گذر از پل ماهی ،غیر ممکنی که ممکن شد

«موفقیت ایران در عبور از دریاچه ماهی، یكبار دیگر توانایی ایران در عبور از آبراه ها را نشان می‌دهد.» این خبری بود که پس از تصرف پل ماهی توسط نیرو های شجاع سپاه ،دشمن در رسانه هایش اعلام کرد شیوه و تاکتیک جنگی به کار رفته در عملیات کربلای پنج دشمن را مجبور کرد تا به درایت نیرو های سپاه پاسداران اسلامی ایران صحه بگذارد . عملیات کربلای پنج و بخش مهمی از آن تصرف پل ماهی،پکی از مهمترین دستاوردهای دوران دفاع مقدس بود که به پیروزی نیرو های ایران اسلامی منجرشد و تلخی عملیات شکست خورده کربلای چهار را کم کرد . در سالگرد تصرف پل ماهی در عملیات کربلای پنج به بررسی این رویداد مهم می پردازیم .

به گزارش نوید شاهد ، سردار قاسم سلیمانی در بخشی از خاطراتش از این عملیات ،چگونگی تصرف پل ماهی را اینگونه روایت می کند:در عمليات كربلاي پنج، براي سركشي به كانال ماهي رفته بودم. آن قدر آتش سنگين بود كه تصورش غير ممكن است. چنانچه آنتن بي سيم يك ذره از لبه كانال بالا مي زد، حداقل سي تانك همزمان شليك مي كرد.
در آن وضعيت، ناگهان فردي روي دژ توجه ام را جلب كرد. شهید «مهدی طياري» با سر باندپيچي شده آن جا ايستاده بود. فكر كردم نكند موجي شده باشد. عجب شجاعتي داشت. اصلاً به تيرهاي دشمن اعتنا نمي كرد. ترسيدم طوريش بشود. دستش را گرفتم و او را به درون كانال كشاندم. كمي با او حرف زدم و توجيهش كردم كه دست از آن كارهاي خطرناك بردارد. همان جا، گروهاني را به او دادم تا به طرف نيروهاي عراقي حركت و ادامه عمليات را دنبال كند. بدون درنگ نيروها را از داخل كانال، به سوي عراقي ها حركت داد. نيروها از كنار دژ حركت مي كردند، اما خودش از روي دژ مي رفت.
طياري، آن كارها را مي كرد تا ترس را از وجود نيروها دور كند و آنها را براي نبردي قهرمانانه آماده سازد. در آن جا جنگ عجيبي در گرفت. تا آن زمان آن طور جنگ جانانه نديده بودم. واقعاً هيچ وقت توي جنگ، فرماندهي با تهور و شجاعت طياري نديده بودم. من در آن جا نديدم اين آدم در مقابل دشمن نيم خيز برود و به گلوله دشمن اعتنايي بكند.
در همان عمليات كربلاي پنج حاج مهدي طياري ناجي عمليات، در محدوده لشكر ثارالله بود. خط اول را سه گردان غواص گرفته بودند. اولين گردان عمل كننده پس از غواص ها گردان حاج مهدي بود. آنها مي بايست از يك جنگل پانصد متري سيم خاردار، عبور مي كردند. كار بزرگي بود.
حاج مهدي از ابتداي عمليات، طوري در بي سيم صحبت مي كرد كه انگار نه انگار در خط مقدم، ميان آتش و خون قرار گرفته است. گويي در خيابان هاي جيرفت مشغول حرف زدن و شوخي كردن است. ذره اي ترس و نگراني در وجودش درك نمي شد. چنان سرعتي در پيشروي داشت كه تصورش براي انسان دشوار بود. ما در خط مقدم درگير بوديم و ذهن مان در آن جا بود كه ناگهان حاج مهدي طياري از پشت بي سيم اعلام كرد، من از كانال ماهي گيري عبور كردم. من آن طرف كانال هستم.
اشك در چشمان همه جمع شده بود. باور كردنش بسيار دشوار بود به طياري گفتم: خوب، ديگر جلو نرو...
ابتکار عمل شهید طیاری در این عملیات واقعاً مهم و کارساز بود وقتی شهید طیاری اعلام کرد ،از کانال ماهیگیری عبور کرده و من این پیغام را به آقای محسن رضایی دادم ایشان باور نمی کردند."

خلاصه عملیات کربلای پنج

هر چند عملیات كربلای 4 به اهداف تعیین شده نرسید ، لیكن یك نتیجه بزرگ نظامی در پی داشت و آن اینكه راه نفوذ به مواضع مستحكم شرق بصره را نشان داد . موفقیت قرارگاه نجف در شكستن چند رده از خطوط دشمن در منطقه پنج‌ضلعی ، در جریان عملیات كربلای 4 ، مبنای طرح‌ریزی عملیات كربلای 5 گردید . بر همین اساس ، بلافاصله پس از توقف عملیات كربلای 4 ، تلاش شبانه‌روزی فرماندهان سپاه پاسداران برای طراحی عملیات و آماده‌سازی منطقه و یگان‌های رزم آغاز شد و سرانجام در بامداد 19دی ماه 1365، عملیات كربلای 5 با رمز مبارك " یا زهرا ( س ) " در منطقه شلمچه به اجرا درآمد .

در این عملیات 200 گردان از سپاه – كه در سه قرارگاه عملیاتی سازمان‌دهی شده بودند – با عبور از منطقه آب گرفته شرق كانال پرورش ماهی و منطقه پنج‌ضلعی ، موانع نفوذناپذیر دشمن را پشت سر گذاشتند و تا روز هفتم بهمن ماه 1365 ضمن انهدام بخش و سیعی از قوای دشمن ، تا غرب نهر جاسم پیشروی كردند . متقابلاً ، دشمن برای مقابله با قوای ایران ، یگانهایش را یكی پس از دیگری – كه در مجموع به بیش از 400 گردان می‌رسید – وارد منطقه‌كرد و پس از نبردی سنگین با تحمل آسیب فراوان ، از ادامه نبرد بازایستاد . با موفقیت این عملیات ، كه حضور نیروهای ایران را در حومه بصره در پی داشت ، مخالفین پیروزی جمهوری اسلامی در جنگ ، در صدد برآمدند تا با تصویب قطعنامه 598 در شورای امنیت سازمان ملل ، كه در آن برای اولین بار به خواسته‌های ایران توجه شده بود ، برای پایان جنگ متحد شوند . عراق كه نظام بین‌الملل را حامی خود می‌دانست و تصویب قطعنامه را به عنوان راه‌حلی برای نجات خود از حملات ایران تلقی می‌كرد ، بلافاصله آن را نپذیرفت .

در مقابل ، جمهوری اسلامی ایران بر سر اجرای آن به مذاكره با دبیر كل سازمان ملل نشست و اگر چه به توافقاتی نیز دست یافت ، لیكن چون پیروزی ایران در جنگ مورد نظر نبود ، از موفقیت دیپلماتی جمهوری اسلامی جلوگیری شد .

ضرورت انجام عملیات

موقعیت برتر سیاسی ـ نظامی ایران كه در فتح فاو توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حاصل شده، به رغم تلاشهای دشمن در چارچوب استراتژی دفاع متحرك، حملات هوائی به مراكز صنعتی، حمله به منابع نفتی و نفتكشهای ایران و سایر اقدامات تبلیغاتی و روانی، همچنان به سود جمهوری اسلامی حفظ شد.

عملیات كربلای 4 از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به منظور طرحریزی و اجراء شد كه ایران به بهره‌گیری از موقعیت برتر سیاسی ـ نظامی، با افزایش فشار به حامیان جهانی و منطقه‌ای عراق، شرایط را برای كسب پیروزی سیاسی در جنگ با اتكا به پیروزی نظامی فراهم سازد. در واقع می‌توان گفت كه فتح فاو به رغم ابعاد و جوانب مختلف آن، نتوانست شرایط و خواسته‌هایمان را تأمین نماید. طبیعتاً در چنین شرایطی پیش‌بینی می‌شد كه اجرای یك عملیات پیروز دیگر، امكان تحقق خواسته‌های جمهوری اسلامی را فراهم خواهد آورد.

عدم حصول نتیجه مطلوب د رعملیات كربلای 4، با توجه به مقاصد عملیات و پیامدهای تعیین كننده آن در روند تحوّلات سیاسی ـ نظامی جنگ، جمهوری اسلام را در وضعیت دشواری قرار داد. چون كلیه دستاوردهای جنگ پس از آزادسازی مناطق اشغالی و بویژه پس از فتح فاو كه نهایتاً موازنه سیاسی ـ نظامی جنگ را به سود جمهوری اسلامی تغییر داده بود، در معرض تهدید قرارگرفت. عراق كه از مدتها قبل به رغم كلیه اقدامات و تلاشهایش، در تغییر روند كلی جنگ به سود خود ناكام مانده بود، تحت شرایط جدید مترصّد بهره‌برداری از اوضاع برای حمله به منطقه فاو و بازپس‌گیری این منطقه ونهایتاً تغییر اوضاع سیاسی ـ نظامی به نفع خود بود. از سوی دیگر، در ایران، شرایط سیاسی حاكم بر كشور و روند تبلیغات تحت شعار «تعیین سرنوشت جنگ» و نیرو و امكاناتی كه به همین منظور به جبهه سرازیر شده بود، از جمله عواملی بود كه بر پیچیدگی اوضاع برای پاسخگویی به انتظارات پدید آمده در جامعه می‌افزود. در واقع، در افكار عمومی جامعه چنین تصور می‌شد كه با توجه به فراهم سازی كلیه شرایط از جمله بسیج نیرو و امكانات به جبهه ها، موقعیت برای وارد ساختن ضربه تعیین كننده بر دشمن فراهم آمده و برای كسب پیروزی هیچگونه مانعی وجود ندارد.

در سایه پیدایش چنین وضعیت دشوار، اتخاذ هرگونه تصمیم با توجه به تأثیرات و پیامدهای تعیین كنندة آن بسیار پیچیده و سخت می‌نمود. ولی در عین حال پس از قطعی شدن مسئله افشای تاكتیك ویژه عملیات و عدم امكان حصول پیروزی، دستور توقف عملیات كربلای 4 به کلیه قرارگاهها و فرماندهان یگانها صادر شد. این تصمیم زمانی اتخاذ و ابلاغ شد كه تنها 20 درصد از توان نیروهای خودی با دشمن درگیر شده بود و طبعاً در اختیار داشتن نیروی كافی و نیز ضرورتهای گوناگونی كه انجام عملیات و كسب پیروزی را ایجاب می‌كرد، بر روند تصمیم‌گیریها سایه افكنده بود.

«حفظ برتری سیاسی ـ نظامی جنگ» به سود جمهوری اسلام و مقابله با ایجاد هر گونه «ركود در جبهه‌های نبرد» از مهمترین عواملی بود كه ضرورت انجام عملیات با شرط كسب پیروزی را ایجاب می‌كرد. در واقع، تجارب جنگ پس از فتح خرمشهر به مدت چهار سال بر این مسئله تأكید داشت كه هر گونه تعلّل واتّخاذ تصمیم نامناسب برای «انجام عملیات پیروز» روند تحولات جنگ را به گونه‌ای غیرقابل اجتناب به زیان جمهوری اسلام تغییر خواهد داد.

جوّ حاكم بر كشور وانتظارات مردم و همچنین احتمال حمله دشمن به فاو، از جمله عواملی بود كه ضمن تأكید بر ضرورت انجام عملیات، شرایط را نیز برای انجام آن تسهیل می‌كرد.

تشریح منطقه عملیاتی شلمچه

منطقه عمومی شلمچه بصره به لحاظ اهمیت سیاسی – نظامی ، همواره جایگاهی قابل توجه در اندیشه طراحان جنگ داشته است . پس از فتح خرمشهر ، تسلط بر شلمچه به عنوان یکی از معابر وصولی شهر بصره ، در زمره اهداف قوای نظامی ایران قرار گرفت . به دنبال آن ، عملیات "رمضان " به منظور دستیابی بر این منطقه طراحی شد . فاصله زمانی فتح خرمشهر تا عملیات رمضان برای احداث و تکمیل موانع ، مواضع و استحکامات مشهور به مثلثی و ... ، فرصت نسبتاً مناسبی به دشمن داد . اقدامات دشمن دقیقا مبتنی بر درک اهمیت بصره و جایگاه آن در استراتژی جمهوری اسلامی و نقش این شهر در بقای سیاسی – نظامی حاکمان بغداد بود .

موانع ، استحکامات و مواضع دشمن توانست نقشی تعیین کننده در چگونگی و سرانجام عملیات رمضان ایفا کند . نتایج عملیات رمضان ، به دست اندرکاران و فرماندهان نظامی خاطرنشان کرد که لازمه تداوم جنگ ، اتخاذ تدبیر مناسب برای مقابله و خنثی کردن و در غیراین صورت ، اجتناب از مواجهه با استحکامات دشمن است .

بر این اساس بود که به منظور لحاظ کردن غافلگیری و در دست گرفتن ابتکار عمل ، مناطق دیگری از جمله هور و اروند رود ، مورد نظر قرار گرفت و عملاً شرق بصره کنار گذاشته شد . ولی همچنان که دشمن حساسیت قابل توجهی نسبت به منطقه عمومی شرق بصره داشت ، سعی ما نیز بر این بود که به موازات انجام عملیات گسترده در سایر مناطق عملیاتی جنوب ، تلاشی به صورت ایذایی یا به منظور طرح فریب یا یدک در آن منطقه صورت بگیرد که این موارد ، از جمله اقدامات قابل ذکر است :

همزمان با عملیات خیبر ، در طلاییه وزید

- پس از عملیات خیبر ، در زید و کوشک که با رها کردن آب در منطقه عملاً منتفی شد

- همزمان با عملیات بدر ، در زید و شلمچه

- همزمان با عملیات والفجر هشت ، در شلمچه و بوارین

- در عملیات کربلای چهار که منطقه شلمچه یکی از محورهای جنبی عملیات بود .اهمیت سیاسی - نظامی منطقه شلمچه و نیز درک رژیم عراق از این مهم که جمهوری اسلامی برای حفظ برتری خود در جنگ ، نیازمند تصرف یک منطقه یا یک شهر مهم و استراتژیک عراق است ، در مجموع باعث شد هزینه ها و سرمایه گذاری هنگفتی برای احداث مواضع و استحکامات منطقه عمومی شرق بصره ، به ویژه شلمچه ، بر دشمن تحمیل شود .

در سراسر خطوط درگیری با دشمن در طول مرز ، منطقه شلمچه از استحکامات منحصر به فرد برخوردار بود . وضعیت طبیعی منطقه و عوارض آن نیز در جهت حداکثر استفاده در راستای سیاست پدافندی توسط دشمن ، به کار گرفته شده بود .

مشخصات منطقه

منطقه شلمچه ، از تعدادی زیادی نهرها ، کانال ها ، خاکریزها ، جاده ها ، و سایر عوارض طبیعی و مصنوعی دیگر تشکیل یافته است که تمام آنها در بخش شمالی اروند رود قرار دارند . این منطقه دارای آب گرفتگی های متعددی است که در طول مرز به عنوان موانع سد کننده توسط دشمن ایجاد شده است . از دیگر مشخصه های بارز این منطقه می توان ، به دو شهر تنومه و الحارثه و نخلستان های حاشیه اروند رود اشاره کرد .

با توجه به موانع و استحکامات موجود در منطقه ، دشمن در این منطقه از دو شیوه پدافند ساحلی و صحرایی استفاده می کرد بدین صورت که در جزیره بوارین و مناطق آب گرفته ، پدافند ساحلی و در قسمت های خشک منطقه ، به کار می برد .

