تحليل محتوايي كارنامه بيست و دو سال نشر كتاب درباره خرمشهر

سه روز بعد از اين كه صدام حسين رئيس جمهور وقت عراق در مقابل دوربين هاي تلويزيوني معاهده 1975 الجزاير را پاره كرد، ارتش عراق حمله گسترده اي را به مرزهاي ايران آغاز كرد و جنگي شروع شد كه هشت سال ادامه پيدا كرد. اين جنگ در تاريخ دويست ساله ايران بي سابقه بود. جنگي طولاني و گسترده كه خسارت هاي فراواني برجاي گذاشت. اين جنگ تاثيرات زيادي در حوزه هاي مختلف اقتصادي، سياسي، نظامي و فرهنگي داشت. در طول سالهاي جنگ و بعد از آن در حوزه كتاب آثار متنوعي به چاپ رسيد كه به توصيف و تحليل و نقل و نقد اين حوادث پرداخته است. اين كتاب ها در حوزه هاي متنوع سياسي نظامي اجتماعي ادبي و... به شرح ابعاد و زواياي هشت سال جنگ، مقاومت ها و ويراني ها وپيامدهاي آن پرداخته است. طبق آمارهاي رسمي منتشر شده از سال1359 تاشهريور 1381 يك هزار و شش صدو هفتادو هفت عنوا ن كتاب منتشر شده است.(1) در اين پژوهش كه با هدف تحليل محتوايي كتابهاي منتشر شده درباره خرمشهر انجام شده است . كارنامه بيست ودو سال نشر كتاب درباره خرمشهر از شهريور 1359 تا شهريور 1381 مورد بررسي قرار گرفته است .(2) خرمشهر از نخستين شهرهايي بود كه در معرض حمله دشمن قرار گرفت. به همين دليل اين شهربه نوعي سر آغاز تاريخ جنگ به حساب مي آيد.حماسه پرشور مقاومت هاي مردمي در برابر دشمن ودر نهايت اشغال و باز پس گيري آن، خرمشهر را به پايتخت و مركز جنگ تبديل كرد. از همين رو در همه ي كتاب هاي نوشته شده در باره جنگ به خرمشهر پرداخته شده است. اما در اين بررسي، تنها كتاب هايي مورد توجه قرار گرفته است كه حد اقل بخشي از آن مستقيماً به خرمشهر پرداخته است. از يك هزار و شش صدو هفتادو هفت عنوان كتاب منتشر شده در حوزه دفاع مقدس سي صد و نوزده عنوان كتاب مستقيماً به خرمشهر پرداخته اند. نخستين كتاب منتشر شده در باره خرمشهر كتاب "يادواره دو مجاهد شهيد در جنگ تحميلي با كفار بعثي برادر شهيد احمد سليماني و برادر شهيدمجيد سليماني" است كه در شهر قم و توسط سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي در سال 1359در40 صفحه منتشر شده است. كتاب شامل زندگينامه و وصيّتنامه هاي دو برادر است . در زندگينامة احمد سليماني چند نامه از شهيد چاپ شده است كه يكي از آنها خطاب به خواهران كميتة امداد است اومورد اصابت گلوله تك تيرانداز قرار مي گيرد و در راه به شهادت مي رسد. در قسمت بعدي كتاب ، پس از شرح زندگاني مجيد سليماني و ذكر وصيّتنامه اش نحوه شهادت او شرح داده مي شود.او در سر پل ذهاب مشغول به خدمت بود كه به جبهة خرّمشهر فراخوانده مي شود ودر يكي از همين ميدان هاي مين در اثر انفجار تله انفجاري به شهادت مي رسد. از پر كاربردترين قالب هاي نگارشي در حوزه كتاب خرمشهر ادبيات داستاني است. جلوه هاي مقاومت شهري ، مظلوميت مردم غير نظامي، آوارگي ها، مقاومت هاي مردم اين شهرو تلاش جمعي مردم براي آزادسازي دوباره خرمشهر به عنوان قله پيروزي هاي جنگ همواره دستمايه بسياري از داستان نويسان بوده است. از نخستين كساني كه در باره خرمشهر نوشت "پرويز مسجدي " بود او در كتاب "روزهاي مقاومت در خرمشهر "دربارة «درگيري هاي مردم با دشمن ،حملة تانكها، روزهاي مقاومت و درگيري در كوي طالقاني خرّمشهر و خارج كردن زنان و كودكان از ميان آتش دشمن » مي نويسد. " قاضي ربيحاوي" از ديگر داستان نويسان جنوبي بود كه دربارة خرمشهر نوشت.او در مجموعة داستان "خاطرات يك سرباز" از پيرمردي مي گويد كه در خرّمشهر خادم مسجد است و عراقي ها دخترش را به گروگان گرفته اند. «جسد» داستان جسد سربازي است كه به پشت جبهه حمل مي شود. چون اين سرباز بدون اجازه در جبهه مي جنگيده است ، در بازرسي ، ابتدا اجازه بردن جسد را نمي دهند، ولي بعد هم كه اجازه داده مي شود،ماشين خاموش شده ، ديگر روشن نمي شود. «يك روز مه گرفته » داستان سربازي است كه براي دوست مريض اش دنبال شير مي گردد و به سراغ پيرمردي مي رود كه يك بز دارد. ولي پيرمرد و بزش نيز مرده اند. «در كمپ آنها» حكايت ماجراهايي است كه در كمپ جنگ زده ها مي گذرد. كمپي كه ژاپني ها برجاي گذاشته و فرار كرده اند واكنون در اختيار خانواده اي جنگ زده است . «مواجهه » داستان گفت و گوي يك سروان و يك سرباز دربارة بدي جنگ است . سروان مي رود و سرباز حيران مي ماند كه آيا به سوي شهر برود يا به سوي اردوگاه . "قاسمعلي فراست " هم از ديگر داستان نويساني بودكه دربارة خرمشهر نوشت.اودر مجموعه داستان " خانه جديد" حكايت يك رزمندة خرّمشهري را مي گويدكه پس از محاصره شهر توسّط دشمن و تخريب خانه ها، به خانة خود رفته ، آلبوم عكسهاي خانوادگي را پيدا مي كند و با تماشاي عكسها به ياد گذشته ها مي افتد كه دوستانش او را براي اجراي پاتك صدا مي كنند. «گلاب خاتون » نيز حكايت مادري است كه يادگار قاسم ، (شهيد مفقودش ) را نگه داشته است و با آن راز و نياز مي كند. او به گلزار شهدا مي رود ودر آنجا بر سر قبر يك شهيد غريب ، آرامش خود را باز مي يابد "غلامرضا عيدان" از ديگر داستان نويسان جنوبي بود كه دربارة خرمشهر نوشت. "شبي تا صبح" داستان دو جوان رزمندة خرمشهري به نامهاي «عظيم » و «برناس » است كه در كودكي همبازي بوده اند و اكنون از سرزمين خود دفاع مي كردند. و... شب عمليات ، ابتدا عظيم و سپس برناس كشته مي شوند. داستان رودا، حكايت مادري است كه در اوايل حملة دشمن به شهر، دختر رزمنده اش را با دستهاي خود به خاك مي سپارد. "هادي خرمالي" در مجموعه داستان " عشق را بيرون مي كنند" رزمنده اي را نشان مي دهد كه قبل از عمل جراحي ، باتركشهاي درون بدن خود صحبت مي كند. پزشك و پرستار فكر مي كنند كسي در اتاق اوست و پس از فهميدن واقعيت ، مي خندند. در «نامة دوست »، پسر جنگ زده اي ، با خواهر و پدرش از خرّمشهر به تهران آمده است . همه باآنها مهربانند. او پس از آزادي خرّمشهر و اتمام جنگ ، به خرّمشهر بازگشته ، در نامه اي كه براي دوستان خودمي نويسد، از ايّام خوب خود با آنها ياد مي كند. «مترسك »، داستان پيرمردي است كه به يك مترسك علاقة زيادي دارد. مردم مي پندارند او ديوانه است . تا اين كه مهندسي از پيرمرد خواهش مي كند كه مترسك را بردارد تا او درآنجا جادّه بسازد و پيرمرد رازش را به او مي گويد: مترسك را «صالح دوست »، كه در جبهه شهيد شده ، برايش ساخته است و پيرمرد، با ديدن مترسك ، هميشه به ياد اوست . داستان «نيش زنبور» در ارتباط با جنگ نيست . "فاطمه حسن وند" هم در مجموعه داستان "فردا" و در داستان «در پادگان دژ»، پاسداري با يك تانك غنيمتي را به تصوير مي كشد كه خواهران امدادگر مقيم خرّمشهر را (كه در زمان تجاوز عراق به خرّمشهر، به رزمندگان كمك مي كردند در لحظاتي كه تانك عراقي قصد شليك به آنها را دارد، نجات مي دهد. در «مادرانه »، مادري پس از سيزده سال ، پسرمفقودالاثرش را در خواب مي بيند كه نشاني خود را به مادر مي دهد. مادر به مقّر نگهداري اجساد شهداي تفحّص مي رود و او را، كه تنها چند استخوان است ، با نشاني ويژه اش مي يابد. داستان نويسان ديگري ازجمله مريم جمشيدي در مجموعه "باد و باران" ، "حسينعلي جعفري" در مجموعه "ماه تمام بود"، راضيه تجار در مجموعه "جايي كه آسمانش آيينه كاريست " ، فيروز زنوزي جلالي در مجموعه هاي "روزي كه خورشيد سوخت " و "حضور" ، احمد شاكري در مجموعه "سرزمين پدري"، بيژن نجدي در مجموعه داستانهاي ناتمام و مجموعه هاي ديگري مثل "حته ، شط و مرداب" از يوسف عزيزي بني طرف "عشق را باور كنيم ؟" از علي فرخ مهرو... از نخستين كساني كه در باره خرمشهر نوشت قاسمعلي فراست است كه در سال 1363رمان "نخل هاي بي سر" را نوشت. اين رمان داستان دلاوراني است كه در فتح خرّمشهر جان باختند. ناصر، فرزند بزرگ خانواده ، با شروع جنگ ،رضايت پدر و مادر را مي گيرد و به جبهه مي رود. يك بار مجروح شده و مجبور مي شود كه مدّتي در بيمارستان باقي بماند، ولي قبل از فرا رسيدن زمان ترخيص ، با اصرار از بيمارستان بيرون آمده ، به سوي خرّمشهر ـ مي شتابد. عمليات فتح خرّمشهر آغاز مي شود. سوم خرداد فرا مي رسد. مادر ناصر منتظر تلفن ناصر و در حال خواندن قرآن است كه تلفن به صدا در مي آيد. مادر گوشي را برمي دارد. صالح ، يكي از همرزمان ناصر، مي گويد: «تا چند دقيقة ديگر همة ايران ، شايد هم همة دنيا، خواهند فهميد كه خرّمشهر آزاد شده است ». مادر در حال خنده ، اشك مي ريزد. مي خواهد سخن بگويد، امّا شادي امانش نمي دهد. بريده بريده مي گويد: «ديگه حالا اگر ناصر هم شهيد بشود غمي ندارم » و از آن طرف ، صالح مي گويد كه : «پس ... ناصر هم شهيد شده است ». "قاضي ربيحاوي" از ديگر داستان نويسان جنوبي بود كه دربارة خرمشهر رمان نوشت او در رمان "گيسو" داستان مردي را مي گويد به نام اردشيركه ناخواسته توسّط دوستانش به مسائل سياسي كشيده شده است . پس از تحمّل مدّتي زندان ،از گذشتة خود پشيمان شده و به فكر خودكشي افتاده است . فردوس ـ همسرش ـ سعي دارد با متوسّل شدن به وجود فرزندشان ، زندگي او را تغيير دهد. در همين زمان ، مينو (خواهر دوست دختر قديمي اردشير) پيدا مي شود.او از اهالي خّرمشهر و جنگ زده است و به سبب اختلاف با همسر خويش ، توان ادامة زندگي با او را ندارد. وجود او برمشكلات اردشير مي افزايد. بهمن ، (دايي فردوس ) كه رزمنده و جانباز است ، سعي مي كند با نصيحتهاي خويش اردشير را نجات دهد. مينو خود را مي كشد. اردشير نيز بارها اقدام به خودكشي مي كند، ولي موفّق نمي شود. درپايان ، اردشير با عشق سابق خود، (فرخنده ؛ كه خواهر مينو است ) روبه رو مي شود و از او مي خواهد باهم ازدواج كنند. ولي فرخنده كه اكنون دختري به نام گيسو دارد ـ اگرچه شوهرش مدّتها پيش فوت كرده است ـ قبول نمي كندتا با اردشير زندگي جديدي را از سرگيرد. "كاوه بهمن" هم در رمان «جنگي كه بود» داستان زندگي دو جانباز به نامهاي رضا و حبيب را روايت مي كند . حبيب معلول است و با ويلچر حركت مي كند و رضا نيز دو چشم خود را در جبهه از دست داده است . جنگ به پايان رسيده و اوضاع تغييركرده است . در جريان داستان ، رضا به ياد دوران كودكي خود مي افتد. مرگ مادر، گم شدن خواهر و پدرش را هنگام حملة عراقي ها به خرّمشهر به ياد مي آورد. همچنين ، مقاومت مردم و مسلّح شدن آنها در تلاش براي دفاع از كشوررا به خاطر مي آورد. حالا، پس از جنگ ، رضا به دنبال خواهرش زهرا به تهران آمده است و بالاخره قبر پدرش رامي يابد. تميز بودن قبر پدر، اميدي را در دل رضا روشن مي كند. خواهر و برادر بالاخره بر سر قبر پدر يكديگر را بازمي يابند و شور و شعف آنان از پيدا كردن يكديگر و عظمت اين لحظات ، رزمندة ديگري را كه در قبرستان است ،متحوّل مي كند و باعث مي شود تا او هم به سوي خانواده اش باز گردد. همچنين مي توان به"چلچله ها" از محمود گلابدره يي، در جست و جوي من از منيژه جانقلي، "سرود مردان آفتاب" از غلامرضا عيدان "ضيافت به صرف گلوله" از مجيد قيصري، كودكي هاي زمين از جمشيد خانيان و... اشاره كرد. از جمله آثار ديگري كه درباره خرمشهرنوشته شده است كتابهايي هستند كه به تحليل نظامي جنگ پرداخته اند. در اين آثار اغلب به توصيف و شرح عمليات و تحليل نظامي آنها پرداخته مي شود. همه ا ين كتاب ها توسط نهاد هاي نظامي مثل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و ارتش تاليف شده اند. از جمله اين آثار مي توان به كتاب "هجوم سراسري ، تهاجم و پيشروي هاي عمده عراق" اشاره كرد. اين كتاب ، نتيجة تحقيقات ميداني (مصاحبه با رزمندگان و بازگويي خاطرات ) و كتابخانه اي (گردآوري اسناد واطّلاعات از منابع ديگر) است و در آن ، هجوم سراسري و گستردة دشمن بعثي به خاك ميهن اسلامي ما موردبررسي قرار گرفته است . تنظيم اين كتاب به صورت روزشمار است . از جمله وقايعي كه در اين كتاب در ارتباط با35 روز آغازين جنگ و هجوم سراسري و پيشروي دشمن در خاك ميهن اسلامي آمده است ، مي توان از موارد زيرنام برد: «سقوط خرّمشهر، حصر آبادان ، ردّ هر گونه ميانجيگري از سوي امام (ره ) ، شكل گيري سازماني نيروهاي رزمندة اسلام ، ناموفّق ماندن هجوم زرهي دشمن به خرّمشهر» و... كتاب «از خرّمشهرتا فاو تحليلي نظامي ، سياسي از سير چهار سال جنگ «تيرماه 61 تا مرداد 64» نيز گزارش تحليلي چهار سال جنگ ، از زمان فتح خرّمشهردر خرداد 1361 تا آزاد سازي دوباره مهران در تيرماه 1365 است. كتاب در دو فصل به صورت اجمالي در هشت مبحث به عمليات هاي مختلف و ابعاد و زواياي جنگ پرداخته است و نقاط قوّت و ضعف نيروهاي خودي و دشمن ، دستاوردهاي نظامي سياسي و چگونگي ارتقاء نيروهاي ايران را درزمينه هاي سازماندهي و تاكتيك در طي اين دوران نشان داده است . كتاب "از خونين شهر تا خرّمشهر" را مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي منتشر كرده است. فصل اول اين كتاب «از اشغال تا آزاد سازي » است كه به آغاز جنگ واشغال خرّمشهرمي پردازد و ضمن شرح مقاومت مردم خرّمشهردر محورهاي مختلف جبهه و داخل شهر وچگونگي هجوم و مسير حركت نيروهاي دشمن ، به بررسي وضعيت داخلي عراق و تأثير مقاومت ملّت ايران بر استراتژي اين كشور مي پردازد. در ادامه ، بحثي كوتاه در مورد وضعيت سياسي و نظامي كشور و هم چنين تحولات در عرصه سياسي ايران در زمان اشغال خرّمشهردارد و زمينه هاي شروع طرح آزاد سازي خرّمشهردر جامعه و آغاز تلاش براي رسيدن به اين منظور را مطرح مي نمايد. فصل دوم ، «آزاد سازي »، به بررسي عمليات بزرگي كه به آزاد سازي خرّمشهرانجاميد (بيت المقدّس ) عملياتهاي ثامن الائمه ، طريق القدس و فتح المبين پرداخته ، ويژگي ها و مراحل مختلف هر عمليات را (از طرح ريزي و پشتيباني تا نتايج ) توضيح مي دهد. فصل سوم به بازتاب پيروزي و نتايج آزاد سازي خرّمشهر، مي پردازد و شرح مي دهد كه چگونه با آزاد سازي خرّمشهر، موقعيّت ايران در منطقه تثبيت گرديد. كتاب "اشغال خرّمشهرو شكستن حصر آبادان"، نيز تاريخ نظامي هشت سال دفاع مقدّس و شرح وقايع رخ داده از آغاز تجاوز عراق تا شكستن حصرآبادان در منطقة جنوب غربي خوزستان است .در فصل اول به بررسي وضعيت منطقة نبرد و گذشتة آن ، نيروهاي مهاجم عراق و نيروهاي مدافع ايران و عملكرد نيروهاي پدافندي منطقة غربي خرّمشهرو جزيرة آبادان پرداخته است . در فصل دوم ، نحوة آغاز جنگ و تهاجم زميني نيروهاي عراق به خرّمشهروآبادان از اول مهر تا دهم آبان 1359 (اشغال خرّمشهر) به صورت روزشمار درج شده است . فصل سوم ، وقايع جنگ را تا پايان خرداد 1360 و بركناري بني صدر دنبال مي كند. در فصل چهارم ، شرح عمليات ثامن الائمّه و اولين حركت جدّي و نظام يافته عليه نيروهاي عراقي و عمليات گستردة آفندي در منطقة نبرد ماهشهر ـ آبادان و آزادي خرّمشهرو پاكسازي كامل منطقه و در نهايت نيز سقوط هواپيماي تيمسار فلاّحي و همراهان وي به چاپ رسيده است . پيوستهاي كتاب نيز با شرح استراتژي انفجار و خرابكاري در خوزستان و ماهيت عوامل بمب گذار ـ كه از عوامل ضدّانقلاب بودند ـ بخش پاياني كتاب را تشكيل مي دهند. كتاب "خرّمشهراز اسارت تا آزادي" نشان دهنده ي گوشه هايي از روزهاي پرآشوب تجاوز نيروهاي بعثي عراق به خوزستان و تلاش و كوشش همة مردم در راه آزاد سازي سرزمين هاي تصرّف شده است .نويسنده آغاز جنگ را در ساعت 2 بعدازظهر روز دوشنبه 31 شهريور 1359 ذكر كرده ، پيشروي سريع ارتش عراق به سوي آبادان در روزهاي پس از سقوط خرّمشهرو محاصره آبادان را تشريح كرده است . سپس چهرة دگرگون شدة جنگ در سال 1361 و پيروزي هاي مهم ايران در عمليات فتح المبين و بيت المقدّس و آزادسازي خرّمشهررا يادآور شده است . تصاوير مستند از وضعيت خوزستان در آن زمان ، مقاومت مردم و آمارتلفات وارده بر دشمن نيز در كتاب به چاپ رسيده است . كتاب "خرّمشهرتا فاو" را محمّد دروديان نوشته است. در فصل اول نويسنده به بررسي نظامي عملياتهاي «فتح خرّمشهر، رمضان ، مسلم بن عقيل ،والفجر مقدّماتي ، والفجرهاي يك و..» پرداخته است .نقشة هر يك از عملياتها و شرح وضعيت و آرايش مواضع مصنوعي و طبيعي دشمن از جمله مطالب ارائه شده در اين فصل از كتاب هستند. در فصل دوم ، ابتدا موقعيّت دشمن و وضعيت ظاهري منقطة فاو و سپس عمليات والفجر هشت ـ كه در آن نزديك به 8000 كيلومتر مربع از زمينهاي دشمن آزاد گرديد مورد بحث قرار گرفته است. محمّد دروديان كتاب ديگري هم به نام "خونين شهر تا خرّمشهر" نوشته است كه در آن به بررسي وقايع سياسي نظامي جنگ از زمينه سازي تهاجم عراق تا آزادسازي خرّمشهراز شهريور 1359 تا خرداد 1361 پرداخته است. نويسنده ، در فصل اول كتاب ، به بررسي زمينه هاي تهاجم عراق پرداخته و چگونگي آزاد سازي خرّمشهر(طي عمليات بيت المقدّس ) را شرح داده است . چگونگي اشغال و سقوط خرّمشهرو عملياتهاي انجام شده قبل از آزاد سازي اين شهر ـ از جمله عملياتهاي ثامن الائمّه ، طريق القدس و فتح المبين ـ اشاره شده است . درفصل دوم (آزاد سازي ) عمليات بيت المقدّس (كه منجر به آزاد سازي خرّمشهرشد) شرح داده شده است . در فصل سوم ، نويسنده به بررسي بازتاب پيروزي از ديدگاههاي مختلف كشورهاي غربي ، مانند آمريكا و مسائل نظامي مربوطه پرداخته است . از كتاب هاي ديگر مي توان به" نبرد بيت المقدّس ، آزادسازي خرّمشهر" اشاره كرد كه بختياري ، معين وزيري . در چهارفصل با استفاده از مدارك موجود در آرشيو سازمان عقيدتي سياسي و ستاد نيروهاي سه گانة ارتش جمهوري اسلامي ايران و سماجا تهيّه و تنظيم شده است . فصل اول كتاب«طرح ريزي »، وضعيت زمين منطقه و گسترش نيروهاي عراقي قبل از عمليات بيت المقدّس ، تدبيرعمليات ، تركيب و سازمان يگانهاي شركت كننده در عمليات بيت المقدّس و نقاط برجسته و ضعف نيروهاي عراقي و فصل دوم «تهيّه ها و آمادگي »، تغيير مكان نيروها، كسب اطّلاعات ، پوشش و فريب تاكتيكي ، پشتيباني هاي رزمي ، فرماندهي عمليات و فصل سوم «هدايت عمليات بيت المقدّس »و در نهايت فصل چهارم «پيروزي »، مرحله سوم عمليات ، دستاوردهاي نظامي و بازتاب نتايج عمليات مورد بررسي قرار گرفته است. گزارش هاي جنگ يكي از اسناد مهم جنگ تحميلي به حساب مي آيد. برخي از اين گزارش ها روايت روزهاي مقاومت در خرمشهر است. از جمله اين كتاب ها مي توان به كتاب يادداشتهاي خرّمشهر: نامه ها و يادداشتهاي شهيد بهروز مرادي اشاره كرد. بهروز مرادي از جواناني بود كه از همان روزهاي آغاز جنگ براي بيرون راندن دشمن متجاوزدر جبهه هاي حضور پيدا كرد و اين حضور تا فتح خرّمشهر و پس از آن هم تا عمليات كربلاي پنج ادامه يافت . در اين كتاب كوچك كه به يادداشتها و نامه هاي وي اختصاص يافته است ، خاطرات وي از روزهاي هفده فروردين 1361 تا 26 تير ماه 1361 (دوراني كه رزمندگان براي عمليات آزاد سازي خرّمشهر آماده مي شدند) و پيدا كردن باقي ماندة جسد يكي از همرزمانش ، پس از فتح خرّمشهر، به ثبت رسيده است . از كتاب هاي ديگر مي توان به پا به پاي باران ، نوشته مرتضي سرهنگي و هدايت الله بهبودي .