راهبردهايي در ترجمه كتب دفاع مقدس

ويژگي هاي ادبيات داستاني دفاع مقدس براي ترجمه:
ادبيات داستاني دفاع مقدس همانند ديگر آثار ادبي هنگامي پايدارتر و ماندگارتر خواهد بود كه به زبان هاي زندة دنيا ترجمه شود. تا دفاع مقدس ايران در اذهان مردم ساير كشورها نيز آنگونه كه هست نقش بندد.
ادبيات داستاني دفاع مقدس ظرفيت هاي بالقوة بالايي براي ترجمه شدن دارد. ترجمه آثار ادبيات داستاني جنگ و رابطه آن با فرهنگ از جمله مسائل دو دهة اخير است كه توجه جهاني را به خود جلب نموده است. اين توجه معلول علل مختلفي است كه مهم ترين آن عدم كارائي روش هاي ديگر انتقال فرهنگ مي باشد.
در كشور ايران كمتر به اين مهم پرداخته شده است و طي چند سال اخير، ترجمه كتب ادبيات داستاني دفاع مقدس نزد چند ناشر معدود اهميت پيدا كرده است.
ادبيات داستاني دفاع مقدس را مي توان به دو دورة زماني؛ سال هاي دفاع مقدس و سال هاي پس از آن تقسيم كرد.
در بخش اول كه سال هاي نخست جنگ را شامل مي شود محتواي داستان ها اغلب شعاري و كليشه اي و هدف آن ترويج روحية مبارزه در رزمندگان و اميدبخشي به خانواده هاي آنان و مردم كشور بود. به همين دليل تأمل زيادي روي ساختار آثار نمي شد. داستان ها خطي پيش مي رفتند و فرم، معناي خاصي نداشت.
ولي در دورة زماني دوم كه نويسندگان از گود جنگ خارج شدند و كم كم آرامش بر كشور حكمفرما شد؛ آثار با فكر و تأمل بيشتري تأليف شد، فرم و ساختار جايگاه خود را پيدا كردند و مفاهيم و دغدغه هاي پس از جنگ نيز وارد اين حيطه از ادبيات داستاني شد.
ـ به عنوان مثال داستان انتظار مادر و پدر يك مفقودالاثر ـ
اين قبيل داستان ها از حالت صرفاً جنگي بيرون مي آيد و ممكن است در يك محيط آرام اتفاق افتد. داستان هايي كه در اين دورة زماني خلق شده اند قابليت بيشتري براي ترجمه دارند زيرا به جز محتوا به تكنيك نيز توجه شده و براي جذب مخاطب از روايت هاي خطي بيرون آمده اند و از شيوه هايي نظير روايت دايره اي يا سيال استفاده نموده اند. در بعضي آثار، هر فصل داستان، راوي جداگانه اي دارد كه بر جذابيت آن مي افزايد.
دسته اي ديگر از ادبيات داستاني دفاع مقدس كه قابليت ترجمه شدن دارند، داستان هايي هستند كه به عمليات ها و تاكتيك هاي جنگي پرداخته اند. در بعضي از كشورهاي غربي رزم و تكنيك هاي رزمي بسيار مهم و جالب توجه است و خواننده براي آشنايي با سبك هاي عملياتي متفاوت علاقه مند به مطالعة اينگونه كتاب هاست.
آن گروه از نوشته هايي كه ابعاد انساني را در جنگ مدنظر قرار مي دهد نيز قابليت خوبي براي ترجمه شدن دارند. متأسفانه دفاع مقدس در اذهان مردم بعضي از كشورهاي غربي به گونه اي خشن و بي رحمانه شكل گرفته است. آثار دفاع مقدس بايد بگونه اي باشد كه اين تصوير نادرست را از اذهان پاك نمايد.
آثار داستاني كه مردان بزرگ ايران را از ابعاد گوناگون به تصوير مي كشد و نشان مي دهد كه اينان به زندگي علاقه مند بوده اند، به خانواده شان عشق مي ورزيدند و عاشقانه زيستند و عاشقانه هم به شهادت رسيدند، مي تواند بسيار جذاب و خواندني براي مردم ساير كشورها باشد.