دشمن با ایجاد شبکه راه های مواصلاتی متعدد به یگان های زرهی ، مکانیزه ، پیاده و توپخانه خود ، تحت هر شرایط ، قابلیت تحرک مناسبی داده بود و به عکس ، برای گرفتن تحرک قوای ایرانی ، از تاکتیک آب اندازی بهره می گرفت . این حرکت دشمن ، با توجه به کنترل میزان آب در منطقه آب گرفتگی و ثابت نگه داشتن ارتفاع 3 آن به میزانی که تردد وسایل شناور را مختل کند ، از ارزش قابل توجهی برای کند کردن حرکت نیروهای ایرانی برخوردار بود . قسمتی از منطقه شلمچه که به پنج ضلعی معروف است ( حد فاصل نوک کانال ماهیگیری و دژ مرزی عراق ) به مساحت تقریبی 4 کیلومتر مربع ، در تابستان سال 1365 توسط دشمن خشک شد که نتایج زیر را برای عراق در برداشت :

- دید داشتن نسبت به خط مرزی و اخلال در تردد خطوط مقدم و هوشیاری نسبت به تحرکات در خط

- جلو گیری از تحرکات احتمالی با قایق و نیروهای رزمنده ایران در آب گرفتگی ، از ابتدای حرکت

- استفاده بیشتر از آتش ادوات بر روی خطوط اول نیروهای ایران .

موانع طبیعی و ایجاد شده در منطقه

1- رودخانه اروند : طول این رودخانه در منطقه شلمچه ، از انتهای جزیره بوارین ( غرب بوارین ) تا شهر بصره ، به 20 کیلومتر می رسد . بستر این رودخانه ها ، گلی و رسوبی است و عمق آن از 5 تا 20 متر متغیر است . این رودخانه در بعضی نقاط به چند شعبه تقسیم شده و جزایر متعددی تشکیل می دهد . در منطقه شلمچه این رودخانه به دو قسمت " اروند صغیر " و " اروند کبیر " تبدیل شده و در پی آن ، جزایر " ماهی " و " ام الطویل " و" صالحیه " به وجود آمده است .

2- اروند صغیر : این رودخانه از بستر اصلی اروند رود جدا شده ، با طی مسیری حدود 21 کیلومتر در انتهای جزیره صالحیه ، دوباره به مسیر اصلی خود با زمی گردد. کمترین عرض اروند صغیر ، 40 متر و بیشترین عرض آن 150 متر است . جزایر ماهی ، ام الطویل و صالحیه در اثر جدایی اروند صغیر از بستر اصلی خود به وجود آمده اند و از نقطه نظر نظامی دارای اهمیت فراوانی هستند .

3 کانال پرورش ماهی : اگر چه این کانال به طور طبیعی ایجاد نشده و ساخته دست انسان است ، اما به دلیل قدمت این کانال ، در قسمت موانع طبیعی مورد بحث قرار می گیرد . طول این کانال 29 کیلومتر و عرض آن به طور متوسط یک کیلومتر است . عمق آب در کناره های کانال 50سانتیمتر و در اواسط آن 5/2 متر است . سیل بندهای حاشیه کانال به ارتفاع 5/1 متر و عرض 10 متر ، این کانال را به دژی مستحکم تبدیل کرده است . در ضلع غربی کانال ، جاده ای به ارتفاع 50 سانتیمتر ، کار نقل وانتقال را در طول کانال مسیر می سازد . آب موجود در کانال به وسیله نهرها و کانال های زوجی دو ردیفه ، توسط پمپاژها به طور دائم کنترل می شود . وجود این کانال در مواضع پدافندی دشمن نقش موثری داشته وعبور از آن ، همواره در مباحث نظامی مطرح بوده است .

4- کانال جنوب پنج ضلعی : این کانال به طول 5/2 کیلومتر و عرض 5 متر ، از انتهای کانال پرورش ماهی به سوی آب گرفتگی شرق جاده شلمچه کشیده شده است . تعداد 9 پل بر روی آن نصب شده که ورود و عبور نیروهای عراقی را به داخل پنج ضلعی میسر می ساخت . این کانال در سیستم پدافندی دشمن از ارزش زیادی برخوردار بود .

5- آب گرفتگی منطقه شلمچه : آب گرفتگی شلمچه از شمال جزیره بوارین ، به فاصله یک کیلومتر از جاده شلمچه آغاز شده و در امتداد مرز ، به طرف شمال ادامه می یابد . آب گرفتگی در 10 کیلومتر انتها یی کانال پرورش ماهی ، بین ضلع شرقی آن و دژ مرزی عراق ، گسترش می یابد و حدوداً به 75 کیلومتر مربع می رسد ، آب گرفتگی فوق ، توسط کانالی به عرض 2 کیلومتر از سمت پاسگاه زید از طریق هور العظیم تغذیه می شود . عمق آب با توجه به کنترل آن توسط دشمن ، حداکثر به 170 سانتیمتر می رسد . کمترین عمق آب در کناره های آب گرفتگی ، حداقل 30 سانتیمتر است . پیش از این که عراق این منطقه را به یک دریاچه مصنوعی تبدیل کند ، جاده ها ، گودال ها و خاکریزهایی در زمین منطقه وجود داشت که با این اقدام دشمن ، همگی به زیر آب رفت اما شکل و حالت خود را در زیر آب همچنان حفظ کرد.

هدف از جاری کردن آب در منطقه توسط دشمن ، ایجاد مانعی غیر قابل عبور برای نیروهای ایرانی وجلوگیری از نفوذ آنان به مواضع پدافندی خود بود .

6- نهرالدوعیجی : نهرالدوعیجی به طول 5/5 کیلومتر و عرض 3 متر و عمق تقریبی 6 متر ، از اروند صغیر منشعب شده و به انتهای کانال پرورش ماهی متصل می شود . در غرب این نهر ، خاکریزی به ارتفاع سه متر وجود دارد .

7- نهر جاسم : نهر جاسم به طول 5/3 کیلومتر ، عرض 25 متر و عمق 3 متر - در حالت مد- از اروند صغیر منشعب و به نهر دیگری متصل می شود . یکی از خطوط پدافندی مستحکم عراق ، از پشت این نهر ، یعنی سمت غربی ایجاد شده بود . نهر جاسم یا نهرهای شبیه به آن ، با توجه به طول ، عرض وعمق آنها می توانند مانع پدافندی محسوب شده ، مورد استفاده قرار گیرند . رژیم عراق نیز از این موضوع چشم پوشی نکرده ، با احداث مواضع در پشت این گونه نهرها ، حداکثر بهره را از وضع طبیعی منطقه می برد .

8- کانال زوجی : کانال دو ردیفه ای : به طول تقریبی 8 کیلومتر و عرض 40 متر از یکدیگر قرار دارند . دژهای حاشیه کانال با ارتفاع 5/2 تا 3 متر و عرض 3 متر ، پوشش مناسبی رابرای این کانال ایجاد کرده است . کانال زوجی تقریبا شمال – جنوبی است و از یک طرف به کانال ماهی و از سمت دیگر به اروند متصل می شود . دژ مرتفعی با ارتفاع مواضع مثلثی شکل ، غرب کانال را به شرق آن مسلط ساخته بود . پل های تعبیه شده روی این کانال ، ارتباط زمین شلمچه را با غرب این کانال – توسط جاده هایی که از روی آن ها عبور می کند- میسر ساخت . به فاصله 2 کیلومتر از کانال زوجی و در سمت غرب آن ، دژ مرتفع دیگری با مواضع مثلثی شکل وجود داشت که پس از کانال زوجی، یک خط پدافندی به شمار می آمد . در جلوی این دژ نیز کانال آبی به عرض 20 متر احداث شده بود که مانع آبی این خط محسوب می شود . لازم به تذکر است که داخل مثلثی ها ، مواضع دیگری شبیه به مثلث تعبیه شده بود که استحکام این خط را قوت می بخشید . به طور کلی قوت خطوط پدافندی در این منطقه نسبت به تمام خطوط پدافندی عراق ، بی نظیر بود .