اشاره كرد. اين كتاب ، دو گزارش در مورد خرّمشهر است .. گزارش اول مربوط به بازديد از خرّمشهر و مسجد جامع آن و آبادان در سال 1367 است . در گزارش دوم نيز يادي از مسجد جامع و حمله هاي دشمن به شهر شده است . برخي از اين گزارش ها و ياداشت ها مربوط به رزمندگانيست كه در عمليات آزادسازي خرمشهر شركت داشته اند. از جمله كتاب "آتش در باران" كه يادداشتهاي روزانه شهيد غلام عبّاس قنادان است. او با تجاوز عراق به جنوب مي رود و از اولين روزهاي جنگ تا 31/1/61 در مناطق جنگي خرّمشهر، دزفول و آبادان ، مسؤوليت هاي مختلفي بر عهده مي گيرد. يادداشتهاي او از روز هاي دفاع مردمي در خرّمشهر آغاز مي شود كتاب "آخرين گزارش" از ياسر هشترودي چهار گزارش است كه يكي از آنها شرح ديدار از شهرهاي اهواز و خرّمشهر و آبادان پس از پايان جنگ و گفتگو با مردمي است كه به شهر و ديار خود بازگشته اند و چهرة شهرهاي جنگ زده را با بازسازي تغيير داده اند. همچنين مي توان از كتاب هاي ديگري مثل "خاطرات سردار شهيد رضا نورمحمّدي ، در طول سال هاي دفاع مقدّس" و "دشت عبّاس" نوشته محمّدرضا خليلي و "سفر: يادداشتهاي روزانة شهيد حسين كهتري" نوشته حسين كهتري . و 675 {ششصد و هفتاد و پنج} روز در جبهه ، خاطرات شهيد عبدالرّضا سوري و.. اشاره كرد در ميان كتاب هايي كه درباره خرمشهر نوشته شده است. گونه خاطره پركاربردترين قالب به حساب مي آيد.تلاش براي زنده نگاهداشتن حوادث جنگ و نقل مستقيم آن از زبان تلاشگران عرصه مقاومت جزءپرعنوان ترين آثار محسوب مي شود. كتاب "لاله هاي خونين خرّمشهر" از زندگي جواناني مي گويد كه در آغازين روزهاي جنگ در خرّمشهر. در برابر متجاوزان جنگيدند. كتاب "بچّه هاي اسكله هشت " نيز مجموعة خاطرة «بچّه هاي اسكلة هشت »، مقاومت ها و سرانجام آزادي خرّمشهر است. " خرّمشهر، يك قصّه ماندگار" از ابراهيم دادپي هم خاطرات او از خرّمشهر است. و... خاطرات پرستاران از خرّمشهر در كتاب"روزگاران "گرد آوري شده است. اين كتاب شامل مجموعه اي از خاطرات پرستاران و امدادگران ، از، اوايل جنگ و حملة عراق به شهرهاي خرّمشهر، آبادان و... است. خاطرات دشمنان متجاوز از خرّمشهرهم از جمله كتابهاي قابل توجه است. در مجموعه هفت جلدي "اسرار جنگ تحميلي به روايت اسراي عراقي " مصاحبه با افسران و سربازان اسير عراقي است در باره رفتار عراقي ها با رزمندگان ايراني در، عمليات بيت المقدّس ، آزاد سازي خرّمشهر، و..اين كتاب ، مجموعة 72 مصاحبه با افسران و سربازان اسير عراقي در سالهاي 1361 و 1362 است . همچنين در كتاب اعترافات ، "خاطرات سرهنگ عراقي عبدالعزيز قادرالسّامرائي"، او به جنايات خود و ديگران طي ّ جنگ اعتراف مي كند و از غارت اموال مردم ، پس از تصرّف خرّمشهر، مي گويد. كتاب "مأموريت در خرّمشهر" خاطرات سرهنگ عراقي صبار فلاح الّلامي است كه طي جنگ تحميلي يكي از فرماندهان اصلي ارتش عراِق بوده است؛ او در خاطرات خود به مرور موارد زير مي پردازد: «اسرار ارتش عراِق از نظر توانايي و آمادگي قبل از آغازجنگ ، آغاز حمله به ايران به دستور صدّام ، اشغال هويزه و خرّمشهر و جنايات ، غارت و تجاوزات وحشيانة بعثي هادر اين مناطق ، اسرار شكست حصر آبادان ، پيروزي نيروهاي ايراني در عمليات آزادسازي خرّمشهر، عمليات بدر وعمليات فاو، استفاده از سلاحهاي شيميايي توسّط عراق، حمايت دول خارجي از اين كشور، پايان جنگ و مشكلات دولت عراق، اشغال كويت و حضور صدّام در آنجا، آغاز درگيري عراق و آمريكا، عقب نشيني عراق از كويت ، قيام شيعيان جنوب عراق و در نهايت ، پناهنده شدن نويسنده به ايران ». كتاب "عبور از آخرين خاكريز، خاطرات يك پزشك اسير عراقي " نوشته احمد عبدالرّحمن ؛ خاطرات يك پزشك عراقي است .كه چگونگي جنگ را در طول مدّتي كه در جبهه بوده است ، تا اسارتش درخرّمشهر را تشريح مي كند. از جمله كتاب هاي ديگري كه توسط نيروهاي عراقي نوشته شده و به تحليل نظامي نبرد بيت المقدّس و آزاد سازي خرّمشهرپرداخته اند مي توان به كتاب دو جلدي "حزب بعث و جنگ" نوشته خالد حسين النقيب و ترجمه محمّدحسين زوّاركعبه اشاره كرد. در اين كتاب ، نويسنده ـ كه خود يك نظامي عراقي است ـ سعي كرده است تا خواننده را با پديده اي به نام حزب بعث در كشورهاي عربي و به ويژه در عراق آشنا كند. به گفتة نويسنده ، هدف واقعي از تأليف اين كتاب ، تشريح مسايل پشت پرده ، حقايق ناگفته و دسيسه هايي است كه زمينة به قدرت رسيدن حزب بعث و در نتيجه ، روي كار آمدن صدّام تكريتي را فراهم ساخت . نويسنده در بخش اول (حزب بعث )، چگونگي به قدرت رسيدن حزب بعث و ظهورصدّام در صحنة سياسي عراق را توضيح مي دهد. در بخش دوم (جنگ )، آغاز تجاوز نظامي عليه كشورمان را درسرفصلهاي «شمشير شكستة قادسيه ، طبلهاي تجاوز و صداي شني تانك ها» مورد تجزيه و تحليل قرار مي دهد. به عقيدة وي اين تجاوز از پيش تعيين شده بود و وضعيت سياسي ، بروز ناآرامي ها و عدم وجود نيروي منظّم و كلاسيك در ايران از جمله عواملي بود كه صدّام را به اين تهاجم تشويق كرد. در جلد اول ، تهاجم تا تسخير خرّمشهر پيگيري شده است . در پايان كتاب عكسهايي از مسؤولان كشور عراق و حزب بعث چاپ شده است . در جلد دوم كتاب «حزب بعث و جنگ »؛ تجاوز عراق به ايران را همراه با حوادث و وقايعي شرح مي دهد كه تا اسارت نويسنده ، در عمليات بيت المقدّس ، در آن سوي خاكريزها روي داده است . «بافت روحي ونظامي نيروهاي عراِق و واكنش فرماندهان در مقابل حملات نيروهاي ايران ، تبليغات و نقش آن در ميان نظاميان عراق، ظلم و تعدّي سربازان عراقي ، وضع روحي و نظامي نيروها، ترس سربازان عراِق از رزمندگان ايراني، بي انگيزه بودن نيروهاي عراقي و تلاش آنها براي فرار از جبهه هاي نبرد، وجود جوخه هاي اعدام براي كشتن سربازان فراري ازجبهه ها و همچنين ، موقعيّت ارتش عراق در سه عمليات تعيين كنندة : ثامن الائمّه ، فتح المبين و بيت المقدّس وتلاشهاي نافرجام عراقي ها جهت جلوگيري از نفوذ دلاور مردان ارتش ايران و شكستهاي پي درپي ارتش صدّام »مورد بررسي قرار گرفته است . همة اين موارد، حكايت گر از هم پاشيدگي و نابساماني در كادر رهبري ارتش عراق درآن موقعيّت زماني است . كتاب "توفان سرخ" نوشته عبدالعظيم الشكرچي سرهنگ عراقي است كه از عمليات آزاد سازي خرّمشهر مي گويد، همچنين مي توان از كتاب "جنگ سوم " نوشته مجتبي الحسيني و ترجمه محمّدحسين زوّاركعبه . و "عبور از دجله" خاطرات افسران اسير عراقي با ترجمه حميد محمّدي و "خرّمشهر در آتش " نوشتة رضا الصّبري ؛ با ترجمه عبدالرّسول رضاگاه و... اشاره كرد. در كوچه هاي خرّمشهر خاطراتي از "زنان خرّمشهر" هم از جمله كتابهاي قابل توجه درباره خرمشهر است. مجموعه اين خاطرات را «مريم شانكي » در سالهاي 1360 و 1361 از راه مصاحبه با برادران شهيد بهروزمرادي ، صالح موسوي ، فرهاد دشتي و محمّد نوراتي گردآوري