در اين نوع ادبيات داستاني ارزش ها و عقايد خاصي نهفته است كه با ترجمة آن مي توان فرهنگ كشور ايران را به ساير ملل انتقال داد.
همانگونه كه آثار فرهنگي ديگر كشورها بر مردم ما تأثيرگذار است. ما نيز مي توانيم فرهنگ خود را منتقل كنيم به شرط آنكه راه درست را بدانيم، فرهنگ كشور مقابل را بشناسيم و مناسب سرمايه گذاري كنيم و دست به توليد كتب ارزشمند از دو بعد محتوا و ساختار بزنيم تا اينگونه كتب قابليت بيشتري براي ترجمه شدن داشته باشند.
چرا جنگ ايران و عراق، «دفاع مقدس» نام گرفت؟ چگونه با ترجمه كتب ادبيات دفاع مقدس مي توان اين مفهوم را براي مردم سراسر جهان روشن كرد؟
دوران هشت سال دفاع مقدس امت سرفراز ايران در حفظ و حراست از نظام مقدس اسلامي و پاسداري از مرز ملي عزت و شرف اين مرز و بوم به مثابه يكي از حساس ترين برهه هاي حيات راستين اين ملت، همچون نگيني تابناك، تا هميشه بر تارك تاريخ حماسه و ايثار و پايداري آزادگان جهان مي درخشد. دفاع مقدس ايران در برابر تجاوز همه جانبه دشمنان اسلام، در تاريخ افتخارآفرين مبارزات حق طلبانه يك ملت همواره فروزان خواهد ماند.
براستي چرا واژة «دفاع مقدس» به جاي واژة «جنگ» بكار گرفته مي شود؟
غالباً جنگ هاي دنيا به دليل تصاحب قدرت و كشورگشايي است و در آنها خبري از ارزش ها و مقدسات نيست. جنگ تحميلي ايران از معدود جنگ هايي است كه انگيزه اي جز دفاع از وطن و ارزش هاي اسلامي ندارد.
پايداري ايران اسلامي كه برخاسته از روح وحدت و ايمان است، در سايه هدايت هاي رهبر انقلاب اسلامي، حضرت امام خميني(ره) شكل گرفت و باعث احياي يك مكتب سازنده و نهضت آرمانگرا و ايدئولوژي جهانگير شد، مفاهيمي چون شهادت، ايثار و عشق در اين جنگ پررنگ مي شوند و به آن قداست خاصي مي بخشند.
وقتي واژه دفاع مقدس را براي يك ايراني بازگو مي كني، روشن و واضح معناي آن را درك مي كند. اما هنگامي كه فردي بيگانه با اين واژه روبرو مي شود، هزاران سؤال بي جواب در ذهنش شكل مي گيرد و شايد مفهوم درستي از آن درك نكند.
دفاع مقدس ايران در افكار عمومي ساير ملل از جايگاه واقعي برخوردار نيست. دشمنان اين مرز و بوم نيز با تبليغات مخرب سعي نموده اند تا اين جنگ را در اذهان ملت ها، جنگي خشونت آميز و بي رحمانه شكل دهند، و تفكرات منفي را در اين زمينه گسترش دهند لذا مسئولين و سياستگذاران فرهنگي با فعاليت هاي برون مرزي بايد تلاش نمايند تا مظلوميت ايران در جنگ تحميلي و انگيزه مردم ايران در اين دفاع مقدس براي جهان شفاف و روشن شود.
نويسندگان و ناشران متعهد ايران مي توانند از طريق خلق آثار ارزشمند و ترجمه اين آثار به زبان هاي گوناگون در حوزه دفاع مقدس پاسخگوي اين سؤالات بي جواب باشند.
ادبيات داستاني دفاع مقدس تا چه حد بار انتقال و اشاعه فرهنگي را برعهده دارد؟
مهم ترين گروه مخاطب اين بخش، برنامه ريزان و سياست گذاران اقتصادي و فرهنگي هستند كه لازم است به اين نكته بيانديشند كه چگونه ترجمه با وجود شناخت فرهنگ هر منطقه به شكوفايي آثار هنري و ارزشي منجر خواهد شد؟
رهيافت درون زا به ترجمه
رهيافت درون زا مستلزم اين است كه زمينه فرهنگي ـ اجتماعي كه ترجمه در آن رخ مي دهد و نيز شرايطي كه به آن فرهنگ خاص مربوط است، لحاظ شود.