ارتباط کانال زوجی از یک طرف با رودخانه اروند و از طرف دیگر با کانال ماهی ، شکل خاصی به زمین منطقه بخشیده است . این کانال ، نقطه مناسبی برای توقف تک و انجام پدافند بود . همان طور که شد ، جناحین این کانال توسط آب تامین شده و خود کانال به عنوان مانع آبی برای پدافند ، قابل استفاده است . دشمن دقیقا به همین دلیل ، دشمن زمین منطقه غرب کانال زوجی را نسبت به شرق آن مورد سرکوب قرار داد و تعدادی پل روی این کانال احداث کرد که کلیه جاده های منطقه از روی آن می گذشت . تصرف این پل ها به معنای قطع جاده های عقبه دشمن بود و محاصره نیروهای شرق کانال را توسط نیروهای مهاجم امکان پذیرمی ساخت .

- منطقه آب گرفتگی و کانال ماهی (جناح راست منطقه شلمچه )

به طور کلی موانع طبیعی و عوارض مصنوعی ایجاد شده منطقه شلمچه ، در سیستم پدافندی دشمن قرار داشت به همین دلیل ، لازمه بررسی خطوط پدافندی عراق ، توجه به نقش موانع و عوارض منطقه بود که به آن اشاره شد .

هر چند وجود آب گرفتگی در شمال پنج ضلعی ، تا اندازه ای خیال عراق را از دادن جناح به ما آسوده می کرد ، ولی در عین حال ، برای اطمینان بیشتر و و همچنین نزدیک تر کردن خط خود به ما و نیز ایجاد رده های متعدد در مقابل نیروهای ایرانی ،اقدام به احداث چندین خاکریز از پاسگاه " کوت سواری " به پاسگاه بوبیان و از آن جا به به طرف شمال کرد . همچنین با زدن دو پل جدید بر روی کانال ماهی و ایجاد جاده آنتنی و عمود بر خاکریزهای فوق ، به تقویت این خط پرداخت . آنچه عراق را به این کار وادار کرد ، دلایل زیر بود :

- جلوگیری از نزدیک تر شدن نیروهای ما به کانال ماهی و ممانعت از سر پل گیری ما در غرب آن

- پوشاندن ضعف جناحی شمالی پنج ضلعی شلمچه به وسیله ایجاد رده های متعدد

- خشک کردن غرب خاکریزهای احداثی با ایجاد موانع واستحکامات

- ممانعت از تردد شناورهای ایران و اختلال در اتصال نیروهای پیشتاز و عقبه مهاجم ، با ایجاد دژها و سیل بندهای فوق الذکر .

دژهای جدیدالاحداث که به عنوان خط اول ، دوم و سوم دشمن در شرق کانال ماهی محسوب می شد عبارت بودند از :

خط اول : به فاصله 4 کیلومتری شرق کانال ماهی و به موازات آن ، دژی به ارتفاع 2 وعرض 10 متر ، پاسگاه مرزی کوت سواری را به پاسگاه بوبیان متصل می کرد . این دژ به وسیله خاکریزی که در لبه شرقی آن احداث شد ، تامین می گردد . طول این خط نزدیک به 10 کیلومتر و بر روی آن مواضع پیاده وجود دارد . میادین مین و رده های متعدد سیم خاردار در کنار سنگرهای کمین جلوی دژ ، تامین خط اول عراق بود ، عبور ومرور نیروهای عراقی ، از جاده های آنتنی متصل به این دژ و از زمین مربعی شمال آب گرفتگی انجام می شد .

خط دوم : دژی به عرض 8 متر و ارتفاع تقریبی 2 متر که در فاصله 500 متری دژ اول و به صورت موازی با آن احداث شده بود . این خط هنوز تکمیل نشده بود اما خط دوم عراق به حساب می آمد.

خط سوم : ضلع شرقی کانال پرورش ماهی ، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 تا 3 متر که دارای مواضع پیاده بود .

خط چهارم : ضلع غربی کانال پرورش ماهی ، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 تا 3 متر که مواضع پیاده بر روی آن احداث شده بود . دو ضلع کانال پرورش ماهی توسط دو پل خاکی که در زیر آن لوله هایی جهت عبور آب تعبیه شده است ، به یکدیگر متصل می شود . طول این پل ها نزدیک به یک کیلومتر و عرض آنها 12 متر بود .

خط پنجم : چسبیده به ضلع غربی کانال ماهی ، مواضع نیم دایره ای به شعاع تقریبی 200 متر و عرض 4 متر و ارتفاع تقریبی 2 متر ساخته شده است . بر روی این مواضع ، کانال جهت تردد نیروهای پیاده و سنگرهای مورد نیاز نیروهای دشمن احداث شده بود . دشمن با نصب تیر بار روی دو سر هلالی ، آن را به دژی مستحکم تبدیل کرد که عبور از آن برای هر نیرویی دشوار بود .

خط ششم : خاکریزهای مقطع ، به صورت حروف (ب) که در پشت آن ، مواضع تانک وتیربار ایجاد شده بود .

دشمن همچنین در این منطقه ، موانعی به شرح زیر ایجاد کرده بود :

یک میدان مین به عمق 150 متر ، سه ردیف سیم خاردار حلقوی زوجی ، یک میدان مین به عمق 100 تا 150 متر ، سیم خاردار فرشی به عرض 4 متر و میادین مین دیگر ، به عمق 30 متر . سنگرهای کمین نیز دز فاصله های نامنظم بین خطوط دفاعی عراق وجود داشت . در کنار این ، موانع زیر هم در داخل آب قرار داشت : شش ردیف سیم خاردار حلقوی ( سه ردیف پایین و سه ردیف بالا ) که توسط دستک مهار می شد ، دو ردیف خورشیدی ، یک ردیف سیم خاردار حلقوی و یک ردیف نبشی ضربدری که با یک ردیف سیم خاردار حلقوی ترکیب شده بود . عمق آب نیز در این قسمت حدودا 70 سانتیمتر بود . دشمن به دلیل قابل استفاده نبودن این سطح از آب برای نیروی پیاده و قایق ، در حفظ این عمق اصرار داشت .

طرح ریزی عملیات

در پی بحثهایی كه پیرامون مانور عملیات صورت گرفت، با توجه به 200 گردان نیروئی كه سپاه دراختیار داشت، سرانجام كلیات طرح اولیه مانور مزبور به این شكل مشخص شد كه یك تیپ در جناح شمالی عملیات بر روی پل عمل كند و یكی دیگر از یگانهای سپاه كه از توانایی قابل توجهی برخوردار است بر روی جاده پاسگاه بوبیان وارد عمل شود تا بتواند با عبور از كانال پرورش ماهی، در غرب كانال به تصرف سرپل مبادرت نماید. در منطقة پنج ضلعی نیز چنین مقرر شد كه با توجه به تجربه حاصله از عملیات كربلای 4، سه یگان وارد عمل شوند.

تاكتیك ویژه در این عملیات حاصل طرحریزی و تأكید فرماندهی كلّ عملیات برادر محسن رضائی بود، بدین شكل كه حركت یگانها می‌بایستی از شمال به جنوب و قرار گرفتن در جهت مخالف مواضع واستحكامات دشمن انجام می‌شد. دشمن در این منطقه سمت اصلی هر نوع تحرك نظامی را عمدتاً تك جبهه‌ای با اتكا به جاده شلمچه واز سمت شرق به غرب پیش‌بینی می‌كرد، به همین دلیل كلیه استحكامات دشمن به سمت شرق گسترش یافته بود. لیكن تجربه عملیات كربلای 4 و موفقیت لشكرهای 19 فجر و 57 ابوالفضل (ع) كه از شمال به جنوب پیشروی كرده و در پشت اتسحكامات دشمن قرار گرفتند، موجب گردید در تغییر كلی عملیات، بر عبور از كانال پرورش ماهی و پیشروی از شمال به جنوب، در پشت مواضع و استحكامات دشمن، تأكید شود.

