ارزيابي اهالي قلم از حوزه ادبيات دفاع مقدس

سيدعلي كاشفي خوانساري:
تصوير دفاع مقدس در ادبيات نارسا و ناقص است
جنگ يك واقعيت با ابعاد متعدد و متكثر بود كه بعيد است بتوان حتي ابعاد مختلف آن را احصاء كرد.
در سال هاي پس از جنگ، حاكميت و رسانه هاي عمومي در برخي از جنبه هاي دفاع هشت ساله تمركز زيادي داشتند.
اما از سويي ديگر، بسياري از ابعاد جنگ و تأثيرات و تأثرات آن خواه تاثيرات مثبت و خواه منفي، ناديده گرفته شد.
تصويري كه امروز از جنگ در ذهن ها شكل گرفته، تصويري عمدتاً ناقص و نارسا و گاه نامتوازن است.
خوشبختانه آثار ادبي خوبي با مضمون دفاع مقدس طي سال هاي مختلف پديد آمد اما طبيعي است كه هنوز با انتظارات ما فاصله اي مشاهده مي شود. اما نگاه آرماني نبايد به قدر ناشناسي از آثار موجود وزحمات نويسندگان بينجامد.
واقعيت اين است كه معدود آثار قدرتمندي كه در اين حوزه داريم نيز آنچناني كه بايد و شايد ديده نشده است و براي اشاعه و عمومي ساختن آن در ميان مردم تلاشي صورت نگرفته است.
زنوزي جلالي:
بوي مهر و تسبيح نمي آيد
من فكر مي كنم دوستان نويسنده اي كه قصد پرداختن به ادبيات دفاع مقدس را دارند، دچار سوءهاضمه ادبي شده اند. امروزه شاهد نوشته شدن برخي آثار در حوزه دفاع مقدس هستيم كه شبيه آثار غربي است و بوي مهر و تسبيح و تربت نمي دهند.
برخي فكر مي كنند كه اگر مثلا اثرشان شبيه آثار هاينريش بل شود، اثري قوي است و عجيب اينكه هر اثري هم كه بخواهد قوي باشد لزوماً بايد شبيه آثار غربي درآيد.
متاسفانه پيش از اينكه ادبيات مقاومت به عارضه مذكور دچار شود، به عارضه احساس زدگي گرفتار بود. احساس زدگي مفرطي كه به شعار پهلو مي زد.
من فكر مي كنم آنچه اكنون ادبيات دفاع مقدس نيازمند آن است، اين است كه ما نويسندگان، يك بار براي هميشه در كنار هم بنشينيم، سنگ ها را واكنيم و بگوييم يك، دو و... شاخص هاي آثار دفاع مقدس اين هاست تا بدين ترتيب از وضعيت كنوني به درآييم.
اكبر صحرايي:
دفاع مقدس، برگرفته از واقعه عاشوراست
در مورد ادبيات دفاع مقدس چندي پيش با دوستان بر سر اين موضوع بحث و گفتگو مي كرديم. عده اي از دوستان اين واقعه دفاع مقدس را زاده 8 سال جنگ ايران و عراق مي دانستند اما به نظرم دفاع مقدس ما؛ برگرفته از واقعه عاشورا است. بر اين مبنا كه بيشتر جنگ هايي كه صورت مي گيرد به صورت تهاجمي و فتح سرزمين است اما در واقعه عاشورا بحث دفاع ازاسلام بود وهمين قضيه عيناً در جنگ ما با عراق اتفاق افتاد.
با اين پيش زمينه مي خواهم بگويم، ادبيات دفاع مقدس با اولين شليك گلوله در اين جنگ متولد شد و سير ادبيات دفاع مقدس از سال 59 تا به الان بر اين مبناست كه ابتدا به صورت مهيج و شعاري مطرح بود و در اين دوره ادبيات شعاري نه به معناي عام كه از محتوا خالي باشد بلكه بحث تشويق اذهان و نسل جوان براي دفاع از وطن و خاك؛ مطرح شد.