هدف اين رهيافت برآوردن نيازهاي واقعي مردم است و در اكثر موارد به ظرفيت خلاقه مردم، ارزش ها و استعدادهاي بالقوه و اشكال مختلف نمايش فرهنگي بستگي دارد. رهيافت درون زا از يك سو باعث مي شود تا مردم نقش مؤثري در پيشرفت ترجمه آثار ادبي كشورشان ايفا كنند و از سوي ديگر يكپارچگي ساختارهاي اجتماعي ـ فرهنگي را تضمين مي كند.
فرهنگ
فرهنگ كليت تامي از ويژگي هاي معنوي، مادي، فكري و احساسي است كه يك گروه اجتماعي را مشخص مي كند. فرهنگ نه تنها هنر و ادبيات را دربر مي گيرد بلكه شامل آيين هاي زندگي، حقوق اساسي نوع بشر، نظام هاي ارزشي، سنت ها و باورهاست.
همه فرهنگ ها مركب از اجزاء ثابت و متغييري هستند كه وجود آنها براي پايداري و توسعه فرهنگ ها ضروري است. رهيافت درون زا هر دو جزء را مدنظر دارد. اين رهيافت اعتبار خود را از جزء ثابت استنتاج مي كند.
ترجمه اي كه نتواند حيات فرهنگي را تشخيص دهد و از آن بهره مند شود يا از روال هاي زندگي، نظام هاي ارزشي و سنت ها و دانش مهارت ها صرفنظر كند موفق به اشاعه فرهنگ نخواهد شد.
ترجمه اي كه بعد فرهنگي را ناديده مي گيرد، خلاقيت فرهنگ بومي را از رشد باز مي دارد.
در قرون وسطي، ترجمه هاي اعراب گنجينة اصلي دانش يونان باستان بودند. وقتي به عقب برمي گرديم و به رنسانس مي نگريم تصور مي كنيم كه رنسانس دوره اي بوده است كه ادبيات و هنر در آن شكوفا شد. اما نيروي خلاقه اي كه در رنسانس آزاد شد، روشنگري و جستجوي علم را برانگيخت و موجب توسعة علم شد.
ترجمة آثار ادبي دو وجه را دربر مي گيرد. در كنار فن و علم، نوعي هنر و خلاقيت نيز محسوب مي شود و ايندو رابطة متقابل با هم پيدا مي كنند.
هرچقدر آثار از لحاظ محتوا و ساختار قويتر باشد، قابليت ترجمه بيشتري خواهند داشت. هنرمند خلاق اغلب دو نقش مهم بازگوكنندة ارزش ها و باورهاي جامعه و برانگيزانندة مخيّله جمعي را ايفا مي كند. از اين نظر هنرمند، نقشي بسيار گران بها در دگرگون سازي جامعه برعهده دارد، نقشي كه همواره با آموزش همراه است.
آفرينش هنري بيش از هر فعاليت انساني ديگر، از تمدن جداناپذير است؛ چراكه تمدن، حاصل آفرينش هنري است.
در عصري كه جنگ سرد فرهنگي جايگزين جنگ هاي رو در رو شده است مي توان با انتخاب بهينة آثار ادبي دفاع مقدس، بار فرهنگي را به ديگر كشورها منتقل نمود.
چاپ كتبي در زمينة دفاع مقدس و ارزش هاي اسلامي نه تنها نيروي محركة رشد و انباشت دانش است بلكه اشاعه عقايد را نيز تسهيل مي كندو كمك شاياني به تغييرات عميق در روابط اجتماعي و سياسي خواهد نمود.
هر جامعه اي سعي مي كند تا موجوديت خويش را مطابق با جهان بيني اش نظم دهد. جهان بيني اي كه نگاهش به خلقت، مقصود از زيستن و زندگي پس از مرگ، منابع الهام اوليه و اساسي او را تشكيل مي دهد. تمامي فرهنگ ها آميزه اي از مبادلات و داد و ستدهاست. يكي از عواملي كه به نظر مي رسد در پيشرفت موفق كشورها نقش داشته باشد، گشودگي فرهنگي در مقابل ايده هاي ديگر به همراه تمايل و قابليت جذب و همسان سازي آنها در قالب فرهنگ خودي است.