در چارچوب این ابتكار عمل، استفاده از نفربر برای ترابری نیرو و عبور از كانال پرورش ماهی و همچنین پاكسازی خطوط دشمن مورد تأكید قرار گرفت و اقدامات وسیعی برای استفاده از نفربر ونقل و انتقال این به منطقه و نیز برگزاری مانور در كانال سلمان، انجام شد. در عین حال، ابهاماتی وجود داشت كه طی جلسات متعدّدی با حضور فرماندهی عالی جنگ برطرف شد و سرانجام تصمیم قطعی نسبت به انجام عملیات گسترده در شلمچه توسط سپاه پاسداران و عملیات محدودی در منطقه غرب كشور توسط ارتش اتخاذ گردید.

با طرحریزی‌های به عمل آمده، سه قرارگاه مأمور اجرای عملیات شدند. قرارگاه كربلا مأموریت اصلی را با تصرف «جای پا» و فراهم‌سازی مقدمات عبور قرارگاههای قدس و نجف بر عهده داشت. یگانهای تحت امر قرارگاه شامل تیپ 18 الغدیر در جناح شمالی منطقه، مأموریت داشت با ایجاد بریدگی بر روی سیلبندها و تأمین پل، جناح راست عملیات را تأمین نماید. لشكر 33 المهدی (ع) مأموریت انجام عملیات بر روی پد بوبیان و پاسگاه بوبیان را بر عهده گرفت. در واقع تیپ 18 الغدیر و لشكر 33 علاوه بر تأمین جناح راست عملیات، مأموریت تأمین عقبه كلی منطقه عملیاتی را برای عبور یگانها بر عهده داشتند.

لشكر 41 ثارالله مأموریت داشت تا بعد از پاكسازی جاده و پل دشمن، یك سرپل در غرب كانال ماهی ایجاد نماید. لشكر 25 كربلا پس از تأمین سرپل از سوی لشكر 41 ثارالله می‌بایست با عبور یگان از یگان (از طریق لشكر 41 با لشكر 31) از داخل منطقه پنج‌ضلعی به سمت راست و پشت كانال ماهی رفته و سرپل را تأمین نماید. همچنین تصرف جای‌پا در پوزه كانال ماهیگیری ـ معروف به مثلثی ـ مأموریت مشترك لشكر 25 كربلا و لشكر 31 عاشورا بود. این امر به عنوان یك مسئله اساسی در باز شدن عقبه خشكی و عبور قرارگاههای قدس و نجف ونیز تثبیت سرپل غرب كانال پرورش ماهی، بخش اصلی مأموریت قرارگاه كربلا را تشكیل می‌داد. بنابراین قرارگاه كربلا با شش لشكر و دو تیپ سپاه مأموریت تصرف، پاكسازی و تأمین منطقه پنج‌ضلعی و غرب كانال پرورش ماهی را بر عهده داشت.

قرارگاه قدس مأموریت داشت پس از تصرف و تأمین جای‌پای اولیه توسط قرارگاه كربلا، با تحویل گرفتن خط، ابتدا با لشكر 14 امام حسین (ع) و لشكر 8 نجف اشرف به پشت نهر دوعیجی پیشروی نماید و پس از آن لشكر 27 حضرت رسول (ص) و لشكر 7 ولیعصر (عج) و تیپ 44 قمربنی‌هاشم (ع) به سمت كانال زوجی پیشروی نمایند.

قرارگاه نجف نیز مأموریت داشت پس از تصرف و تأمین جای‌پای اولیه توسط قرارگاه كربلا، با تحویل خط در حدّ فاصل جنوب جاده شلمچه تا جزیره بوارین وارد عمل شده و جناح چپ منطقه را پاكسازی و تأمین نماید.

در مرحلة اول عملیات قرار بود قرارگاه نجف همزمان با قرارگاه كربلا توسط لشكر 21 امام‌رضا (ع) در قسمت شرقی بوارین وارد عمل شود و تیپ 110 خاتم‌الانبیاء (ص) نیز به عنوان كمك پشتیبان آن عمل نماید.

درمرحلة دوم نیز مقرر شد تا لشكرهای 5 نصر و 17 علی‌ابن‌ابیطالب (ع) و تیپ 12 قائم همزمان با قرارگاه قدس در حدّ فاصل دژ كانال كوثر به قصد تصرف جنوب جاده شلمچه و جزیره بوارین وارد عمل شوند.

لشكر 155 شهدا، لشكر 105 قدس و تیپهای 57 حضرت ابوالفضل و 29 نبی‌اكرم در احتیاط قرارگاه نجف قرار داشتند.

قرارگاه نجف پس از مرحلة دوم می‌بایستی جناح جنوبی عملیات را تأمین نماید تا قرارگاه بتواند در عمق پیشروی نماید.

نظربه پیچیدگی مسئله عبور از یگان و وابستگی پیشروی و موفقیت قرارگاهها و یگانها به یكدیگر، درموردهماهنگی قرارگاهها بحثهای قابل ملاحظه‌ای صورت گرفت. همچنین درمورد«عبور و پشتیبانی» با توجه به «محدودیت عقبه» و احتمال هوشیاری دشمن و عدم موفقیت در شكستن خط، بحث و بررسی مفصلّی صورت گرفت كه سرانجام به تمركز امكانات و ایجاد مدیریت متمركز برای «تعیین ترتیب اولویت عبور گردانها» منتهی شد.

اقدامات مهندسی عملیات شامل احداث پد برای توپخانه، احداث و ترمیم و شن‌ریزی جاده‌ها، احداث سنگر و سوله و غیره نیز به طور جداگانه توسط قرارگاهها پیگیری می‌شد. نظر به ضرورت سرعت عمل، كلیه دستگاهها و ابزار و آلات مهندسی از كلیه مناطق جمع‌آوری و به طور متمركز در این منطقه بكار گرفته شد.

به رغم تلاشهائی كه بلافاصله پس از عملیات كربلای 4 آغاز وطی یك هفته به طور گسترده و جدّی انجام شده بود، مجدداً طی مباحثی كه در حضور فرماندهی عالی جنگ صورت گرفت، ابهاماتی كه همچنان نسبت به میزان هوشیاری دشمن، مشكلات و پیچیدگیهای زمین منطقه و دشواریهای شكستن خط و پاكسازی و تصرف و تأمین منطقه وجود داشت، مورد بررسی قرار گرفت.

سرانجام پس از برگزاری یك جلسه پنج ساعته با كلیه مسئولین و فرماندهان قرارگاهها و یگانهای سپاه، تصمیم نهائی برای انجام عملیات در24 ساعت بعد اتخاذ و ابلاغ شد. سپس برادر رضائی در آخرین جلسه با فرماندهان قرارگاهها، علاوه بر تذكّر برخی از مسائل، در مورد اجرای عملیات اظهار داشت:

«ما الآن در وضعیتی هستیم كه باید به سرعت برخودمان غلبه كنیم تا از این وسوسه‌های جانبی خود را نجات بدهیم. اگر بخواهیم از خسارات بیشتر جلوگیری كنیم، فقط بایست با تمام قدرت و با تمام قوا و قبول هر مسئله ای،خلجان‌هایی را كه در فكر و افكارمان هست بیرون بریزیم. تنها راه حلی كه برادران باید در نظر داشته باشند این است كه با یك روحیه ایثارگرانه‌ای هم صداقتمان را به امام نشان بدهیم و هم انشاءالله به خداوند متعال نشان بدهیم و ثابت كنیم كه ما واقعاً برای آخرتمان می‌جنگیم و نه برای هیچ مسئله دیگر، و این را باید در عمل نشان بدهیم و شاید این میدان آزمایش بتواند ما را از بوته آزمایش سربلند بیرون بیاورد.»