اين ادبيات ادامه داشت تا اواسط جنگ، در اين دوره ادبيات دفاع مقدس به مسائل شعوري پرداخت، به اين صورت كه ادبيات دفاع مقدس تفكربرانگيز شد.
و در دل داستانها سئوال هايي چون چرا جنگ كرديم؟ و... مطرح شد. و نهايتا در پايان جنگ، داستان نويسان ما توانستند بدون محدوديت به نوشتن آثاري در حوزه دفاع مقدس بپردازند. نويسندگان قبلا در آثارشان راوي داستان بودند اما جنگ كه تمام شد؛ نويسنده نه به عنوان يك راوي بلكه تماشاچي، مي نشيند و به جنگ، تهاجم، تلفات و به دشمن و... فكر مي كند و مسائل را به صورت تفكيك پذير مي نويسد. در حقيقت ادبيات بعد از جنگ كه نويسندگان به صورت شعوري به آن نگاه كردند به ادبيات جنگ نزديك تر است.
در ابتداي امر، داستان هاي دفاع مقدس از عناصر داستاني كم بهره بودند، اما بعد از جنگ نويسندگاني متولد شدند كه در جنگ حضور داشتند به خوبي از عناصر داستاني، در آثارشان بهره گرفتند و آثار خوبي در اين حوزه خلق كردند و هرچه از جنگ فاصله گرفتيم اين ادبيات قوي تر شد و ادبيات دفاع مقدس نويسنده اش را متولد كرد.
اعتقاد دارم كه دهه 80، ادبيات داستاني دفاع مقدس از حالت جنيني (نهال بودن) خارج شده است و وارد مرحله رشد و بالندگي شده است به نحوي كه در خارج از كشور ما بتوانيم در حوزه جهاني حرفي براي گفتن داشته باشيم مثل نويسندگاني چون بايرامي، دهقان، تجار به صورت كلي ادبيات جنگ و انقلاب را تقريبا در يك راستا مي دانم. در اصل ادبيات انقلاب هنوز شكل نگرفته بود كه دفاع مقدس شكل گرفت. در حقيقت ادبيات دفاع مقدس مثل فرزند بزرگي است كه از انقلاب زاييده شد و هنوز ادبيات انقلاب مي تواند به صورت مستقل رشد كند، مثل داستان قطار 57 رضا رئيسي، كه فرصتي است براي دوباره مطرح شدن ادبيات انقلاب.
در كل به تفكيك ادبيات؛ به حوزه هاي مختلف خيلي اعتقاد ندارم.
نكته اي را بايد عرض كنم كه با گذشت چند دهه از دفاع مقدس نياز به يك آسيب شناسي در حوزه ادبيات دفاع مقدس داريم تا دچار آسيب و آفت نشود و اين مهم به توجه متوليان اين حوزه برمي گردد.
حميد اكبرپور:
در پرداخت تاريخ شفاهي جنگ
قصور كرديم
ادبيات دفاع مقدس به طور كلي، شعر، داستان و مقولات ديگر را در برمي گيرد و من به طور مشخص در مورد ادبيات داستاني دفاع مقدس مطالبي را عنوان مي كنم. به طور كلي ادبيات دفاع مقدس به سه دوره تقسيم مي شود.
دوره اول؛ هم زمان با جنگ (ده سال اول)، دوره دوم، ادبيات پس از جنگ (ده سال دوم)، و دوره اخير كه در آن قرار داريم.
در مرحله اول كمتر شاهد ادبيات ناب دفاع مقدس هستيم، در اين دوره معمولا آثار حالت تهيجي داشت و كسي كه آثار اين دوره را مي خواند؛ در او شور و هيجان و نياز به دفاع از كشور ايجاد مي شد و شايد كم تر به واقعيت هاي دفاع مقدس و جنگ 8 ساله پرداخته شد.