كرده است . اين مجموعه ، خاطرات عدّه اي از مردم خرّمشهر را نيز در بر مي گيرد، كه خانم شانكي ، در همان سالها، با آنها در كوچه ها و خيابان هاي خرّمشهر مصاحبه كرده و بيشتر آنها بعداً شهيد شده اند. بخش اعظم اين خاطرات به مقاومت رزمندگان در خرّمشهر اختصاص دارد. "روزنه اي به آسمان " هم، خاطرات «معصومه آبادي »، يكي از زنان آزادة ايراني است كه از امدادگر سپاه بود و در زمان درگيريهاي آبادان و خرّمشهر اسيرمي شود "گل سيمين ، خاطرات سهام طاقتي" خاطرات «سهام طاقتي » از خرّمشهر است و كتاب "دوره ي درهاي بسته : به روايت اسير شماره 5533 فاطمه ناهيدي " كه نويسنده نحوة اسارت در خرّمشهر و برخورد عراقي ها باز مي گويد. برخي خاطرات درباره خاطرات رسته هاي نظامي است. مثلا در كتاب: كتاب شناسايي از خاطرات واحد اطّلاعات ـ عمليات و انجام شناسايي در نقاط مختلف از جمله خرّمشهر، مي گويد. صحبت عشق: خاطرات آرپي جي زن ها خاطرات آرپي جي زن ها از خرّمشهر است . خاطرات اسيران آزاد شده ايراني از خرمشهر هم در برخي كتاب ها آمده است. شلمچه تا تكريت : خاطرات روزهاي اسارت رضا امير سرداري . رنج شيرين : خاطرات اسير آزاد شده ايراني / احمد يوسف زاده و... خاطرات رزمندگان نيروي زميني ارتش از خرمشهر هم در برخي كتاب ها آمده است مثل طلايه داران نبرد، مجموعه خاطرات محمود مهدي آزاد. نبرد ميمك : مجموعه ي خاطرات رزمندگان نيروي زميني ارتش / از سپتون تا شلمچه ، دو سال مقاومت تا طليعه فتح : خاطرات امير سرتيپ سعيد پورداراب وتانك شكار رفيع : رفيع غفاري ، ركورددار بي نظير در شكار تانك : خاطرات سرهنگ رفيع غفّاري خاطرات روحاني هاي از خرمشهر هم در كتاب گلبرگهاي خاطره آورده شده است. اين مجموعة شانزده خاطره از روحانيون رزمنده (طلاب رزمي تبليغي ) است ، كه ازعمليات بيت المقدّس ، خرّمشهر و.. مي گويند.و همچنين كتاب خاطرات يك طلبه از جبهه هاي جنگ از علي زادسر. خاطرات سرداران از خرمشهر هم در برخي كتاب ها آمده است از جمله راز نگين سرخ (داستان مستند): بر گرفته از زندگي ، رزم و شهادت سردار شهيد محمود شهبازي ،فرمانده سپاه همدان و جانشين لشكر 27 محمّد رسول الله (ص چريك : خاطرات زندگي حميد ايرانمنش ، فرماندة گردان پياده از لشكر 41 ثارالله/ يادگاران ، (ج . 7): كتاب خرازي از فاطمه غفاري از خاطرات شهيدخرازي است هلال ناتمام : خاطرات سردار شهيد اسلام محمّدمهدي خادم الشريعه / بازنويسي محمّدعلي اخگرپي جانبازان و امير خستگي ناپذير: زندگينامه سرلشكر شهيد ولي الله فلاحي / تاليف احمد حسينيا. شعر جنگ هم يكي از جلوه هاي انعكاس خرمشهر است كتاب "پشت دروازه هاي خونين شهر" كه به كوشش مهدي خليليان . جمع آوري شده است 29 قطعه شعر در وصف خرّمشهر است ؛ خرّمشهري كه در اثر تهاجم سبعانه و غارتگري وحشيانة نيروهاي بعثي ، «خونين شهر» شد و با دلاوري و ايثارگري فرزندان جان بر كف و سلحشور ايران زمين دوباره به خرّمشهر بدل گرديد. نام بسياري از شاعران شناخته شدة معاصر (چون : فاطمه راكعي ، سپيده كاشاني ، عبّاس مشفق كاشاني ، علي موسوي گرمارودي و سيميندخت وحيدي و...) در بين اسامي سرايندگان اشعار به چشم مي خورد. كتاب "خاك ، خون ، حماسه" كه به مناسبت سالگرد آزادي خرّمشهر قهرمان منتشر شده است ، مجموعة 55 قطعه شعر است كه به حماسه پر صلابت خرّمشهر توجّه كرده اند.. اشعار 42 شاعر باموضوع شهر خرّمشهر، آزادي آن ، دليري دلاور مردان و دفاع مقدّس است و زجري كه جزء جزء سازندگان شهر متحمل شدند تا خونين شهرمجدداً خرّمشهر شد. كتاب "از سنگر شعر در جبهه جنگ " مجموعه آثار شاعراني است كه در زمينة جنگ به خصوص خرّمشهر، شعرهايي سروده اند. اين اشعار باخطّي خوش خطّاطي شده اند. برخي نهادهاي فرهنگي هم مجموعه اشعاري را درباره خرمشهر منتشر كرده اند از جمله وزارت ارشاد اسلامي كتاب "شعر جنگ" همچنين كتاب "گزيده شعر جنگ و دفاع مقدّس" به انتخاب و توضيح حسن حسيني كه شامل 98 قطعه شعر از شاعران معاصر است ، كه در انواع قالبهاي شعري (مانند غزل ، قصيده ، شعرآزاد و مسمّط ) دربارة دفاع مقدّس سروده شده اند. برخي از اشعار به مناسبت آزادي خرّمشهر براي اشخاص خاصّ سروده شده اند "مجموعه اشعار جنگ " به كوشش محمود شاهرخي ، عباس مشفق و... از اين گونه آثار است. در اين بررسي مي توان به گروه هاي ديگري از آثار مثل "اطلسها و راهنماها " اشاره كرد. كتاب" اطلس جنگ ايران و عراق: فشرده نبردهاي زميني 31 شهريور 1359 - 29 مرداد 1367/ ازمركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران در هفت فصل ، آمار و تصاوير هشت سال دفاع مقدّس و دو سال قبل از آغاز رسمي جنگ ارائه شده است . در ابتدا خلاصه اي دربارة انقلاب اسلامي ايران و عكس العمل عراق و نظام بين الملل نسبت به آن بيان شده است . سپس ، تجاوز همه جانبة ارتش عراق، بن بست در جنگ ، آزاد سازي مناطق اشغال شده ،عبور از مرز براي تعقيب دشمن ، گذر از موانع عبور ناپذير، پيشروي در شهرِ بصره و در آخر، پايان جنگ تشريح شده است . در ادامة كتاب و پس از مقدّمه مذكور فشرده اي دربارة نبردهاي زميني همراه با نقشه ، نمودار و جزئيات نام مناطق ، نام عمليات ، تاريخ ، هدف و وسعت منطقة آزاد شده ، همراه شرحي مختصر در زير هر نقشه ارائه شده است . كتاب"اطلس راهنما (ج .1): خوزستان در جنگ 67ـ1359 باز هم از مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران ؛اين اطلس ، شامل وقايع جنگ (جدولها، نمودارها و نقشه هاي نظامي ) مربوط به استان خوزستان و داراي پنج فصل است . فصل اول ، خوزستان را قبل از انقلاب و از انقلاب اسلامي تا شروع جنگ تشريح مي كند. فصلهاي دو تا چهار، به گزارش هجوم دشمن در هريك از محورهاي سه گانة خوزستان (اهواز و خرّمشهرآبادان و...) اختصاص يافته است . همچنين عملياتهاي آزاد سازي و عملياتهاي تعقيب متجاوزان كه در هريك از اين محورها انجام شده ، به همراه نتايج آن با نمودار و جداول مربوطه بيان شده است . در فصل پنجم نيز تهاجم مجدّد عراق و حماسة بزرگ رزمندگان در عقب راندن متجاوزان ارائه شده است . "خرّمشهر در جنگ" ازمركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران در واقع جلد دوم اطلس راهنما، (اطلس فشرده اي از نبردهاي زميني ايران و عراق) است . كتاب ، هفت بخش دارد؛ بخش اول : جغرافياي طبيعي و انساني خرّمشهر؛ بخش دوم : پيروزي انقلاب اسلامي و بحران سازي گروه خلق عرب (كه پس از پيروزي