بدین ترتیب سپاه كه از مهر ماه 64 به طرحریزی عملیات فاو مبادرت ورزیده و از بهمن ماه همان سال ضمن انجام پیچیده‌ترین و برجسته‌ترین عملیات نظامی در تاریخ جنگ، مهمترین پیروزی سیاسی ـ نظامی را برای جمهوری اسلامی به ارمغان آورده بود و از آغاز سال 65 نیز ضمن نبرد در فاو برای تثبیت منطقه، با استراتژی دفاع متحرك عراق نیز مقابله گسترده نموده و سلسله عملیات كربلای 1، 2، 3 و 4 را طرحریزی و انجام داده بود، اكنون نظر به شرایط سیاسی ـ نظامی حاكم بر كشور و تدبیر حضرت امام مبنی بر «انجام وتداوم عملیات»، با تمام قدرت وبا توكّل به خداوند تبارك و تعالی برای انجام عملیات كربلای 5 آماده می‌شد. در واقع، در طول جنگ تحمیلی برای اولین بار چنین عملیات گسترده و پیچیده‌ای به این نحو و با این زمان كوتاه (12 روز) توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرحریزی و برای انجام آماده شده بود.

آغاز تهاجم به دشمن

در آستانه شروع عملیات، با توجه به محدودیت زمان، آخرین اقدامات شامل جابجائی و نقل و انتقالات نیروها و امكانات، تكمیل بحث مانور علمیات و غیره انجام گرفت و توپخانه و زرهی نسبت به مأموریت اصلی و گره‌های مواصلائی برای اجرای آتش و مانور توجیه شدند.

در این شرایط با توجه به تجارب عملیات كربلای 4، ابهام نسبت به میزان هوشیاری دشمن موجب گردیده بود كه كلیه تحركات دشمن تا قبل از آغاز درگیری كنترل شود. اجرای آتش كاتیوشا در داخل حوضچه لشكر 41 ثارالله و صدمات وارده منجر به افزایش حساسیتها شد. از سوی دیگر، افزایش تردد خودروهای دشمن به سمت منطقه فاو، این تصوّر را كه دشمن قصد حمله به فاو را دارد، تقویت كرد، ولی همچنان نسبت به میزان هوشیاری دشمن در منطقه شلمچه ابهام و تردید وجود داشت و هیچ‌گونه نتیجة مشخص ارائه نمی‌شد.

در این حالت، نیروهای عمل‌كننده در انتظار صدور فرمان حمله از سوی فرماندهی كّل صحنه نبرد در شرق بصره بودند. با توجه به نور مهتاب، ساعت درگیری با دشمن 2 بامداد روز 18 دی ماه 1365 تعیین شده بود، لیكن نظر به محدودیت زمان برای شكستن خط و پاكسازی و تثبیت آن، چنین مقرر شد كه نیروها با استفاده از نور مهتاب حركت كنند و در پشت مواضع دشمن در انتظار صدور فرمان حمله باشند.

پس از نیمه شب، در حالی كه نور مهتاب كاملاً منطقه را روشن كرده بود، درگیری در برخی محورها آغاز شد. پیدایش این وضعیت بر اضطراب ونگرانی مبنی بر هوشیاری دشمن افزود، با اینكه تا غروب نور مهتاب هنوز زمان زیادی باقیمانده بود، از سوی فرمانده صحنه نبرد، برادر محسن رضائی، در ساعت یک و 35 دقیقه بامداد فرمان حمله صادر شد و بدین ترتیب رزمندگان بسیج و سپاه یورش خود را به عظیم‌ترین و پیچیده‌ترین استحكامات دشمن در شرق بصره آغاز كردند.

خبرهای واصله به قرارگاه كه حاكی از پیشروی یگانها در محورهای مختلف وشكسته شدن خط دشمن بود، اطمینان لازم را نسبت به غافلگیری دشمن به وجود آورد و كلیه ابهامات مبنی بر عدم امكان شكسته شدن خطوط دشمن را نیز برطرف كرد.

متعاقب كسب اطمینان از درهم شكسته شدن خطوط دشمن، تلاش برای «پاكسازی»، «تثبیت» آغاز شد، در این میان چون الحاق لشكر 25 كربلا به لشكر 31 عاشورا نقش تعیین كننده‌ای در تصرف پوزه كانال پرورش ماهی و باز شدن عقبه خشكی نیروهای عبور كننده ازكانال داشت، مورد تأكید قرار گرفت. همچنین الحاق لشكر 19 فجر و لشكر 31 عاشورا در منطقه پنج‌ضلعی نیز حائز اهمیت بوده و مورد توجه قرار داشت و ضرورت پاكسازی قرارگاه تیپ دشمن در منطقه پنج‌ضلعی، همواره به یگانهای عمل‌كننده درمنطقه گوشزد می‌شد.

در واقع الحاق یگانهای محور پنج‌ضلعی و محور كانال ماهی و نیز شكستن مقاومت دشمن در مقر فرمانده تیپ در پنج‌ضلعی دو مسئله اساسی بود كه فرمانده قرارگاه كربلا می‌بایست تدابیر لازم را برای حلّ آن اتخاذ می‌كرد. علاوه بر آن، منطقه جناح راست عملیات نیز می‌بایست تثبیت گردد.

تحرّكات دشمن

متعاقب آغاز درگیری و درهم شكستن خطوط دشمن، قطعی و مسجّل شد كه دشمن نسبت به زمان، مكان و تاكتیك حمله غافلگیر شده است. البته دشمن در منطقه پنج‌ضلعی و بوارین به خاطر تهاجم نیروهای اسلام در عملیات كربلای 4 به این منطقه، به طور نسبی هوشیار بود.

در واقع دشمن پس از عملیات كربلای 4 بر اساس این تحلیل كه جمهوری اسلامی فعلاً قادر به انجام عملیات نمی‌باشد، اساساً توجه خود را به باز پس‌گیری فاو معطوف كرده بود. عراقیها چنین تصور می‌كردند كه علاوه بر اینكه جمهوری اسلامی تحت شرایط روحی و روانی حاصله از ناكامی عملیات كربلای 4 فاقد توانایی برای انجام عملیات می‌باشد، در برابر یك تهاجم سنگین در منطقه سنگین در منطقه فاو نیز قادر به مقاومت نخواهد بود. در چارچوب این تحلیل، تلاشهای گسترده دشمن بویژه جابه‌جائی و انتقال نیرو و توپخانه‌اش به فاو، تماماً نشانة آمادگی آن برای حمله بود. لیكن آغاز عملیات در منطقه كربلای 5 در مقیاس گسترده و موفقیت در شكستن خطوط و استحكامات دشمن موجب گردید عملیات در فاو منتفی و تدریجاً نیرو و امكانات دشمن به منطقه شرق بصره منتقل شود.

در واقع دشمن ضمن غافلگیر شدن نسبت به عملیات خودی در شرق بصره از نظر زمان و مكان، در مورد تاكتیك ویژه عملیات كه عمدتاً معطوف به عبور از منطقه آبگرفتگی و كانال پرورش ماهی و حركت از شمال به جنوب در پشت مواضعش بود، غافلگیر شد.

بنابراین، دشمن از نظر زمان دچار عقب‌ماندگی شد و همین وضعیت نهایتاً موقعیتی را فراهم آورد كه ادامه نبرد در منطقه شرق نهرجاسم و پنج‌ضلعی را برایش دشوار كرد و انهدام قوای نظامی آن را به دنبال داشت.

هشت روز نبرد در شرق نهرجاسم

(شرق بصره منطقه عمومی شلمچه تنومه)

محورهای اصلی تلاشهای قرارگاه كربلا، برای تصرف منطقه مورد نظر و تأمین جای‌پا و فراهم كردن شرایط برای تثبیت منطقه و همچنین تحویل خط به قرارگاههای قدس و نجف اشرف، شامل خروج از منطقه پنج‌ضلعی، تثبیت سرپل غرب كانال پرورش ماهی و باز نمودن جاده شلمچه بود.