دوره دوم در حقيقت دوره بينابين است. در دوره سوم؛ ادبيات به سمت شخصي شدن رفت يعني از قالب دولتي بودن خارج شد و نويسندگان مختلف از سراسر كشور (كساني كه جنگ را درك كرده بودند يا به اين نوع ادبيات علاقه داشتند) به طور واقعي به اين نوع از ادبيات پرداختند، مثل جنگ از نگاه حبيب احمدزاده، محمدرضا بايرامي و... به صورت كلي، مسير ادبيات دفاع مقدس روشن و هموار است و روز به روز در اين زمينه پيشرفت بهتري داريم.
نكته مهمي كه بايد مطرح كنم اين است كه در زمينه تاريخ شفاهي دفاع مقدس در اين 30 سال قصور و كوتاهي صورت گرفته است.
تاريخ شفاهي جنگ به معني مكتوب كردن خاطرات شفاهي آدم هاي جنگ است. اين 8سال را اگر هر شخصي كه در جنگ حضور داشته است يك برگ خاطره از آن دوران بنويسد؛ ما با انبوهي از آثار و خاطرات جنگ روبرو هستيم. متاسفانه در اين زمينه كارهاي كمي صورت گرفته است.
در پايان؛ اگر ما به دور از تنفر و شيفتگي به مقوله جنگ و دفاع مقدس به طور واقعي نگاه كنيم، هميشه به اين جنگي كه اتفاق افتاده است سرافرازانه افتخار مي كنيم چون به دشمن اجازه نداديم كه قطعه اي از خاك كشورمان را جدا كند، با وجود اينكه 30 كشور به طور مستقيم به عراق كمك مي كردند. به جوانان ايراني اعتماد كنيم و واقعيت جنگ را بگويم.
زهره يزدان پناه:
ادبيات دفاع مقدس بايد منعكس كننده الطاف خفيه الهي باشد
تفاوتي كه دفاع ملت ما در دوران جنگ تحميلي با ديگر جنگ ها و حتي دفاع ملت هاي ديگر در دنيا داشته، پشتوانه ايدئولوژيك و جهان بيني الهي آن بوده است. همين جهان بيني الهي و ايدئولوژي اعتقادي هست كه باعث ضميمه شدن كلمه مقدس به كلمه دفاع در دوره جنگ تحميلي شده است.
بي دليل نيست كه حضرت امام(ره) از اين دوران به عنوان دوران الطاف خفيه الهي ياد كرده اند. چون اين دوره به دليل همان پشتوانه و زيربناي اعتقادي، دوره رشد، كمال و تعالي در زمينه هاي مختلف از جمله مراتب انساني، اخلاقي و عرفاني و... بوده است.
ادبيات دفاع مقدس، از چنين دوراني نشأت گرفته مي شود. لذا ادبياتي را مي توان در زمره ادبيات دفاع مقدس به شمار آورد كه در كنار ناگواري هاي اين دوران به ابعاد مختلف اين الطاف خفيه الهي و رشد و تعالي ها حتي در پس زمينه هاي زندگي افراد درگير با آن در جامعه نيز بپردازد. متأسفانه ادبياتي كه الان به عنوان ادبيات دفاع مقدس از آن نام برده مي شود در بخش رمان، بيشتر تلخي ها و ناگواري هاست كه بزرگنمايي مي شود و در مورد ابعاد ديگر غفلت صورت مي گيرد. غفلت از حماسه ها، مقاومت ها و سلحشوري هاي حماسه آفرينان هشت سال دوران دفاع مقدس و به جاي آن القاي يأس و نا اميدي و... جزء نگاه يك سويه و غير منصفانه به دفاع مقدس نيست. البته در بخش خاطرات ادبيات دفاع مقدس تاكنون كارهاي مناسبي ارائه شده و به اين بخش تا به حال خوب پرداخته شده اما در بخش رمان تا حد انتظار مطلوب هنوز فاصله بسيار است.