در فرهنگ كشور موردنظر كه قرار است ادبيات دفاع مقدس به زبان آن كشور ترجمه شود بايد دريافت آن كشور تا چه حد كيفيت قابل قبولي براي پذيرش اين آثار دارد. هرچه مناسبات فرهنگي بين ايران و آن كشور نزديك تر باشد ترجمه آثار آسان تر خواهد بود و تأثير بيشتري نيز بر فرهنگ مردم آن خواهد گذاشت.
ادبيات داستاني دفاع مقدس نه تنها در داخل كشور مي تواند وارث و انتقال دهندة فرهنگ مبارزه جويي و دفاع از سرزمين، از نسلي به نسل ديگر باشد بلكه با ترجمة آثار مي توان اين قداست را به گوش جهانيان رساند.
اين تأثير را مي توان در كشورهاي مسلمان با داشتن فرهنگ هاي مشابه و مشترك بصورت الگويي براي مبارزه جويي و دفاع از كيان شان انتقال داد. بويژه در لبنان و فلسطين كه سالهاست در مقابل تعارضات دشمن در حال دفاع هستند، مطالعه اينگونه آثار باعث تقويت روحيه مبارزه گري و حس دشمن ستيزي و پشتوانه و الگويي براي دست يابي به پيروزي حق بر باطل خواهد بود.
در كشورهاي غربي كه سياست هاي دولت مردان آنها را بر آن داشته تا چهرة كشورمان را مخدوش نمايند، وارد شدن چنين گونه هاي ادبي باعث خواهد شد كه طرز تفكر آنان آهسته آهسته به سمت واقعيت سوق پيدا كند.
با توجه به تبليغات منفي آمريكا درباره ايران، بايست كتابهايي براي ترجمه انتخاب شود كه مخاطبان بيشتري را جذب و شخصيت مثبت ايرانيان را تقويت كند.
مهم ترين اقدام در ترجمه كتب دفاع مقدس، رايزني فرهنگ ايران در خارج از كشور است. آنچه مسلم است تا زماني كه تدابير نمايندگان ايراني در خارج از كشور به فعليت نرسد، جهاني شدن امكان پذير نيست. تا زماني كه ادبيات فارسي توسط كشورهاي خارجي شناخته نشده باشد نمي توان انتظار داشت كتب دفاع مقدس جهاني شود.
ادبيات دفاع مقدس تا زماني كه به يك ژانر مردمي تبديل نشده قابليت جهاني شدن را ندارد. نثر داستان هاي دفاع مقدس بايست قابل تبديل به ادبيات جهاني باشد.
جهاني شدن ادبيات دفاع مقدس بستگي به چگونگي وضعيت اين ادبيات در داخل كشور دارد.
مباحثي كه همواره در ترجمه آثار به خصوص در حوزه دفاع مقدس مورد توجه بوده است و شايد يكي از عواملي كه گاهي مانع پيشرفت كار و سد راه مي شود مسئلة تفاوت فرهنگ هاي بين الملل به خصوص ايران و كشورهايي چون آمريكا و اروپاست.
فرهنگ شهادت كه در آثار ادبي دفاع مقدس ما ريشه دار است از ديد يك مخاطب اروپايي قابل پذيرش نيست و بايست اين فرهنگ غني با بهترين شيوه و معرفي كتب تأليف شده با مضمون ايثار و شهادت توسعه يابد. لذا ناشرين ايراني بايد به فكر توليد آثاري باشند كه براي مخاطبين خارجي قابل درك و فهم باشد. آنچه مسلم است واژه ايثار براي مخاطبين سراسر دنيا واژه اي آشنا و ملموس است. پس اگر بخشي از فعاليت ناشرين حوزه دفاع مقدس به توليد آثاري اختصاص يابد كه اين واژه را با زباني آشنا براي اينگونه مخاطبين بازگو نمايد، ادبيات دفاع مقدس مي تواند قابل ارائه به مردم سراسر دنيا گردد.
چه نكاتي در ترجمه كتب دفاع مقدس بايد مورد توجه قرارگيرد؟
در 20 سال اخير بطوركلي ترجمه كتاب هاي فارسي به دليل ترجمه لفظي كتاب ها و بدون توجه به اصطلاحات و كلمات معادل در زبان مقصد، از ضعف شديدي رنج برده است.