انقلاب با پشتوانة دولت بعث عراق به فعّاليّت هاي تجزيه طلبانه درخرّمشهرپرداخت )؛ بخش سوم : در آستانة جنگ (شرح فعّاليّت ها و اقدامات ايذايي و تحرّكات مرزي ارتش عراق قبل از آغاز رسمي جنگ )؛ بخش چهارم : هجوم ناموفّق ارتش عراق (وقايع مربوط به هفتة اول هجوم ارتش عراق به شهر خرّمشهر)؛ بخش پنجم : اشغال خرّمشهر(شرح مختصري دربارة حملات دشمن و مقاومت مدافعان ونهايتاً، اشغال خرّمشهر)؛ بخش ششم : آزاد سازي خرّمشهر (آغاز عمليات بيت المقدّس و مراحل مختلف آن تا فتح نهايي )؛ بخش هفتم : آزاد سازي شلمچه (مواضع و استحكامات دشمن و مواضع هلالي شكل ؛ عمليات كربلاي پنج ). تصاوير، نقشه ها، جداول ، نمودارها و عكسها همگي زيرنويس دارند. "هجوم سراسري پيشروي هاي عمده عراق" از نويسندگان (مهدي انصاري ، حسين يكتا). نتيجة تحقيقات ميداني (مصاحبه با رزمندگان و بازگويي خاطرات ) و كتابخانه اي (گردآوري اسناد و اطّلاعات از منابع ديگر) است و در آن ، هجوم سراسري و گستردة دشمن به ميهن موردبررسي قرار گرفته است . تنظيم اين كتاب به صورت روزشمار است . از جمله وقايعي كه در اين كتاب در ارتباط با35 روز آغازين جنگ و هجوم سراسري و پيشروي دشمن در خاك ميهن اسلامي آمده است ، مي توان از موارد زيرنام برد: «سقوط خرّمشهر، حصر آبادان ، ردّ هر گونه ميانجيگري از سوي امام شكل گيري سازماني نيروهاي رزمندة ، ناموفّق ماندن هجوم زرهي دشمن به خرّمشهر» و.. است. از جمله آثار ديگري كه در آنها به خرمشهر پرداخته شده است مي توان به كتاب هاي كودكان و نوجوانان اشاره كرد. از آن جمله كتاب "دختري تنها از خرّمشهر با كوله باري سنگين" نوشته منيژه انتخابي . اين كتاب ، شرح زندگي دختر نوجوان خرّمشهري است كه در جريان حمله به شهر و خرابي كاشانه اش ، مادر و خواهر خود را از دست مي دهد و از پدر و برادرانش جدا مي افتد. كتاب "روزهاي خرّمشهر" نوشته مرتضي سرهنگي ، داستان كوتاهي است كه تصرّف خرّمشهر توسّط ارتش متجاوز عراق را شرح داده است . در اين داستان نحوة باز پس گيري شهر نيز توضيح داده شده است. كتاب "سقوط خرّمشهر، چهارم آبان 1359" نوشته محمود جوانبخت از 34 روز مقاومت مردم خرّمشهر تا سقوط شهر مي گويد. كتاب "بيست و سه + يك " نوشته داود غفارزادگان داستان كودك خرّمشهري به نام ناصر است كه پدر و دايي اش در جبهه هستند. با اشغال خرّمشهر، از آن شهر به خانة خاله اش در شهر ديگري رفته است . كتاب "داستان بهنام " نوشته داوود اميريان از نوجوان خرّمشهري ، «بهنام محمّدي راد» در اولين روزهاي هجوم عراِق به خرّمشهر مي گويد كه در سال 1359، به شهادت مي رسد. همچنين مي توان به كتاب هاي ديگري چون "شهيد فهميده" نوشته محمّدرضا اصلاني . ديدار با فردا/ نوشته حميد گروگان ، پرنده ها دوباره اوج مي گيرند/ يوسف قوجق ، خداحافظ ، پدر/ ناصر نادري ، نه ، من نمي ترسم / نوشته الف . شعبان نژاد آوارگان جنگي در اردوگاه / نوشته قدرت الله صلح ميرزايي بهار در جنگ / ه. عرب زاده . جاسم عرب / بهمن بيدار؛ مهاجر كوچك / رضا رهگذر. خاطرات كودكان و نوجوانان از خرمشهر از جمله كتاب هاي ديگر درباره خرمشهر است. كتاب "از خرّمشهر بگو، خاطرات كودكان و نوجوانان " خاطرات كودكان و نوجوانان خرّمشهري و غير خرّمشهري ، دربارة حملة دشمن به خرّمشهر است . همچنين"خاطرات رزمندگان " نوشته قاسمعلي فراست مجموعة هشت خاطره از روزهاي جنگ است . خاطرة اول به نقل از بهروز مرادي از روزهاي اول جنگ و مقاومت رزمندگان در خرّمشهر است. از جمله آثار ديگري كه در آنها به خرمشهر پرداخته شده است مي توان به كتاب هاي شعر اشاره كرد. آب و مهتاب سروده جعفرابراهيمي (شاهد)، اسدالله شعباني ، شكوه قاسم نيا، بيوك ملكي .اين كتاب مجموعه اي از اشعار سروده شده درباره خرمشهر براي كودكان و نوجوانان است . كتاب" دارا انار دارد" كه به كوشش حسين حدادجمع آوري شده است. مجموعه 29 شعر از شاعران جوان 12 تا 17 ساله درباره خرمشهر است . همچنين مي توان به كتاب هاي "مثل من به انتظار" از جواد محقق. "يك نگاه ، يك لبخند" سروده علي اصغر نصرتي .و.. نام برد. توزيع فراواني كتابهاي نشرشده درباره خرمشهربه تفكيك نوع ساختار رديف ساختارمحتواي فراواني درصد 1 تاليف 118 99/36 2 بازنويسي 98 72/30 3 گردآوري 55 24/17 4 ترجمه 9 82/2 5 نامشخص 24 52/7 6 ساير 15 70/4 جمع كل 319 100 كتابهاي منتشر شده درباره خرمشهر را مي توان از نظر نوع نگارش پديد آورندگان هم مورد تحليل قرار داد. اين بررسي نشان مي دهد از ميان 319عنوان كتاب 118عنوان آثار (تاليفي)و 98عنوان (بازنويسي) بوده است . 55عنوان (گردآوري)و نه مورد ترجمه (برگردان خاطرات اسراي عراقي) بوده است. 24عنوان هم نا مشخص بوده است. متغير هاي اين فراواني نشان مي دهد كه 99/36% آثار تاليفي و 72/3% بازنويسي و 24/17% گردآوري بوده اند. و تنها 82/2% ترجمه و 52/7% هم نا مشخص بوده اند. جدول مقايسه اين آمار نشان مي دهد در سالهاي نخست پس از آغاز جنگ تعداد كتابهاي منتشر شده در زمينه جنگ بسيار محدود بوده است. ولي به مرور زمان هر ساله فراواني كتابها افزايش يافته است. اين افزايش در سالهاي پس از قطعنامه شتاب بيشتري گرفته است . در زمينه كتابهايي با موضوع خرمشهر بيشترين تعداد كتابهاي منتشر شده مربوط به سال 1376 است. امابيشترين رشد به لحاظ موضوعي در سال1363 بوده است كه 2/65% كتابهاي چاپ شده را شامل ميشود. آمار كتابهاي منتشرشده درسال نشان مي دهد كه هرساله با رشد قابل توجهي همراه بوده است. اما اين رشد در زمينه كتابهاي درباره خرمشهر نسبتي معنا دار نداشته است. توزيع نسبي كتابهاي نشرشده درباره خرمشهر به تفكيك دررده موضوعي رديف رده موضوعي فراواني درصد 1 داستان 22 89/6 2 رمان 14 38/4 3 خاطره 56 55/17 4 زندگينامه داستاني 45 10/14 5 شعر 50 67/15 6 كودك ونوجوان 14 38/4 7 اطلس و راهنما 14 38/4 8 تحليل سياسي 16 01/5 9 تحليل نظامي 16 01/5 10 نامه 6 88/1 11 هنر 6 88/1 12 جنگ ادبي وهنري 10 13/3 13 نثر ادبي 5 56/1 14 گزارش 10 13/3 15 يادواره 14 38/4 16 ساير 17 32/5 جمع كل 319 100 مقايسه سهم نسبي كتابهاي منتشر شده جنگ تحميلي به كتابهاي منتشر شده با موضوع خرمشهر نشان مي دهد كه به طور ميانگين هر ساله با رشدي در حدود 22/26% همراه بوده است. در حاليكه رشد كتابهاي جنگ تحميلي به كل كتابهاي چاپ شده در سال به مراتب بيشتر از آن است. تنوع محتوايي كتابهاي منتشر شده درباره جنگ تحميلي