؛
▪ برپايي مراسم باشكوه تشييع، تدفين و ترحيم مرحوم دكتر علي شريعتي در دمشق و بيروت؛
▪ برنامه ريزي انجام اولين مصاحبه امام خميني با مطبوعات مهم جهان، با ارسال لوسين ژرژ نماينده روزنامه فرانسوي لوموند در بيروت به نجف؛
▪ تشويق برخي اعاظم نجف اشرف جهت اتخاذ مواضع قوي تر در حمايت از امام خميني؛
▪ تشويق سران جهان عرب جهت ابراز همدلي و همگامي با انقلاب اسلامي ايران [شهيد بزرگوار آيت الله سيد محمد باقر حكيم يكي از اسباب ربوده شدن امام صدر را نگراني دشمن از نقش كليدي ايشان در تنظيم روابط انقلاب با جهان عرب مي دانستند]؛
▪ معرفي امام راحل به عنوان رهبر انقلاب ايران در روزنامه لوموند فرانسه يك هفته قبل از اختفاء؛
بدون شك بزرگترين خدمت امام صدر به انقلاب، آماده سازي شيعيان لبنان براي همگامي و پشتيباني از آن بود. هيچ كدام از ديگر مناطق شيعه نشين جهان، اعم از عراق [كه خود حضرت امام ۱۵ سال از عمر خود را كنار مردم آن گذرانيدند] و نيز بحرين، پاكستان، افغانستان و …، مانند لبنان به حمايت از انقلاب بر نخاستند. در لبنان نيز اگر شرائط نابسامان دهه ۳۰ شمسي استمرار مي يافت، قطعاً چنين استقبالي واقع نمي شد. اين نهايت خوشوقتي انقلاب بود كه شيعيان لبنان طي دو دهه ۴۰ و ۵۰ شمسي توسط امام صدر متحول و براي حمايت از انقلاب آماده شدند.
۸)امام صدر اگرچه به امام خميني علاقمند و در اصول، ارزش ها، مباني و بسياري راهكارها با ايشان هم عقيده و هم سليقه بود و اگرچه در حد توان خويش از مبارزات آن بزرگوار عليه رژيم شاه پشتيباني كرد، اما هيچ گاه در ايشان ذوب نبود، به همان سبب كه در ديگر بزرگان نيز ذوب نبود، و هم در انديشه و هم در عمل، ضمن مشورت با ديگران، همواره استقلال خود را حفظ نمود. وقتي امام خميني در فروردين سال ۱۳۴۳ اولين پيام حج خود را خطاب به مسلمانان جهان توسط مرحوم آيت الله العظمي سلطاني طباطبايي براي امام صدر به مكه فرستاد تا تعريب و سپس ميان زائران خانه خدا پخش شود، امام صدر انتشار آن را در ميان مردم مصلحت ندانست و از انجام اين امر ممانعت كرد. امام صدر در مهر سال ۱۳۴۴ و در حالي در مراسم افتتاح مؤسسه دارالتبليغ اسلامي قم شركت و سخنراني كرد، كه امام راحل با اصل برپايي آن مؤسسه مخالف بود. امام صدر در زمستان سال ۱۳۵۰ در حالي بنابر توصيه برخي مراجع وقت، درخواست شهيدان بهشتي، مطهري و خانواده هاي بعضي زندانيان مبارز با شاه ديدار كرد، كه امام راحل به كلي با انجام چنين كاري مخالف بود. امام صدر طي تمامي سال هاي دهه ۵۰ شمسي در حالي با سران عرب از نزديك تعامل داشت و امثال ملك حسن، ملك حسين و حتي انور سادات و حسني مبارك را به گرمي در آغوش مي كشيد، كه سليقه امام راحل به كلي با اين روش مغاير بود. امام صدر در حالي با راهبرد پرتاب كاتيوشا توسط فلسطيني ها از سرزمين جنوب لبنان به داخل اراضي اشغالي فلسطين قاطعانه مخالفت كرد، كه مبارزان ايراني منسوب به امام راحل در لبنان با استناد به بعضي فرمايشات آن بزرگوار متعصّبانه از آن دفاع كردند.