آنچه مسلم است عجله كردن در راه ترجمه ادبيات دفاع مقدس به زبان هاي خارجي، باعث لطمه جدي به اين حوزه خواهد شد.
گام اول در ترجمه كتب دفاع مقدس، انتخاب كتاب مناسب در حوزه دفاع مقدس مي باشد. اين انتخاب بايد دور از هرگونه ساده گزيني و شتابزدگي باشد. در اين حوزه بايد بهترين كتب هم به لحاظ محتوا و هم از نظر ساختار با دقت كافي و حساسيت لازم انتخاب شوند. هنگامي كه كتابي براي ترجمه انتخاب مي شود، فرهنگ و ادبيات كشور مقصد بايد مدنظر قرارگيرد. مثلاً وقتي مي خواهيم داستاني را به زبان عربي ترجمه كنيم بايد درنظر داشت به چه نثري بايست ترجمه شود. چراكه نثر رايج در كشورهايي چون اردن، لبنان و عربستان متفاوت است.
گام دوم در ترجمه اين كتب، انتخاب مترجم متخصص در اين حوزه است.
پيچيدگي زباني و فرهنگي در ايران به ويژه در حوزه دفاع مقدس، باعث ايجاد معضلي بزرگ در تفهيم موضوع كتاب هاي ايراني شده است.
مترجم اين كتب بايد با فرهنگ دفاع مقدس آشنا باشد و به اصطلاحات جبهه و جنگ اشراف كامل داشته باشد تا بتواند معادل مناسب را در زبان مقصد انتخاب نمايد.
مترجم اينگونه آثار بايست با فضاي اجتماعي مبداء و مقصد بيگانه نباشد و در جريان تغييرات ادبيات هر دو كشور قرارگيرد. بطور مثال گاهي اوقات يك رمان يا داستان به دلايل عدم گزينة فرهنگي برابر، براي يك ايراني مفهوم مشخص دارد ولي براي شخص مخاطب در كشورهاي اروپايي نامفهوم و گنگ است و مترجم اين كتاب موظف است از بهترين معادل كه بار معنايي مشترك داشته باشد در ترجمه استفاده نمايد.
ضمناً مترجم كلية آثار ادبي به ويژه آثار دفاع مقدس كه از حساسيت بالايي برخوردار است بايد نسبت به زبان (language) اثر و سبك (style) موردنظر توجه نمايد. همچنين نثر كتب در زبان مبداء و مقصد براي گروه سني مخاطب بايد يكسان سازي شود. بطور مثال كتبي كه نثر كودكانه دارد در ترجمه بايست با همين نثر و ساختار ترجمه شود چراكه حتي يك كلمه نامفهوم باعث آزار و رنجش خاطر خواننده خواهد شد.
آشنايي مترجم با فرهنگ ادبي ساير كشورها و اخذ مشتركات فرهنگي ـ ادبي في مابين جهت كشف شيوه هاي تأثيرگذار نظير (چگونگي استفاده از تصاوير مناسب، طرح جلد، نوع چاپ و تنوع در قطع كتب و...) مي تواند كمك بزرگي در استقبال از كتب ترجمه شده نمايد كه بايد در اين بخش سرمايه گذاري شود.
مترجم خوب بايست در ترجمة آثار اينچنيني به تمامي ابعاد ترجمه بويژه موارد ذيل دقت نظر كافي داشته باشد.
1. سليس و رواني نثر ترجمه شده
2. معادل يابي هاي دقيق و صحيح
3. رعايت اصول ويراستاري متن ترجمه شده
4. جايگزين نمودن درست اصطلاحات و عبارات در زبان مقصد
5. متناسب بودن واژگان براي مخاطب
6. درج زيرنويس براي عبارات و كلماتي كه قابل ترجمه نيست ولي نياز به توضيح دارد
7. امانتداري در ترجمه اينگونه آثار توسط مترجم الزامي است ولي در صورت لزوم حذف بعضي از بخش هاي نامفهوم در زبان مقصد بايد بگونه اي باشد كه به بافت و ساختار اثر لطمه اي وارد نكند.