بسيار گسترده است. اگر چه تا به حال تقسيم بندي هاي گوناگوني از آثار نوشته شده درباره جنگ ارائه شده است اما بسياري از آنها از جامعيت تام علمي برخوردار نبوده است و البته روشن است كه فهرست استاندارد علمي و طبقه بندي محتوايي گسترده اي به اين وسيعي متسلزم پژوهش هاي عميق است، با اين حال آثار چاپ شده در زمينه جنگ را مي توان به گروه هاي مشخصي تقسيم كرد. از ميان گروه هاي محتوايي (خاطرات جنگ) با 483عنوان 8/28% از كل كتابهاي مربوط به جنگ تحميلي را شامل مي شود. تحقيقات و پژوهشهاي جنگ با 311عنوان 55/18% و مجموعه داستانها با 196عنوان 69/11% و زندگي نامه هاي داستاني با 164عنوان 78/9% و داستانهاي بلند و رمان 160عنوان 54/9% به ترتيب بيشترين بسامد را در فهرست كتابهاي جنگ بدست آورده اند . سهم نسبي كتابهاي نشرشده درباره خرمشهر درميان كتابهاي دفاع مقدس و كل كتب نشرشده درطي سالهاي 1381-1359 سال نشر / كل كتابهاي چاپ شده / كتابهاي مربوط به جنگ تحميلي / كتابهاي درباري خرمشهر / درصد 1359 1822 6 2 3/33 1360 1480 8 7 5/87 1361 3589 16 6 5/37 1362 5208 22 6 3/27 1363 6484 23 15 2/65 1364 5749 15 8 3/53 1365 4244 12 2 7/16 1366 4536 27 1 7/3 1367 3725 28 5 8/17 1368 7783 51 14 4/27 1369 8178 72 9 5/12 1370 7516 69 13 8/18 1371 7489 43 7 3/16 1372 8212 75 23 7/30 1373 10524 90 20 2/22 1374 11892 71 16 5/22 1375 14232 132 25 9/18 1376 15323 189 34 98/17 1377 17212 129 17 1/13 1378 21131 115 26 6/22 1379 22305 140 15 7/10 1380 26480 164 28 1/17 1381 13964 180 18 10 جمع كل 248289 1677 319 100 توزيع نسبي ناشران برترمنتشركننده كتاب درباره خرمشهر رديف نام نشر تعدادعناوين نشرشده سهم نسبي 1 سپاه پاسداران 48 04/15 2 حوزه هنري 42 16/13 3 شاهد 6 88/1 4 وزارت ارشاد 12 16/3 5 بنيادحفظ آثاردفاع مقدس 16 79/3 6 بنيادجانبازان 7 19/2 7 كنگره سرداران 17 32/5 8 كانون پرورش فكري كودكان ونوجوانان 17 32/5 9 ناشرمولف 12 76/3 10 برك 12 76/3 11 صرير 8 50/2 12 نامشخص 12 76/3 13 مدرسه 4 25/1 14 كيهان 5 56/1 15 سايرناشران 105 91/32 جمع كل 319 100 از ميان 319 عنوان كتاب درباره خرمشهر 290عنوان آن را مردان پديد آورده اند. 8عنوان فاقد نام پديد آورنده و 21عنوان را زنان تاليف كرده اند. به اين معنا 9/90%آثار درباره خرمشهر را مردان تاليف كرده اند ونقش زنان در اين ميان تنها 6/6% بوده است. به جز يك مورد كه خاطرات زنان حاضر در خرمشهر بوده. ده عنوان مجموعه شعر شاعران زن هم ديده مي شود. سه عنوان اثر داستاني از زنان داستان نويس و در بقيه عنوانها زنان نقش گردآورنده و بازنويس داشته اند . توزيع جنسي پديد آورندگان كتابهاي منتشر شده در باره خرمشهر : رديف پديد آورندگان تعداد درصد 1 پديد آورندگان مرد 290 9/90 2 پديد آورندگان زن 21 6/6 3 بدون نام پديد آورنده 8 50/2 جمع كل آثار 319 100 منابع و ماخذ: 1- كتاب بررسي وضعيت نشر كتاب دفاع مقدس. مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 2- اين گزارش ازپژوهش "كتاب شناسي خرمشهر" گروه پژوهش هاي راهبردي و بنيادي معاونت فرهنگي بنياد شهيد استخراج شده است. حزب بعث و جنگ (1) نوشته خالد حسين النقيب ؛ مترجم : محمّدحسين زوّاركعبه .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، 1369 حزب بعث و جنگ (2)/ خالد حسين النقيب ؛ مترجم : محمّدحسين زواركعبه .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، 1368. 136 ص . آتش در باران : يادداشتهاي روزانه شهيد غلام عبّاس قنادان / گردآورنده : زهرا زوّاريان ـ تهران : حوزه هنري ، 1374. آخرين گزارش / ياسر هشترودي . ، حوزه هنري ، (چاپ اول ): 1371. پا به پاي باران ، دو گزارش از خرّمشهر/ نوشته مرتضي سرهنگي ، هدايت الله بهبودي . تهران : حوزه هنري ، 1369. خاطرات سردار شهيد رضا نورمحمّدي ، در طول سال هاي دفاع مقدّس / نويسنده رضا نورمحمّدي ، تهران : نشرشاهد، 1378. دشت عبّاس / محمّدرضا خليلي .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، 1372. سفر: يادداشتهاي روزانة شهيد حسين كهتري / حسين كهتري . تهران : حوزة هنري 1375. 675 [ششصد و هفتاد و پنج] روز در جبهه ، خاطرات شهيد عبدالرّضا سوري / عبدالرّضا سوري . تهران : اطّلاعات ، 1364. يادداشتهاي خرّمشهر: نامه ها و يادداشتهاي شهيد بهروز مرادي / به كوشش دفتر ادبيات و هنرمقاومت . تهران : حوزه هنري ، 1370. آبادان و خرمشهر (به روايت تصوير)/ عكّاس و مجري علي اكبر آقاجري ؛ متن علي فرخ مهر؛ آبادان : پرسش ، (چاپ اول ): 1381. باد و باران / مريم جمشيدي .ـ تهران : سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي ، انتشارات مدرسه ، (چاپ دوم ):1379. جايي كه آسمانش آيينه كاريست / نويسنده راضيه تجار.ـ تهران : نسل كوثر، (چاپ اول ): 1378. حضور، مجموعه داستان / فيروز زنوزي جلالي . كرج : دلوار، (چاپ اول ): 1381. خاطرات يك سرباز/ قاضي ربيحاوي .ـ تهران : ققنوس ، (چاپ اول ): 1360. خانه جديد: مجموعه داستان / قاسمعلي فراست .ـ تهران : برگ ، (چاپ اول ): 1376. داستانهاي ناتمام / بيژن نجدي .ـ تهران : نشر مركز، (چاپ اول ): 1380. در حاشيه شط ، مجموعه داستان / به كوشش : م . ح . ملك جعفريان . تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، 1370. روزهاي مقاومت در خرمشهر/ نوشته پرويز مسجدي .ـ بي جا: چاپ و صحافي گارسه ؛ پخش كتابخانه كوچك (چاپ اول ): 1360. روزي كه خورشيد سوخت / فيروز زنوزي جلالي .ـ تهران : برگ ، (چاپ اول ): 1370. سرزمين پدري : دوازده داستان كوتاه / احمد شاكري ؛ تهران : بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي (چاپ اول ): 1379. شبي تا صبح ، مجموعه داستان / غلامرضا عيدان .ـ تهران : حوزه هنري ، 1368. اسكاد روي ماز 543/ نوشته فيروز زنوزي جلالي .ـ تهران : كيهان ، (چاپ اول ): 1376. حته ، شط و مرداب يوسف عزيزي بني طرف .ـ تهران : يوسف عزيزي بني طرف ، 1370. دشت خضرا/ رنجبر گل محمّدي .ـ تهران : مؤسّسة نشر فرهنگي و تحقيقاتي پيام نينوا، 1374. عشق را باور كنيم ؟/ علي فرخ مهر.ـ تهران : نشر عابد، (چاپ اول ): 1381. عشق را بيرون مي كنند/ هادي خرمالي .ـ گرگان : مختومقلي فراغي ، (چاپ اول ): 1378. فردا/ فاطمه حسن وند؛ تهران : نيروي مقاومت بسيج ، (چاپ اول ): 1378. ماه تمام بود/ نوشته حسينعلي جعفري .