تلاشها و تدابیر قرارگاه معطوف براین بود كه جناح راست منطقه عملیات توسط تیپ 18 الغدیر و لشكر 33 المهدی (عج) تثبیت شود و سرپل غرب كانال پرورش ماهی با الحاق لشكر 41 ثارالله و لشكر 25 كربلا تأمین گردد. همچنین برای خروج از پنج‌ضلعی، علاوه بر تلاش برای پاكسازی مقر تیپ دشمن در منطقه و الحاق لشكر 19 فجر و 31 عاشورا، نسبت به الحاق لشكر 31 با لشكر 25 در مثلثی پوزه كانال پرورش ماهی، نیز تأكید می‌شد، زیرا این مسأله می‌توانست علاوه بر باز شدن عقبه خشكی نیروهای غرب كانال پرورش ماهی، شرایط را برای پیشروی در عمق توسط قرارگاه قدس با تأمین جناح راست این قرارگاه فراهم نماید. همچنین باز نمودن دو قرارگاه قدس و نجف فراهم می‌كرد، از سوی فرماندهی سپاه كه فرمانده عملیات بود و سایر فرماندهان دنبال می‌شد. فشارهای دشمن ابتدا معطوف به بازپس‌گیری منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی با تأكید به جناح راست منطقه عملیات و به منطقه سرپل بود. مقاومت مقّر تیپ دشمن در منطقه پنج‌ضلعی و مقابله با الحاق لشكرهای 31 عاشورا و 25 كربلا در پوزه كانال پرورش ماهی نیز بدین منظور انجام گرفت كه دشمن با ایجاد تأخیر در این الحاق در پوزه كانال بتواند با پاكسازی منطقه سرپل و عقب راندن نیروها از این منطقه، گسترش عملیات را مهار نماید.

مرحلة دوم عملیات با وارد كردن قرارگاه قدس و نجف به منظور تشدید فشار به دشمن برای باز دشن جاده شلمچه و توسعه عملیات آغاز شد. در این مرحله دشمن برخلاف مرحلة اول عملیات كه نسبت به تاكتیك آغاز شد. در مكان غافلگیر شده بود، كاملا نسبت به سمت اصلی تك هوشیار بود و علاوه براین نیروهای خودی نیز طی 24 ساعت درگیری مداوم با دشمن تا اندازه‌ای خسته به نظر می‌رسیدند. به همین دلیل، اهداف مورد نظر تأمین نشد. همچنین افزایش فشار دشمن در روز دوم و ناكامی در مرحلة دوم موجب گردید تا نسبت به پشتیبانی عملیات توسط نیروی هوایی و هوانیروز اقدام شود.

ادامه مقاومت در غرب كانال پرورش ماهی و تلاش برای خروج از پنج‌ضلعی و باز شدن جاده شلمچه، همچنان در تدبیر و تداوم عملیات مورد نظر بود. در این شرایط فشار دشمن در غرب كانال پرورش ماهی شدیداً افزایش پیدا كرده بود، زیرا دشمن امیدوار بود كه با عقب راندن نیروهای اسلام از منطقه سرپل. از توسعه و تعمیق عملیات ممانعت كند. از روز دوم عملیات به بعد، با انتقال امكانات و نیروهای دشمن از منطقه فاو و هوشیاری نسبت به سمت تك رزمندگان اسلام، فشار عراقیها روی عقبه‌ها باافزایش بمباران شدید شد، به گونه‌ای كه مرتباً از سوی فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) نسبت به تأمین پدافند منطقه پیگیری و تلاش می‌شد.

در واقع، تشدید فشارهای دشمن و عدم پیشروی به سمت اهداف مورد نظر كلیه دستاوردهای مرحله اوّل عملیات را نیز در معرض تهدید قرار داده بود. در شب سوم، عملیات د ر شرایط حساس و سرنوشت‌سازی قرار گرفت.

خبرهای واصله به قرارگاه تا اندازه‌ای امیدوار كننده به نظر می‌رسید، چنانكه الحاق لشكر 25 كربلا و لشكر 27 حضرت رسول (ص) در غرب كانال پرورش ماهی، این امیدواری را به وجود آورد كه با توجه به موفقیت یگانهای یاد شده در غرب كانال، سرپل در برابر فشارهای دشمن تثبیت شود.

باز شدن جاده شلمچه و فراهم شدن زمینه ورود قرارگاه قدس و نجف به منطقه، بویژه پیشروی لشكر 8 نجف و لشكر 14 امام حسین (ع) از قرارگاه قدس نیز این امكان را به وجود آورد كه با توسعه وضعیت از تمركز فشار دشمن در برخی محورها از جمله در منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی كاسته شود.

پیشروی در منطقه قرارگاه نجف گرچه با كندی صورت می‌گرفت، ولی این امكان را به وجود آورد كه با پیشروی تدریجی در منطقه جنوب عملیات، جناح چپ قرارگاه قدس تأمین شود.

همچنین جناح راست منطقه عملیات توسط قرارگاه كربلا تثبیت و چنین تدبیر شد كه با اقدامات مهندسی از هرگونه پیشروی دشمن ممانعت به عمل آید تا عقبه یگانهای مستقر در غرب كانال پرورش ماهی از هر گونه تهدید مصون و در امان باشند.

در عین حال در شب چهارم مجدداً به منظور تكمیل اهداف عملیات شب سوم، همان مانور دنبال شد. از این پس با توجه به وضعیت كلی عملیات، تلاش اصلی بر روی قرارگاههای قدس و نجف متمركز گردید. ورود لشكر 5 نصر به جزیره بوارین و در هم شكستن استحكامات و مواضع دشمن بخشی از موفقیتهای حاصله بود.

افزایش حضور نیروهای دشمن در منطقه قابل توجه بود:

1ـ 41 الی 47 گردان پیاده كماندوئی نیروهای مخصوص (جمعاً حدود 30000 نیروی پیاده)

2ـ 25 الی 28 گردان زرهی و مكانیزه (در حدود 1000 دستگاه تانك و نفربر)

3ـ 20 الی 25 توپخانه (جمعاً 360 قبضه توپ)

با افزایش نیروی دشمن در منطقه و تشدید فشار روی عقبه‌ها توسط حملات گسترده هوائی و شیمیایی، فرماندهی كل عملیات برادر رضائی طی تماس با حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی فرمانده عالی جنگ، ضمن درخواست مجدد در مورد افزایش پشتیبانی عملیات توسط برادران نیروی هوایی و هوانیروز ارتش، نسبت به انجام عملیات ارتش در غرب كشور به منظور بازداشتن دشمن از انتقال نیرو به جنوب نیز تأكید شد.

طی درگیریهای شب و روز پنجم، گرچه اهداف مورد نظر كاملاً تحقق نیافت، لیكن ناتوانی دشمن از عقب راندن نیروهای اسلام از منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی و ممانعت از پیشروی در جاده شلمچه، نشانه‌ای از امیدواری نسبت به تثبیت منطقه بود.

«اقدامات مهندسی» و «آتش» دو مسئله‌ای بود كه برای تثبیت منطقه متصرفه و پیشروی مورد نیاز بود. پیچیدگی زمین، وجود موانع طبیعی، مقاومت دشمن و سایر عوامل موجب گردیده بود تا پیشروی در محورهای مختلف با كُندی همراه باشد. بنابراین، در تدبیر كلی عملیات تاكید بر اقدامات مهندسی به منظور تثبیت منطقه و همچنین استفاده از آتش برای درهم كوبیدن مقاومت دشمن، مورد توجه قرار گرفت، بدین صورت كه آتش به طور متمركز برای تطبیق، تحت امر مسئول توپخانه سپاه قرار گرفت تا مأموریت واگذاری مبنی بر تمركز آتش در جناح راست عملیات، مناطق كلیدی و حساس و عمل كلی برای جوابگوئی به آتش دشمن را به نحو مطلوب اجرا نماید. از این پس تلاش اصلی در محور قرارگاه نجف بود كه پس از تصرف جزیره بوارین به علت عدم پاكسازی كامل هنوز تثبیت نشده بود. در واقع، تأمین این جزیره به منزلة تأمین جناح چپ منطقه عملیات محسوب می‌شد.