گام بعدي در ترجمه كتب دفاع مقدس به زبان هاي خارجي، انتخاب ناظر مسلط به زبان مقصد و حتي المقدور ناظر بومي است تا اطمينان لازم از ترجمه اصطلاحات و قابل فهم بودن عبارات و جملات حاصل شود.
ترجمه كتب دفاع مقدس در صورتيكه با استانداردهاي ترجمه هماهنگ نباشد مي تواند بعنوان ضدتبليغ عمل نمايد و بار منفي نيز خواهد داشت. بنابراين دقت كافي در اين زمينه از ضروريات است.
پيشينه كتب جنگ در دنيا چگونه است
پديدة جنگ در هر كشور مفهوم و معنايي خاص دارد و با استناد به همين مفاهيم، كتب متعددي نيز در اين زمينه تأليف و چاپ شده است.
كتاب «پاره هاي پولاد» نوشته حميد داودآبادي با عنوان «القصة الكاملة للاستشهاديين في لبنان» توسط موسي قيصر ترجمه شده و در لبنان منتشر شده است. موضوع كتاب علل و چگونگي حمله ارتش رژيم صهيونيستي در سال 1361 به لبنان است كه تا اشغال بيروت پايتخت اين كشور پيش رفت و شكل گيري اولين جرقه هاي مقاومت اسلامي در برابر اشغالگران است.
از ديگر كتب منتشره دنيا با موضوع جنگ مي توان از مجموعه داستان «پانزده جنگ بزرگ دنيا» تأليف «سيرادوارد» و «پيروزي بدون جنگ تأليف ريچارد نيكلسون» و «جنگ و صلح» تأليف لئون تولستوي نام برد.
كتاب «عروج در نيايش و عبوديت و افول در جنگ افزار» تأليف گيرمومالدونا در عصري تأليف شد كه مردم آمريكا تحت تأثير مسايل سياسي و اقتصادي دنياي پيرامونشان قرارگرفته و نسبت به دين در موضع ضعف قرارگرفتند. در اين كتاب مالدونادو اعلام كرد؛ سلاح ما در جنگ نيايش، دعا و عبوديت محض پروردگار است كه خود ما را در برابر دشمن شرك و ترس، به پيروزي خواهد رساند.
او با اين كتاب سعي نمود با زبان خود مردم آنها را به آموزه هاي ديني تشويق و ترغيب نمايد.
نگاهي به كارنامه ترجمه كتب دفاع مقدس
همانگونه كه اشاره شد تعداد معدودي از ناشران ايراني اخيراً در حوزه دفاع مقدس فعاليت نموده اند.
انتشارات سورة مهر، انتشارات شاهد، بنياد حفظ آثار و ارزش هاي دفاع مقدس از جمله مراكزي هستند كه اقدام به توليد آثاري در زمينة دفاع مقدس نموده اند. برخي از اين كتب به زبان هاي انگليسي، عربي، اردو، تركي، استانبولي و فرانسه ترجمه شده اند.
عناوين تعدادي از كتب ترجمه دفاع مقدس شامل موارد ذيل است.
1. كتاب «سفر به گراي 270 درجه» ترجمه شده به زبان انگليسي.
2. كتاب «فال خون» ترجمه شده به زبان انگليسي
3. كتاب «شطرنج با ماشين قيامت» ترجمه شده به زبان انگليسي
4. چهارده عنوان كتب با موضوع ايثار و شهادت (چشم هاي آسماني، روزي كه ماه شدم، حكايت آن مرد غريب، ماه بي غبار، اميد دلاور، بالاترين، سه روايت از يك مرد، يك باغچه شمعداني، زير سايه تاك و آسمان، چراغاني ماه، مرغ هاي دريايي، مي توان تنها رفت، وقتي پرده كنار رفت، آينه عشق، ترجمه شده به زبان عربي.
5. «خدا بود و ديگر هيچ» ترجمه شده به زبان انگليسي
6. «دهليز انتظار» ترجمه شده به زبان انگليسي
7. «كارنامه هشت سال دفاع مقدس» ترجمه شده به زبان عربي
8. «شب هاي بمباران» ترجمه شده به زبان انگليسي
9. «اسوه هاي جاويد» ترجمه شده به زبان انگليسي