ـ تهران : كيهان ، (چاپ اول ): 1376. پشت به سايه ها و صداها/ ضياءالدين شفيعي ؛ مزامير، 1376. چلچله ها/ محمود گلابدره يي .ـ تهران : خجسته ، (چاپ اول ): 1380. در جست و جوي من / نويسنده منيژه جانقلي .ـ تهران : بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامي ،معاونت فرهنگي ، اجتماعي و هنري ، دفتر هنر و ادبيات ايثار، (چاپ اول ): 1378. روزهاي جهنّمي / نويسنده عبدالجبّار اسدي هويزيان .ـ اهواز: موعود، 1363. سرود مردان آفتاب / غلامرضا عيدان .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، 1368. ضيافت به صرف گلوله ، رمان / نويسنده مجيد قيصري .ـ تهران : پاليزان ، (چاپ اول ): 1380. كودكي هاي زمين / جمشيد خانيان . تهران : نشر صرير، 1376. گيسو/ مؤلف قاضي ربيحاوي .ـ تهران ، قاضي ربيحاوي ، (چاپ اول ): 1372. مادر با سرفه هايش / تاليف عبدالمجيد رحمانيان .ـ تهران : اميد آزادگان ، (چاپ اول ): 1380 نخل هاي بي سر/ قاسمعلي فراست .ـ تهران : اميركبير، (چاپ اول ): 1367. ص :216 از حنجره هاي شرقي ، شعر شاعران حوزه هاي علميه / به كوشش عبدالرضا رضايي نيا؛ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، (چاپ اول ): 1373. از رزم ، از پرواز، مجموعه شعر دفاع مقدّس / گردآوري شوراي شعر كنگره . كنگره بزرگداشت سرداران شهيد سپاه و 36 هزار شهيد استان تهران (چاپ دوم ): 1378. از سنگر شعر در جبهه جنگ .ـ تهران : وزارت ارشاد اسلامي ، اداره كل انتشارات و تبليغات ، 1363. پشت دروازه هاي خونين شهر، مجموعه شعر/ به كوشش مهدي خليليان .ـ تهران : شوراي هماهنگي تبليغات اسلامي ، نشر هماهنگ ، 1377. خاك ، خون ، حماسه / به كوشش شيرينعلي گلمرادي .ـ تهران : بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدّس (چاپ اول ): 1375. (مجموعه شعر دفاع مقدّس ويژه خرّمشهر). شعر جنگ / وزارت ارشاد اسلامي ، اداره كل تبليغات و انتشارات .ـ تهران : وزارت ارشاد اسلامي ، اداره كل انتشارات و تبليغات ، 1362. طلايه داران نبرد حق عليه باطل : مجموعه اشعار / سراينده اسدالله محمّدصادقي .ـ قم : ناصر، (چاپ اول ): 1378. گزيده شعر جنگ و دفاع مقدّس / انتخاب و توضيح حسن حسيني .ـ تهران : حوزه هنري ، (چاپ اول ): 1381. مجموعه اشعار جنگ / به كوشش محمود شاهرخي ، عباس مشفق كاشاني .ـ تهران : اميركبير، (چاپ اول ):1367 مريم ها و شقايق ها: كنگره بررسي نقش زنان در دفاع و امنيّت / سفارش بسيج خواهران نيروي مقاومت ؛ به اهتمام حسين اسرافيلي ، پرويز بيگي حبيب آبادي ، شيرينعلي گلمرادي . هفتمين كنگره سراسري شعر ميلاد آفتاب ، آذرماه 1376.ـ خميني شهر: دبيرخانه كنگره سراسري شعر ميلاد آفتاب ، (چاپ اول ): 1376. در خون شكفت خرمشهر/ تهيّه و تنظيم اداره كل تبليغات و انتشارات وزارت ارشاد اسلامي .ـ تهران : وزارت ارشاد اسلامي ، اداره كل تبليغات و انتشارات ، 1362. روزهاي مقاومت در خرمشهر/ نوشته پرويز مسجدي .ـ بي جا: چاپ و صحافي گارسه ؛ پخش كتابخانه كوچك (چاپ اول ): 1360. برگزيده ها (1): مجموعه داستانها و خاطرات برگزيده مسابقه هفته بزرگداشت جنگ تحميلي سال 1363/ گردآوري و تنظيم : اداره كل انتشارات و تبليغات وزارت ارشاد اسلامي . بر محمل بال ملائك / مهدي شجاعي .ـ تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ، محراب قلم ، (چاپ نهم ) 1374. توفيقات / نوشته اسماعيل پزشكيان نژاد.ـ تهران : پزشكيان نژاد و پسران ، (چاپ اول ): 1376. سبز پوش / از ابوالفضل فاطمي نيا.ـ تهران : هيرمند، (چاپ اول ): 1380. قطره باران : چند نامه به پسرم و به جوانان خارج از كشور، شامل بعضي اطلاعات علمي درباره نفت و .../ محمود اسماعيلي .ـ تهران : كتاب زمان ، (چاپ اول ): 1378. نه ، من نمي ترسم / نوشته الف . شعبان نژاد با همكاري وزارت ارشاد اسلامي .ـ تهران : پيام آزادي ، (چاپ هفتم ): 1372. آوارگان جنگي در اردوگاه / نوشته قدرت الله صلح ميرزايي ؛ تهران : دادجو.1363 بهار در جنگ / ه. عرب زاده .ـ تهران : بنياد شهيد، واحد فرهنگي ، 1362. بيست و سه + يك / نويسنده داود غفارزادگان ؛ نقاش مريم خدابنده لو.ـ تهران : سپاه پاسداران انقلاب اسلامي ، 1376. جاسم عرب / بهمن بيدار؛ ـ تهران : انجام كتاب ، [بي تا]. دختري تنها از خرّمشهر با كوله باري سنگين / منيژه انتخابي .ـ (بي جا: جاويد، 1363). روزهاي خرّمشهر/ نوشته مرتضي سرهنگي ، تصويرگر پرويز اقبالي .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، 1376. سقوط خرّمشهر، چهارم آبان 1359/ محمود جوانبخت ؛ تهران : كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ، (چاپ اول ): 1380. شانه هاي خاك (رمان زندگي شهيد حسين فهميده )/ محمّد عزيزي .ـ تهران : بنياد شهيد انقلاب اسلامي ،نشر شاهد، 1378. مثل رود پرخروش / نوشته بهمن پگاه راد.ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، (چاپ اول ): 1380. مثل رود پرخروش / نوشته بهمن پگاه راد.ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، دفتر ادبيات و هنرمقاومت ؛ سازمان تبليغات اسلامي ، حوزه هنري ، سوره مهر، (چاپ اول ): 1380. 114ص . مهاجر كوچك / رضا رهگذر.ـ تهران : كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان 1369. آب و مهتاب / جعفر ابراهيمي (شاهد)، اسدالله شعباني ، شكوه قاسم نيا، بيوك ملكي .تهران : كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ، (چاپ دوم ): 1369. دارا انار دارد/ به كوشش حسين حداد؛ انتخاب ، 1375. مثل من به انتظار: مجموعه شعر براي نوجوانان / جواد محقق .ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ، 1374. از خرّمشهر بگو، خاطرات كودكان و نوجوانان / بازنويس رضابنده خدا.ـ تهران : سازمان تبليغات اسلامي ،حوزه هنري ، 1374. خاطرات رزمندگان / نوشته قاسمعلي فراست ؛ تصاوير از پرويز حيدرزاده .ـ تهران ؛ كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ، (چاپ اول ): 1371. هجوم : 31 شهريور 1359/ احمد دهقان ؛ تهران : كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ، (چاپ اول ): 1380. داستان بهنام : بر اساس زندگينامه شهيد بهنام محمّدي راد/ مؤلّف : داوود اميريان تهران : بنياد شهيدانقلاب اسلامي ، 1381. شهيد فهميده / محمّدرضا اصلاني .ـ تهران : سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي ، دفتر انتشارات كمك آموزشي ، 1377. نويسنده: محمدجواد جزيني