طی شب و روز ششم و هفتم علاوه بر پیشروی در برخی محورها، تلاش قابل ملاحظه‌ای نسبت به دفع حملات دشمن در غرب كانال پرورش ماهی انجام گرفت. تشدید فشار دشمن و خبرهای واصله مبنی بر برگزاری جلسه فرماندهان ارتش عراق، این شایعه را تقویت كرد كه دشمن در آستانه «تصمیم‌گیری اساسی» می‌باشد. در واقع تلاشهای دشمن طی چند روز گذشته و ناكامی در عقب زدن نیروهای اسلام و یا متوقف نمودن آنها نشانة ناتوانی دشمن ارزیابی می‌شد. در چنین شرایطی رژیم عراق می‌بایستی با توجه به ارزش سیاسی ـ نظامی زمین منطقه، نسبت به بازپس‌گیری آن تلاش نموده، تلفات انبوه را متحمّل شود و یا اینكه «حفظ نیرو» را بر «حفظ زمین» ترجیح داده و مبادرت به عقب‌نشینی نماید.

سرانجام پس از هشت شبانه‌روز نبرد در منطقه شرق نهرجاسم، دشمن به لحاظ ناتوانی از مقابله با تهاجمات نیروهای اسلام و تلفات وارده، به خاطر حفظ نیروهایش از منطقه شرق نهرجاسم عقب‌نشینی كرد. با پیدایش شرایط جدید برادر رضائی فرمانده كل عملیات به خاطر تسریع در پیشروی نیروها و تعقیب دشمن، پیام حضرت امام (قدس سره) را توسط بیسیم برای نیروها قرائت نمود:

«از خداوند متعال پیروزی نهائی رزمندگان عزیز را خواستارم، عزیزان من بكوشید خداوند تعالی با شماست و اینجانب دست و بازوی شما را می‌بوسم. والسلام علیكم و رحمه‌الله و بركاته.»

توقف عملیات

ضرورت تعقیب دشمن و پیشروی در عمق منطقه شرق بصره، تداوم عملیات را به عنوان یك اصل اساسی مورد تأكید قرار می‌داد. ادامه فشار نظامی بر عراق می‌توانست بر دستاوردهای عملیات و كسب امتیاز و پیروزی سیاسی جمهوری اسلامی در جنگ بیفزاید.

لازمه ادامه عملیات پشتیبانی فوق‌العاده سپاه پاسداران بود، زیرا سه ماه درگیری مداوم با دشمن (از زمان آمادگی برای عملیات كربلای 4) سپاه را در امر نیروی انسانی، آتش پشتیبانی، پدافند هوایی و سایر لوازم و تجهیزات دچار مشكلاتی كرده بود. با توجه به امكان تأمین برخی از نیازمندیها توسط ارتش ناچار پیشنهاداتی به حضور فرماندهی كل قوا ارائه گردید كه مورد موافقت قرار گرفت و حضرت امام (ره) دستورات لازم مبنی بر واگذاری امكانات به سپاه را صادر فرمودند.

عدم تأمین امكانات و تجهیزات مورد نیاز برای ادامه عملیات از یكسو و عكس‌العمل شدید دشمن از شب دهم عملیات به بعد، از سوی دیگر، باعث شد با وجود یك هفته درگیری در غرب نهرجاسم و تصرف سرپل در این قسمت، تصمیم به توقف عملیات گرفته شود تا یگانهای سپاه پس از بازسازی و تهیه و جایگزینی امكانات مورد نیاز به ادامه نبرد مبادرت نمایند.

بازتاب عملیات كربلای 5

زمان آغاز عملیات كربلای 5، زمین با ارزش شرق بصره و پیشروی در عمق استحكامات دشمن، مجموعة عواملی بودند كه عمیقاً بر اهمیت عملیات كربلای 5 در ابعاد سیاسی، نظامی و تبلیغاتی افزودند. در شرایطی كه عراق تبلیغات نسبتاً وسیع و گسترده‌ای را مبنی بر شكست ایران، سازماندهی و اجرا می‌كرد و از سوی دیگر برای بازپس‌گیری فاو آماده می‌شد، انجام عملیات كربلای 5 به منزله وارد ساختن یك شوك بر پیكر ارتش عراق و رژیم این كشور بود. مهمتر از همه اینكه، زمین منطقه عملیات با توجه به نزدیكی آن به شهر بصره، از امتیازات و ویژگیهای قابل ملاحظه برای كسب برتری ایران و خاتمه بخشیدن به جنگ برخوردار بود، ضمن اینكه استحكامات دشمن در منطقه از سال 61 و پس از فتح خرمشهر كاملاً تقویت شده بود، به گونه‌ای كه عبور از آنها غیرممكن به نظر می‌رسید.

بنابراین، شكستن خطوط و استحكامات دشمن و پیشروی در زمین شرق بصره، تواناییها و قابلیتهای نظامی عراق را مجدداً پس از فتح فاو زیر سئوال قرار داد، چنانكه روزنامه آبزرور چاپ پاریس به نقل از كارشناسان غربی چنین نوشت:

«برای اولین بار از آغاز جنگ تا كنون، ناظران و كارشناسان غربی در مورد امكانات دفاعی دچار تردید شده‌اند.»

همچنین تأكید بر قابلیت نظامی ایران، بخش دیگری از تحلیلهای ارائه شده در رسانه‌های خبری بود، چنانكه رادیو بی.بی.سی طی تحلیلی در همین زمینه، با توجه به تجربه‌سپاه درعملیات فاو و عبور از رودخانه اروند، ضمن اشاره به عبور از منطقه آبگرفتگی و كانال پرورش ماهی در عملیات كربلای 5 گفت:

«موفقیت ایران در عبور از دریاچه ماهی، یكبار دیگر توانایی ایران در عبور از آبراهها را نشان می‌دهد.»

هفته نامه نیوزویك نیز با توجه به ابعاد عملیات، ضمن تأكید بر پیروزی ایران در عملیات كربلای 5 ، بر شرایط پیروزی ایران بر عراق اشاره كرد:

«تهاجم ایرانیها در نزدیكی بصره، حداقل یك چیز را در خصوص جنگ ایران و عراق تغییر داده وآن این مسئله است كه برای اولین بار طی این چند سال، این احتمال را كه یك طرف حقیقتاً بردیگری پیروز شود، مطرح ساخته است.»

هفته‌نامه اكسپرس با توجه به احتمال سقوط صدام، به نقل از یك كارشناس انگلیسی در امور خاورمیانه نوشت:

«اگر ایرانیان به بصره نزدیك شوند، وقوع سقوط روحی و روانی در بغداد دور از احتمال نیست.»

به لحاظ اهمیت زمین شرق بصره، كارشناسان محافل سیاسی ـ نظامی علاوه بر تأیید پیروزی ایران، ضمن تأكید بر تاثیر روحی و روانی ناشی از این پیروزی بر رژیم عراق، احتمال سقوط صدام در صورت تداوم پیشروی در این زمین را نیز مورد اشاره و تاكید قرار دادند.

در واقع، با توجه به ارزش سیاسی ـ نظامی زمین شرق بصره و قابلیت زمین این منطقه برای تداوم عملیات، به نظر می‌رسید آنچه كه به عنوان عملیات سرنوشت ‌ساز مطرح می‌شد با تداوم عملیات در شرق بصره تحقق یابد. در چارچوب همین تحلیل، تداوم عملیات در غرب نهرجاسم طرحریزی و اجرا شد.

منبع:نرم افزار حماسه کربلا

انتهای پیام/ز