۹)امام صدر اگرچه در رأي و عمل خود استقلال و حتي در برخي جزئيات با امام راحل اختلاف سليقه و نظر داشت، اما حريت و آزادگي ايشان هرگز باعث نشد تا ذره اي از عاطفه، لطف و عنايت آن مرجع بزرگوار نسبت به ايشان كاسته شود. امام خميني به اصالت، اخلاص، علميت و خبرويت امام صدر در عرصه هاي اجتماعي و سياسي اعتقاد داشت و به همين سبب نيز همواره در حد توان خود از حركت آن بزرگوار در لبنان حمايت كرد. امام راحل از اولين مراجع بزرگ شيعه بود كه مقلدينش اجازه يافتند بخش قابل توجهي از وجوهات شرعيه خود را در مسير اهداف امام صدر صرف كنند. اعتماد امام خميني به سلامت نفس و توانمندي امام صدر چنان بود كه نه تنها حجم وسيع گزارش هاي كذب و تبليغات دروغين عليه امام صدر ايشان را بر آشفته نكرد، بلكه وقتي مرحوم آيت الله العظمي سيد محمد علي موحد ابطحي از آن بزرگوار سوال كرده بود كه «بر فرض پيروزي، آيا كسي را داريد كه در رأس حكومت آينده ايران قرار دهيد؟»، به سادگي پاسخ داده بودند: «آري! رفيق خودت آقا موسي»! امام راحل در تابستان سال ۱۳۵۵ كه فشارهاي آيت الله سيد حسن شيرازي و پيروان او در سوريه عليه امام صدر به اوج خود رسيده بود، قاطعانه دستور دادند تا پرداخت شهريه به حوزه علميه زينبيه و شاگردان مرحوم شيرازي قطع شود. آن بزرگوار همچنين وقتي در اولين روز اقامت خود در پاريس با آقاي دكتر صادق طباطبايي خواهرزاده محترم امام صدر روبرو شدند، در پاسخ اين سوال كه «آقا، شما كجا و اينجا كجا» با حالت عاطفي خاصي اظهار داشته بودند: «اگر دائيت بود، كه ما به اينجا نمي آمديم»!
۱۰)اگر اين سخن جبران خليل جبران را بپذيريم كه «ژرفاي محبت تنها در لحظه فراق شناخته مي شود»، اقدامات امام خميني در پيگيري سرنوشت امام صدر را نشانه اي گويا از عمق لطف و محبت ايشان نسبت به آن بزرگوار خواهيم يافت. امام راحل پس از ربوده شدن امام صدر نه تنها از نجف و پاريس با ارسال تلگراف و نماينده نزد حافظ اسد، ياسر عرفات و نيز معمر قذافي رأسا در صدد پيگيري و حل مسأله بر آمد، بلكه در روزهايي كه خطر عدم تمديد اقامت ايشان در فرانسه به اوج خود رسيده بود، دعوت قذافي جهت عزيمت به ليبي را با قاطعيت رد كرد. انقلاب اسلامي ايران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ در حالي به پيروزي رسيد، كه رژيم معمر قذافي از سال ها پيش از آن، روابط سياسي خود با ايران را قطع كرده بود. امام خميني در ديدار ۱۷ اسفند ۱۳۵۷ خود با فرستادگان ليبي، ضمن ابراز نگراني از «سرنوشت امام صدر»، تقاضاي آنان مبني بر آمدن قذافي به ايران را با اين بهانه كه «من فعلا به قم مي روم» رد نمودند. امام راحل نه تنها هرگز از مسئولين كشور نخواست تا رابطه ايران – ليبي را مجددا برقرار سازند، بلكه در ديدار ۲۹ تير ۱۳۵۸ خود با وزير خارجه دولت موقت دستور دادند تا «موضوع روابط ايران و ليبي فعلا مسكوت گذارده شود». اينكه روابط ايران و ليبي اندكي پس از استعفاي دولت موقت در ۱۳ آبان سال ۱۳۵۸ مجددا برقرار شد، تنها و تنها به سبب اصرار و بلكه اجماع مسئولين وقت كشور، خصوصا آيات منتظري، هاشمي رفسنجاني و خامنه اي بر اين امر بود. امام راحل كه حتي در مهم ترين تصميم سازي هاي كشور [به طور مثال ورود ايران به خاك عراق پس از آزادسازي خرمشهر يا پذيرش قطعنامه ۵۹۸] همواره برآيند نظر مشاوران ارشد خود را بر نظر خويش رجحان مي داد، طبيعي بود كه در مورد رابطه ايران و ليبي نيز چنين كند.
با اين همه، امام راحل در جريان اشغال سفارت آمريكا در تهران بي درنگ پيشنهاد غسان توئيني شخصيت برجسته مسيحي لبنان مبني بر معاوضه گروگان ها با امام صدر را پذيرفتند همچنين به هنگام عزيمت حجت الاسلام سيد كاظم خوانساري اولين سفير جمهوري اسلامي در ليبي به وي تأكيد كردند: «هر وقت در مورد آقا موسي خبري بدست آورديد، مرا بلافاصله و بدون واسطه در جريان قرار دهيد! در اين مورد با هيچكس ديگر صحبت نكنيد! حتي با احمد»! حضرت امام تا واپسين لحظات زندگي، به رغم اصرار و اهميتي كه مسؤلان ارشد كشور براي روابط با ليبي قائل بودند، از پذيرفتن معمر قذافي خودداري و سبب اين تصميم را براي آيت الله العظمي موسوي اردبيلي چنين بيان كرد: «او هنوز مسأله آقا موسي را حل نكرده است. چگونه او را بپذيرم»!

دكتر محسن كماليان
مقالات ارسالي به آفتاب