جهانگير خسروشاهي:
شاهكار ادبي خلق نشده است
ادبيات دفاع مقدس به لحاظ رشد كمي قابل توجه است اما اين موضوع خوشبينانه به نظر نمي رسد. بدين لحاظ كه بعضي از بنگاه ها و انتشاراتي ها به خاطر اينكه اشتهار و نامشان در عنوان هاي كتاب هاي دفاع مقدس زنده بماند، اين دسته از كتاب ها را منتشر مي كنند و خود اين بنگاه ها بدون چاپ كتاب هاي دفاع مقدس هيچ موضوعيت و موجوديتي ندارد. مثلاً عنوان مي كنند كه 600 هزار عنوان كتاب در زمينه دفاع مقدس منتشر شد، در حقيقت اين كميت، طبيعي نيست بلكه اگر نويسندگاني همت كنند و كتاب هايشان را از طريق اين بنگاه ها به چاپ برسانند، كار ارزشمندي صورت گرفته. بسياري از كتاب هايي كه توسط اين بنگاه ها به چاپ مي رسد فاقد كيفيت هستند و در كل موضوع هاي ارزشمند دفاع مقدس زخمي مي شوند و نويسندگان اين حوزه ديگر رغبت دوباره به بازآفريني مجدد اين موضوعات ندارد.
كار بسياري از پژوهشگران و محققان در تدوين خاطرات جنگ و دفاع مقدس ارزشمند است. اما بسياري از اين كارها به صورت خام و بدون ويرايش ادبي و يكسان سازي و وحدت رويه كتاب ها صورت مي گيرد و كتاب هاي خوبي نيستند، اين سير همچنان وجود دارد، و اين كميت نشانه خوبي نيست كه بتوان به آن مباهات كرد اما با وجود اين كميت ها كارهاي درخشاني در حوزه ادبيات دفاع مقدس صورت گرفته است، مثل جشنواره ادبي يوسف؛ در خصوص كتاب هاي كوتاه دفاع مقدس است. اين جشنواره جوانان اهل ذوق و با دغدغه دفاع مقدس را به خود جلب كرده است و حدود هزار قصه براي اين جشنواره ادبي نوشته شده است كه در سه موضوع چون خانواده رزمنده ها و وضعيت فعلي رزمنده ها و... بوده است، جشنواره ادبي يوسف داراي يك نگاه تاجر مأبانه و منفعت طلبانه بنگاه ها نيست.
مطلبي هم در مورد كيفيت آثار ادبي دفاع مقدس، آثار قابل توجهي نوشته شده است. و اين آثار بخشي از فرهنگ دفاع مقدس است. اميدواريم اين كارها بتوانند نسل هاي آينده را با جبهه آشنا كند.
نكته اين كه؛ در رمان هاي دفاع مقدس يك خلأ وجود دارد. در حقيقت ما هنوز نتوانسته ايم پيوستگي و اتفاقات جنگ را در قالب يك شاهكار ادبي بياوريم؛ مثلاً وقتي جنگ شروع شد، يك سري اقتضائات جهاني را در برمي گرفت، يك رمان بايد بتواند علل جنگ را توضيح دهد و يك يا دو نسل قبل از جنگ را بررسي كند؛ جنبش هاي مختلفي كه در به وجود آمدن جنگ دخيل بودند. كارهايي كه كشورهاي استعماري در خصوص تفرقه انگيزي بين مسلمانان و بين كشورها انجام دادند، در كل اين رمان ها بايد واقعيت ها و شخصيت هاي اصلي جنگ را بازگو كند و بعد در آخر به موضوع خط مقدم و شهيد و جبهه و... بپردازند. مركز تحقيقات جنگ سپاه پاسداران كتاب هاي با ارزش در خصوص روزشمار جنگ منتشر كرده است كه كار قابل توجهي است كه نويسندگان مي توانند با توجه به اين دايره المعارف جنگ، رمان خوبي در قد و قامت جنگ و صلح تولستوي و... بنويسند.
اما با وجود اين، قطعه هاي درخشاني از اين جواهر و شاهكار بزرگ تراش خورده است و هر نويسنده اي به اندازه بضاعتش در اين خصوص كار كرده است، اما هنوز تا رسيدن به يك شاهكار ادبي در حوزه ادبيات دفاع مقدس راه باقي است.

منبع: كيهان